Utilisader:Ediziuns/Cudeschs/Legendas da sontgs/Introducziun

Ord Wikipedia

Sco autras religiuns enconuscha er il cristianissem ina sfera tranter uman e dieu, occupada da sontgs ed anghels sco intermediaturs tranter la vita terrestra e l'auter mund. Tar ils anghels sa tracti da mess divins, pia da creatiras celestialas. Sco sontgs vegnan percunter designads umans che stattan spezialmain datiers da Dieu resp. che vegnan considerads sco exempels ord vista religiusa e morala.

En il cristianissem originar han ins l'emprim – sper la trinitad sco tala, situada en la sfera superiura – cumenzà ad implorar en quest plaun intermediar la sontga famiglia ed autras persunas or dals Evangelis (son Gion Battista, ils apostels). Vitiers èn vegnids ils emprims tschientaners da la persecuziun dals cristians ils numerus martirs (s. Steffan, s. Mauritius).

Sco emprim al qual quest'onur è vegnida attribuida sco confessur e betg sco martir è suandà s. Martin. Ina categoria adina pli gronda han alura furmà ils babs da la baselgia (s. Ambrosi, s. Tumaisch d'Aquin), uvestgs (S. Niclà, s. Augustin) e papas (s. Gregori, s. Leo). Daspera missiunaris (s. Patric, s. Cirill) e fundaturs d'urdens monastics (s. Benedetg, s. Francestg).

I suondan er en il temp medieval e temp modern numerusas sontgas e sontgs ch'èn sa distinguids tras lur moda da viver exemplarica, tras lur engaschament extraordinari a favur da la religiun e baselgia u er sco martirs – per exempel dal temp da la refurmaziun e cuntrarefurmaziun u da las guerras mundialas.

*

Davart il viver ed operar dals sontgs sa lascha bain rapportar en furma biografica (‹vita›); bundant pli frequenta è però la furma che serva ad instruir en il senn teologic-moral (‹legenda›). Legendas da sontgs accentueschan e sureleveschan tscherts tratgs e schabetgs, tschentond quels dal tuttafatg en il servetsch dal salit.

Tar las emprimas collecziuns da legendas da sontgs tutgan las ‹Dialogi de miraculis patrum Italicorum› da papa Gregori il Grond (540–604). En il decurs dal temp autmedieval e temp medieval tardiv èn alura sa derasads vastamain ils legendaris, vul dir collecziuns da legendas cumponidas en furma litterara. Il pli grond effect ha gì la ‹Legenda aurea› dal dominican genuais Jacobus de Voragine (publitgada ils onns 1263–1273). Quest'ovra cumpiglia l'immensa ritgezza da legendas da ses temp e renda accessibel quella tant per intents cultics sco er per la pietad populara; er sin l'art figurativ ha quest'ovra gì in'immensa influenza. En il temp modern tempriv suondan collecziuns sco il ‹Sanctuarium› da Boninus Mombritius (Venezia 1474), ‹Vitae Sanctorum› dad Aloysius Lippomannus (Roma 1551–1560), ‹De probatis vitis Sanctorum› da Laurentius Surius (Cologna 1570–1576) e las ‹Acta primorum martyrum sincera› da Thierry Ruinart (Paris 1689).

A favur d'ina collecziun che correspunda meglier a pretensiuns scientificas è sa stentà il gesuit Heribert Rosweyde, preschentond l'onn 1607 il plan d'in'ovra cumplessiva. Cun l'execuziun da quella è vegnì incumbensà suenter sia mort Johann Bolland, il qual ha edì a partir dal 1643 ad Antwerpen tschintg toms da las ‹Acta Sanctorum›. Silsuenter han ulteriurs gesuits (ils uschenumnads Bollandists) cuntinuà l'ovra, da la quala èn cumparids fin il 1925 bundant 60 toms.

