Ureglia
L’ureglia (latin auris, grec vegl οὖς, genitiv ὠτός; us, otós) è in organ sensitiv cun agid dal qual sa laschan percepir suns, pia ramurs, tuns e caneras. Tar l’ureglia sco part dal corp tutga er l’organ da l’equiliber.
Il sistem da l’udida – che pussibilitescha la percepziun auditiva – consista sper l’ureglia externa, da mez ed interna er dal gnerv da l’udida e da las staziuns da commutaziun e d’elavuraziun dal sistem central da la gnerva; tar mammals èn quai intgins areals dal bist cerebral e dal tscharvè da mez sco er la part auditiva dal cortex.
L’ureglia da l’uman[modifitgar | modifitgar il code]
Construcziun[modifitgar | modifitgar il code]
Tar l’uman e tar auters mammals vegn l’ureglia partida en trais parts:
- L’ureglia externa cumpiglia il carlac da l’ureglia, la conchiglia (da l’ureglia), il lobul da l’ureglia (u popular: piz da l’ureglia) sco er il chanal da l’udida exteriur e la part exteriura dal schumber. L’ureglia externa na serva betg be a tschiffar ils suns, mabain er a codar la direcziun d’incidenza da quels tras minimums e maximums spectrals. Las diversas elevaziuns e foppas da la conchiglia furman resonaturs acustics che vegnan mintgamai stimulads cura ch’il sun arriva d’ina direcziun specifica. Tras quai sa furman entaifer il spectrum da frequenzas dal signal da l’ureglia minimums e maximums ch’èn colliads cun la direcziun e che servan a l’udida da definir las direcziuns d’incidenza sura, sut, davant u davos. La furma da la conchiglia sa differenziescha talmain d’individi tar individi ch’ella po schizunt vegnir duvrada per identifitgar ina persuna. En la criminalistica ha l’impronta da l’ureglia ina valita da cumprova tuttina auta sco in’impronta dal det. Improntas d’ureglias èn per exempel da chattar sch’igl è vegnì spià vi da fanestras u ischs-chasa. L’avantatg da l’impronta da l’ureglia è che quella na vegn per ordinari betg laschada enavos be casualmain, entant ch’ins chatta al lieu dal delict savens improntas da dets da bleras persunas.
- Da l’ureglia da mez fan part il schumber ed ils ossichels da l’ureglia martè, mazza e staffa. La fanestra radunda collia la stgala timpanica da l’ureglia interna cun l’ureglia da mez. La tiba collia l’ureglia da mez cun la chavorgia dal nas. En l’ureglia da mez ha lieu ina midada d’impedanza mecanica che pussibilitescha ina transmissiun optimala dal signal da l’ureglia externa a l’ureglia interna. L’impedanza acustica da l’aua è ca. 3000 giadas uschè gronda sco quella da l’aria; senza il sistem da levagl che vegn furmà dals ossichels da l’ureglia pudess be ina pitschna part da l’energia dal sun che cuntanscha il schumber vegnir dada vinavant a l’ureglia interna.
- L’ureglia interna è situada en in pitschen sistem da chavas che vegn numnà per latin labyrinthus osseus. Quel sa chatta entaifer la pars petrosa che furma ina part da l’oss da la tempra. En quest labirint ossus sa chatta il labirint da membrana u da pel che sa cumpona da la coclea (lindorna) e da l’organ da l’equiliber. En la coclea vegnan suns transfurmads en impuls da gnerva. L’organ da l’equiliber consista dals chanals semicirculars e da cumparts en furma da vaschiettas, l’utriculus ed il sacculus. El serva a percepir midadas da direcziun sco er ad enconuscher la direcziun da la gravitaziun. La coclea e l’organ da l’equiliber han ina construcziun sumeglianta: omaduas parts èn emplenidas cun ils medems dus sistems da liquids parallels e possedan cellas sensitivas. Quellas èn da furma cilindrica; il pli sisum la cella sa chattan radund 30 fin 150 appendix che sumeglian chavels (stereocilias). Tras moviments dal liquid vegnan ils chavels sturschids ed emettan uschia impuls da gnerva. En la part inferiura da la cella sa chatta ina sinapsa cun in neuron sensoric. Gia en stadi da paus emetta quella neurotransmetturs. Vegnan ils chavels en la part superiura muventads (tras vibraziuns acusticas u tras moviments dal chau), alura sa mida er il quantum dals neurotransmetturs. En l’organ da l’equiliber èn ils appendix da chavels surtratgs d’ina sort stresa da schelatina. Sin quella èn deponids pitschens cristals da calciumcarbonat che rinforzan l’effect dals moviments. Da la coclea va il gnerv da l’udida communablamain cun ils faschs da gnerva da l’organ da l’equiliber en direcziun dal tscharvè.