Sco ovra uffiziala cumpilada per incumbensa da la baselgia catolica è plinavant da numnar il ‹Martyrologium Romanum›. Ils origins da quel van enavos en il 16avel tschientaner. La versiun dal 2004 cuntegna sin 844 paginas en lingua latina indicaziuns biograficas e liturgias davart 6650 beads e sontgs; plinavant èn enumerads ulteriurs var 7400 martirs ch'èn vegnids per la vita tar persecuziuns da cristians. En rom da la canonisaziun furma er ozendi l'inscripziun en quest'ovra il pass uffizial decisiv.

*

Per intents liturgics vegn attribuì a mintga sontg entaifer l'onn ecclesiastic in di commemorativ specific (il di da sia mort). En la tradiziun populara èn colliads cun divers da quests dis commemorativs reglas da purs (sontgs da glatsch), festas popularas (s. Gion = solstizi da stad) u termins per pajar dieschmas e tschains (s. Martin).

Bain sa lascha teoreticamain attribuir ad in singul di da l'onn in dumber da sontgs infinit. Da l'autra vart èsi evident che betg tut ils sontgs pon esser tuttina preschents e populars entaifer la liturgia e pietad populara. U tgi vuless metter en dumonda ch'ils 11 da november tutgan a s. Martin ed ils 6 da december a s. Niclà? En il decurs dal temp è uschia s'etablì ina sort canon dals sontgs ils pli enconuschents e populars. Da quai tegnan quint ils chalenders da sontgs ch'enumereschan mintgamai be intgins u schizunt mo in sontg/ina sontga per di.

Il chalender liturgic e dals sontgs uffizial da la baselgia catolica, valaivel per l'entir ‹orbis terrarum›, sa numna ‹Calendarium Romanum Generale›. Quel fixescha las datas da las festas cumandadas ed ils dis commemorativs dals sontgs ils pli impurtants. Sco di da commemoraziun per tut ils sontgs, enconuschents e nunenconuschents, è ultra da quai fixà il 1. da november (Numnasontga).

Sper ils sontgs enconuschents en tut il mund ha però er mintga pajais sias festas, sias tradiziuns e ses sontgs da muntada regiunala. Uschia furma s. frà Clau da Flia en Svizra ina figura emblematica da la coesiun naziunala, entant che quest sontg na vegn strusch percepì a l'exteriur. Exempels cumparegliabels sa laschassan enumerar per tut las parts dal mund. Da quest fatg tegnan quint ils divers chalenders regiunals – edids dals uvestgieus – che cumpletteschan il chalender general roman cun numerus dis commemorativs da sontgs ch'han operà en la regiun respectiva u che vegnan undrads là spezialmain.

*

Dals sontgs che derivan dal territori svizzer odiern u ch'han operà en quel cumpiglia il ‹Calendarium Romanum Generale› trais (tuts dal 16avel/17avel tschientaner), numnadamain il cuntrarefurmatur Carlo Borromeo, l'uvestg da Genevra Franz da Sales ed il martir dal Partenz Franz da Sigmaringen.

Il ‹Chalender regiunal per il territori linguistic tudestg› cuntegna supplementarmain il martir da la legiun tebaica s. Maurizius, ils missiunaris, muntgs ed uvestgs s. Valentin da la Rezia, s. Leci (Cuira), s. Gagl (regiun dal Lai da Constanza), s. Pirmin (Rain Superiur), s. Meinrad (Reichenau), s. Conrad e s. Gebhard (Constanza) sco er son frà Clau da Flia, il patrun da la Svizra.

En ils singuls uvestgieus vegn il chalender regiunal numnà cumplettà mintgamai tras singuls sontgs da muntada locala. Ovra da referenza per ils uvestgieus svizzers furma la ‹Helvetia Sancta› dal muntg cartusian Heinrich Murer (1588–1638), cumparida il 1648 ed en ina reediziun il 1751.