L’udida[modifitgar | modifitgar il code]
L’udida u la percepziun auditiva da l’uman sa lascha divider en process parzials perifers e centrals.
- Funcziuns periferas: L’ureglia externa e l’ureglia da mez servan a percepir e transmetter il sun; l’ureglia interna transfurma alura las stimulaziuns acusticas en impuls neuronals, ils quals vegnan dads vinavant dal gnerv da l’udida.
- Funcziuns centralas (apparat d’udida en il tscharvè): En in’emprima fasa vegnan ils signals auditivs preelavurads e filtrads; silsuenter vegnan las infurmaziuns ch’èn arrivadas evaluadas a fund en il center d’udida dal tscharvè grond. Tar ils elements centrals da quest’analisa tutga tranter auter da definir la direcziun da la quala il signal arriva sco er la percepziun dals tratgs specifics da la lingua umana.
Co che signals acustics vegnan percepids dependa a moda essenziala da las transfurmaziuns che las vibraziuns da suns percurran sin lur via da l’ureglia externa sur l’ureglia da mez fin a las cellas da la gnerva en l’ureglia interna. La construcziun fitg cumplexa da quest apparat auditiv lubescha be da percepir eveniments acustics entaifer in tschert sectur da frequenza e da pressiun. Tant la sensibladad da l’ureglia da l’uman sco er sia toleranza envers canera èn però ordvart vastas.
La pressiun acustica la pli bassa che l’uman è bun da percepir giascha tar in tun da 2000 Hz tar ca. 20 micropascal (20 µPa = 2·10−5 Pa), quai che correspunda ad in livel d’intensitad da 0 decibel (dB).
L’ureglia umana è er abla da percepir prestaziuns acusticas fitg flaivlas. Il sun il pli da bass che l’uman è bun d’udir generescha en l’ureglia da mez ina prestaziun ch’è pli bassa che 10−17 W. Entaifer il dieschavel secunda che l’ureglia dovra per transfurmar quest signal en impuls da la gnerva vegn gia generada cun agid d’in quantum d’energia da be ca. 10−18 joule in’impressiun sensuala. Questas cifras illustreschan a moda impressiunanta cun tge aut grad da sensibilitad che quest organ sensitiv è munì.
Il cunfin da dolur giascha tar bundant 130 dB; quai è dapli che trais milliuns giadas uschè aut sco la valur la pli bassa che l’uman è bun d’udir (63,246:0,00002 = 3 162 300). En cas d’ina pressiun dal sun fitg auta patescha surtut l’ureglia interna, e qua en emprima lingia las cellas sensitivas e lur stereocilias.
Ordaifer l’ureglia sco tala giaschan però las lingias da la gnerva che mainan vers il center d’udida ch’è situà en il tscharvè. En il cas che quellas èn donnegiadas, po la percepziun er esser limitada sche l’ureglia sezza funcziuna dal tuttafatg.
Aspects medicinals e malsognas[modifitgar | modifitgar il code]
Las tecnicas che vegnan applitgads per intercurir l’abilitad auditiva vegnan subsummadas sut il term audiometria. Tar in examen da l’udida vegn intercurida l’abilitad da percepir diversas frequenzas. Il resultat da quest test furma l’audiogram; quel infurmescha davart il cunfin d’udida individual.
Apparats d’udida servan a curreger ina flaivlezza d’udida. I dat differentas furmas da construcziun; ma da princip consistan tut ils apparats d’udida d’in microfon, d’in amplifitgader analog u digital e la finala d’in ‹autpledader› che transmetta ils signals acustics a l’ureglia (sur in uder u ina bavrola).
L’ureglia da l’uman po esser pertutgada da diversas malsognas ch’èn mintgamai specificas per la part da l’ureglia ch’è involvida:
- L’ureglia externa ha en la conchiglia ed en il chanal da l’udida ina pel relativamain fina ed è perquai sensibla per infecziuns tras bacterias e bulieus (inflammaziun da las ureglias).
- Er l’ureglia da mez po esser pertutgada d’inflammaziuns e da la furmaziun da matergia (med. ‹suppuraziun›). Da quai resulta l’otitis media u popular inflammaziun da l’ureglia da mez; quella po esser acuta u cronica. In’autra funtauna per donns en l’ureglia da mez furman pressiuns dal tun fitg autas (p.ex. en cas dad explosiuns).
- Malsognas da l’ureglia interna èn savens colliadas cun esser suttapost a caneras per pli lung temp u cun traumas da detunaziun. Per ordinari vegnan donnegiadas las cellas sensitivas, uschia che stimulaziuns mecanicas na pon betg vegnir transfurmadas uschè bain en impuls da gnerva. La consequenza è ina flaivlezza d’udida, savens er colliada cun tinnitus. Medemamain po l’ureglia interna vegnir infectada tras virus, quai che maina a malsognas sco meningitis, virustgel u glandun. In’autra suffrientscha da la quala è pertutgada l’ureglia interna furma l’uschenumnada perdita andetga da l’udida (u er: ‹surdadad nunspetgada/temporara›). Quella po er esser colliada cun tinnitus e sturnizi. Ils motivs daco ch’i vegn tar ina tala perdita andetga da l’udida n’èn betg enconuschents.
Svilup e muntada da l’udida en general[modifitgar | modifitgar il code]
Genesa dal senn auditiv en il decurs da l’evoluziun[modifitgar | modifitgar il code]
Il senn auditiv è da differenziar dal senn da vibraziun. Quest ultim percepescha resuns d’in substrat, per exempel cura ch’il fund vibrescha. Udir per propi, vul dir percepir undas da pressiun ritmicas che percurran l’aria u l’aua, è percunter sa sviluppà en il decurs da l’evoluziun tar relativamain paucas gruppas d’animals. Quest’abilitad possedan quasi tut ils tetrapods, blers peschs, varsaquantas spezias d’insects ed intgins chaus-pe.[1] La gronda part dals invertebrats viva però en in mund mit.
Tar ils vertebrats ha la natira inventà l’udida fitg probabel duas u trais giadas independentamain ina da l’autra. Ils emprims organs d’udida èn sa sviluppads en il devon avant ca. 380 milliuns onns.[2] In pass decisiv per l’acquist d’ina udida da buna qualitad ha lura furmà il svilup da l’ureglia da mez ed interna, inclusiv il schumber. Tar ils insects è il senn auditiv probablamain schizunt sa sviluppà almain ventg giadas independentamain in da l’auter.[3]
La construcziun dals organs auditivs e lur posiziun vi dal corp sa differenzieschan fermamain da spezia tar spezia. Tar salips sa chattan las ureglias vi da la part davos dal corp u vi da las chommas, tar las cicadas vi da las chommas e tar mustgins e mustgas vi da las antennas. Intginas spezias da salamanders e da luschards audan cun il pèz ed il lom. Ureglias externas èn avant maun tar la gronda part dals mammals e dals utschels; l’excepziun furman intginas spezias da delfins. Peschs, amfibis e reptils na possedan naginas ureglias externas. Tar reptils ed amfibis sa chatta il schumber uschia directamain vi da la part exteriura dal chau.
Sguard al svilup da l’udida tar singulas spezias d’animals[modifitgar | modifitgar il code]
Insects[modifitgar | modifitgar il code]
Tut ils insects che produceschan suns per communitgar in cun l’auter disponan d’organs d’udida, ils quals pon però esser construids a moda fitg differenta. A quels appartegnan tranter auter ils salips ad antennas lungas, ils salips ad antennas curtas e las cicadas. Blers salips èn schizunt abels da recepir l’ultrasun ch’ils utschels-mezmieur emettan per localisar lur preda.