En l'uvestgieu da Cuira vegn il chalender regiunal tudestg cumplettà tranter auter cun ils suandants dis commemorativs: ils martirs s. Felix e s. Regula (Turitg), il confessur s. Flurin da Ramosch, ils fundaturs da claustras s. Placi e s. Sigisbert (Mustér) e s. Otmar (Son Gagl) sco er l'uvestg s. Adalgott (Cuira).

*

A quest chalender diocesan da l'uvestgieu da Cuira s'orienteschan er ils legendaris cumparids en l'intschess catolic da lingua rumantscha. Igl èn quai ‹La glisch sin il candelier invidada› da Zacharias da Salò, edì il 1685–87, ed il ‹Legendari u vita dils soings› da Cristian Venzin, terminà il 1787 e cumparì postum il 1830–45.

Da quest'ultim'ovra preschenta la publicaziun avant maun ina schelta, numnadamain tut las legendas da sontgs che sa refereschan al territori retic e svizzer (mintgamai senza la ‹Reflexiun›). Quest'ediziun suonda uschia duas finamiras: Per l'ina vul ella clamar en memoria la vita legendara d'intgins da quests sontgs che cumparan magari en nums da vitgs e da baselgias, ma dals quals ins sa uschiglio pauc. Per l'autra fa ella quai sapientivamain cun transponer datiers da l'original il text da Venzin e dar uschia in'impressiun co che las legendas èn vegnidas recepidas fin suenter il 1950 en l'ambient catolic-conservativ rumantsch.

L'autur Cristian Venzin (1725–1804) è naschì a Rueras ed ha frequentà las scolas a Mustér e Lucerna. El è stà bunamain 50 onns plevon a Tersnaus en Val Lumnezia. Daspera è el stà en uffizi en il chapitel catedral da l'uvestgieu da Cuira sco vicari e decan. Sco editurs da l'ovra segnan Cristian Venzin (1793–1848), pur, ustier e politicher da Rueras, e Giusep Maria Camenisch (1792–1847), chaplon a Sedrun e pli tard plevon a Surrein e promotur da la pressa e stampa rumantscha. Ulteriuras infurmaziuns davart il Legendari da Cristian Venzin e las circumstanzas da si'ediziun èn da chattar en las materialas a la fin da quest'ediziun.

Auter ch'en ils chalenders ecclesiastics e legendaris na cumparan las singulas vitas da sontgs qua betg en successiun chalendara, mabain tenor criteris geografics (territori retic – ulteriur territori svizzer) ed entaifer il medem intschess en lur successiun cronologica/istorica. Qua il cuntegn en survista:


Territori retic:

  • Son Gaudentius (quart tschientaner, Bregaglia)
  • Son Valentin (5avel tschientaner, [Pigniu], Tirol dal Sid)
  • Son Gliezi (5avel/6avel tschientaner, Cuira)
  • Sontga Mierta (5avel/6avel tschientaner (Cuira/Trimmis)
  • Son Placi e son Sigisbert (7avel/8avel tschientaner, Mustér)
  • Sontg Ursicin (8avel tschientaner, Mustér/Cuira)
  • Son Victor (9avel tschientaner, Tumegl)
  • Sontg Adelgott (12avel tschientaner, Cuira/[Mustér])
  • Son Carlo Borromeo (16avel tschientaner, Milaun/cuntraref. retica)
  • Son Fidel (16avel tschientaner, Partenz)


Ulteriur territori svizzer:

  • Son Mauritius (terz tschientaner, St-Maurice/VS)
  • Son Columban (6avel/7avel tschientaner, Lai da Constanza)
  • Son Gallus (7avel tschientaner, Son Gagl)
  • Sontg Otmar (8avel tschientaner, Son Gagl)
  • Son Meinrad (9avel tschientaner, Nossadunnaun/SZ)
  • Son frà Clau (15avel tschientaner, Ranft/OW)


Sper ils sontgs purtretads en il Legendari da Venzin sa laschassan anc agiuntar, cun ina tschert'impurtanza per il territori retic e sias regiuns cunfinantas:

  • sontgs da muntada centrala per tut la cristianadad cun apparientschas legendaras, dal tuttafatg nunistoricas en il territori retic, sco p.ex. s. Gieri (Razén) e s. Gion Battista (Val Stussavgia), sper divers lieus da pelegrinadi colliads cun appariziuns da Nossadunna (t.a. Ziteil);
  • ils martirs colliads cun la legiun tebeica s. Verena a Zurzach e Soloturn sco er s. Felix e s. Regula a Turitg;
  • ils confessurs en la part orientala dal Grischun ed en il Vnuost Proculus e Sein (Zeno) da Verona (omadus quart tschientaner) sco er Flurin da Ramosch, oriund dal Vnuost (6avel tschientaner);
  • ils muntgs irofrancons s. Pirmin (fundatur da las claustras da Reichenau ed – indirectamain – da Faveras) e s. Fridolin (il patrun dal chantun da Glaruna);
  • l'imperatur Carl il Grond ch'è vegnì declerà sontg l'onn 1165 (il qual cumpara bain en il Legendari da Venzin, ma preschentond sia vita e ses operar en general, senza referir en spezial a sias colliaziuns cun il territori svizzer e retic);
  • confessurs e martirs che stattan en connex cun la cuntrarefurmaziun sco Nicolò Rusca, archiprer a Sondrio, ch'è vegnì beatifitgà l'onn 2013 u – da muntada per l'entira Svizra – Petrus Canisius (Friburg) e Francestg da Sales (Genevra);
  • e per finir: las duas sontgas dal territori svizzer ch'han vivì il 19avel ed a l'entschatta dal 20avel tschientaner ed èn vegnidas canonisadas ils ultims onns, Bernarda Bütler dad Auw, AG (1995) e Marguerite Bays da La Pierraz, FR (2019).

Sco gia menziunà, vegnan las singulas vitas dals sontgs preschentadas qua en ina furma istorica che reflectescha l'agiografia da la fin dal 18avel tschientaner. Sper il caracter legendar, segnà da stereotips ch'è collià da princip cun quest tip da biografias, ha l'istoriografia moderna er eruì e curregì baininqual malchapientscha u reinterpretaziun evidenta dal coc istoric da singulas legendas ch'eran sa fatgas valair en il decurs dal temp. Be dus exempels: Oz san ins che la vita da Gaudentius è vegnida colliada cun episodas da la vita da sontg Gaudentius da Novara; e son Gliezi n'è betg stà da derivanza britannica e roiala ed ha probablamain vivì pir en il 5avel/6avel tschientaner. Ins cumpareglia latiers en il Lexicon istoric retic ils artitgels davart ils suandants sontgs: Gliezi, Emerita, Florin, Gaudentius, Placi, Sigisbert, Victor da Tumegl, Valentin, Adelgott (Mustér e Cuira, betg identic).

*

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa l'avust 2021. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

[[Datoteca:.jpg]]

––––––––––––

Indicaziuns bibliograficas: Josef Nyáry, Schweizer Heilige, Turitg 2014; Augustin Beeli, Dad Adalgott da Cuera tier Victor da Tumegl. Investa el register da sogns svizzers, en: La Quotidiana, 28 d'october 2019, p. 5. En pli ils portals Ökumenisches Heiligenlexikon e Heilige der Schweiz. Cf. er en il Lexicon istoric retic ils artitgels ‹Legendas›, ‹Patrocinis› e ‹Pelegrinadis›. Areguard singulas legendas da sontgs en il context regiunal plinavant: Gieri Cadruvi: La veta de sogn Gieri marter, en: Ischi 1964, p. 355–371; Regula di Natale: Das Kephalophoren-Wunder in churrätischen Viten. (Quellen und Forschungen zur Bündner Geschichte, tom 14), Cuira 2005.


Cuverta