En la classa dals insects è derasà il mecanissem dal pail che cumenza a vibrar cura che quel vegn incità dad undas acusticas. Pervi dal fenomen da resonanza vibreschan tscherts chavels pli fitg tar frequenzas da sun specificas; decisiva è mintgamai la consistenza (direzza) e la lunghezza dals chavels. A basa da quest fenomen èn per exempel sa sviluppads tar intginas rasulaunas tips da chavels cun ina frequenza da resonanza che reagescha sin il sumsumar da las vespras; uschia vegnan las rasulaunas infurmadas a temp davart l’inimi che s’avischina. E tscherts mustgins possedan sin las lantschettas chavels fins ch’èn spezialisads sin la ramur dal sgol da las femellas da la medema spezia. Uschia percorschan ils mastgels sch’in partenari sexual potenzial sa chatta en la vischinanza.
Intgins insects possedan er in organ timpanal. Igl èn quai ‹pels da schumber› che cuvran vi da las chommas chombras ch’èn emplenidas cun aria. Sumegliant al process d’udir tar ils mammals vegn la pel dal schumber messa en vibraziun tras undas acusticas. Recepturs che sa chattan a l’intern transfurman las vibraziuns en signals electrics ed als transmettan al tscharvè.[4]
Peschs[modifitgar | modifitgar il code]
Cuntrari als mammals na possedan peschs ni ina coclea ni in schumber. Las vibraziuns da suns che vegnan transmess sur l’aua vegnan transferidas al skelet dal pesch e vinavant als otolits che sa chattan en in’ureglia interna. Tras las vibraziuns vegnan quels mess en moviment e dattan uschia impuls a chavels sensitivs. Tar intginas spezias da peschs serva la vaschia da nudar sco corp da resonanza e rinforza las vibraziuns. Ultra da quai èn la gronda part dals peschs ed er intgins amfibis (p.ex. sitolas) abels da percepir vibraziuns da l’aua cun agid da la lingia sensitiva laterala.
Vertebrats che vivan sin terra[modifitgar | modifitgar il code]
Tar vertebrats che vivan sin terra, sco amfibis, reptils u utschels, vegnan ils suns transmess – cun paucas excepziuns – sur schumbers ed ossichels da l’ureglia a l’ureglia interna. Quella è però pli curta che tar ils mammals e betg enrullada en ina coclea.[5]
Tar la gronda part dals mammals sa preschenta l’organ auditiv en furma d’ureglias (ureglia externa, ureglia da mez ed ureglia interna). En pli sa distingua l’udida dals mammals tras sia gronda resoluziun spectrala che deriva dal fatg che la coclea cuntegna cellas sensitivas per bleras differentas frequenzas dal sun. In’udida concepida en tala moda sa lascha gia cumprovar tar ils vertebrats primars. Tant l’organ da l’udida sco er l’organ da l’equiliber èn sa sviluppads da la lingia sensitiva laterala dals peschs. Quella è sa transfurmada en il decurs da l’evoluziun, tranter auter cun sviluppar ils ossichels da l’ureglia che furmavan oriundamain parts da la missella primara. Uschia cumpara la staffa gia tar ils amfibis, entant che martè e mazza èn exclusivamain avant maun tar ils mammals.
Funcziun e tratgs caracteristics da l’udida[modifitgar | modifitgar il code]
Tar l’ureglia da l’uman tanscha il spectrum da l’udida da 16 hertz fin maximalmain 20 000 hertz (=20 kHz). Tranter auter èn per exempel ils elefants abels da percepir frequenzas anc pli bassas, l’uschenumnà infrasun, entant ch’ina retscha d’animals, sco per exempel mieurs, chauns, delfins u utschels-mezmieur audan frequenzas bundant pli autas, l’uschenumnà ultrasun.
Ina da las funcziuns da l’udida è l’orientaziun entaifer il spazi, pia la localisaziun da funtaunas da sun (areguard lur direcziun e distanza). Suns ch’arrivan da la vart cuntanschan l’ina da las duas ureglias pli baud che l’autra; plinavant è il sun pli dad aut tar l’emprima ureglia, damai che la segunda sa chatta per uschè dir en la sumbriva auditiva dal chau. Questa pitschna differenza areguard il temp ed il livel d’intensitad vegn evaluada dal tscharvè e tratga a niz per definir la direcziun da la quala deriva il sun.
Ultra da quai producescha la conchiglia da l’ureglia tut tenor la derivanza dal sun midaments specifics da la resposta frequenziala. Quels vegnan medemamain evaluads ed utilisads per definir la direcziun dal sun. E la finala fan er l’industria da musica e da film diever da questas enconuschientschas areguard l’abilitad da l’uman d’udir la direcziun (tecnicas da stereo e.a.).
Bleras creatiras, tranter ellas l’uman, èn bain ablas da localisar danunder ch’arrivan las funtaunas dals suns; l’orientaziun en il spazi succeda però surtut cun agid dal senn d’equiliber e da la vesida. Delfins ed utschels-mezmieur han sviluppà l’udida en il decurs da l’evoluziun ad in sistem d’orientaziun da spezialmain auta qualitad. Omadus animals emettan signals d’auta frequenza (situads en la zona da l’ultrasun, fin a 200 kHz) e s’orienteschan tenor l’eco. Questa metoda d’orientaziun activa numn’ins localisaziun. Tar ils utschels-mezmieur ha l’udida remplazzà per gronda part la vesida, la quala n’è betg da grond niz en la stgirezza.
En cumparegliaziun cun la vesida è l’udida er abla da differenziar relativamain bain in da l’auter dus signals che vegnan emess gist in suenter l’auter. Cuntrari a l’egl na sto l’udida numnadamain betg decumponer e puspè cumponer substanzas chemicas: là sto vegnir reconstruì il rodopsin, entant che quest pass scroda tar l’ureglia. L’uman po differenziar fin a 20 signals per secunda sco eveniments singuls ch’èn independents in da l’auter. Surpassa il dumber da signals questa cifra, alura s’uneschan quels ad in singul tun che furma la pli bassa frequenza perceptibla.
Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
- ↑ T. Aran Mooney e.a.: Potential for Sound Sensitivity in Cephalopods. En: Arthur Popper, Anthony Hawkins (ed.): The Effects of Noise on Aquatic Life. Springer 2012, ISBN 978-1-4419-7310-8, p. 125–128.
- ↑ G.A. Manley, C. Köppl: Phylogenetic development of the cochlea and its innervation. En: Current Opinion in Neurobiology, nr. 8, 1998, p. 468–474.
- ↑ Evolution des Hörens – Wie die Natur die Ohren immer wieder neu erfindet. En: ardmediathek.de, consultà ils 23 da fanadur 2014.
- ↑ Neil A. Campbell: Biology. 8avla ediziun, p. 1092.
- ↑ Neil A. Campbell: Biology. 8avla ediziun, p. 1096.
Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]
- Gerhard Heldmeier, Gerhard Neuweiler: Vergleichende Tierphysiologie. Band 1: Neuro- und Sinnesphysiologie. Berlin, Heidelberg, New York: Springer-Verlag, 2003, ISBN 3-540-44283-9.
- John R. Pierce: Klang – Musik mit den Ohren der Physik, Spektrum akademischer Verlag, Berlin 1999, ISBN 3-8274-0544-0.
- Uwe Gille: Ohr, Auris. En: Salomon, F.-V., H. Geyer & U. Gille (ed.): Anatomie für die Tiermedizin. Stuttgart: Enke Verlag, 2. ed. 2008, p. 612–621, ISBN 978-3-8304-1075-1.
- Werner Müller, Stephan Frings: Tier- und Humanphysiologie. Eine Einführung. Heidelberg, Dordrecht, Londra, New York: Springer-Verlag, 4. ed. 2009, ISBN 978-3-642-00462-9.
- Thomas Görne: Tontechnik. Carl Hanser Verlag, Lipsia 2006, ISBN 3-446-40198-9.
- Jürgen Hellbrück, Wolfgang Ellermeier: Hören: Physiologie, Psychologie und Pathologie. 2. ed. actual., Hogrefe Verlag, Göttingen e.a. 2004, ISBN 3-8017-1475-6.
Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Ureglia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio