Utilisader:MeLis Adragun/Cudeschs/Dis d'uffanza/Introducziun

Ord Wikipedia

‹Dig where you stand› è stà il motto d'in moviment da perscrutar l'atgna istorgia ch'ha inizià en Svezia ils onns 1970 e 1980 e fatg furora en bleras parts dal mund. ‹Ta metta sin ils fastizs da la vita da pli baud en tes lieu, dal pensar, lavurar e siemiar da las persunas ch'han vivì là nua che ti vivas oz› – quai pudess er esser il motto da questa rimnada da reminiscenzas (auto-)biograficas. Ils sis texts cumpiglian l'entir intschess tradiziunal rumantsch e cuvran in spazi da temp che tanscha dals onns 1840 fin l'entschatta dal 20avel tschientaner.

Duno Joos, Not Roner, Battesta Soliva – ils nums da la gronda part dals auturs cuntegnids en la publicaziun preschenta tschertg'ins adumbatten en ils cumpendis da la litteratura rumantscha. E quai cumbain che quests ultims resguardan tuttavia er notizias autobiograficas (sco la descripziun dal viadi a Jerusalem da Jakob Bundi, ‹La giuvantegna dilg Johannes Barandun› u ils ‹Algords› da Giovannes Mathis). A quai han contribuì divers facturs: Il fatg ch'ils blers auturs n'èn uschiglio betg resortids sco litterats, la lunghezza plitost modesta ed il caracter da skizza da singuls texts sco er il fatg che las regurdientschas èn savens cumparidas a moda sparpagliada en gasettas e revistas rumantschas, senza vegnir publitgadas separadamain.

Tuttina na furman quests texts betg main ina part da la tradiziun scritta e schientscha collectiva rumantscha. I sa tracta da regurdientschas d'uffanza e da giuventetgna che dattan invista en la vita da mintgadi en terra rumantscha dals onns davent da la fundaziun dal stadi federal fin l'Emprima Guerra mundiala – e quai savens a moda pli directa ed autentica che baininqual text che fa part dal canon litterar.

Bain hai er num qua da leger cun egl critic: Tge è forsa projecziun idealisanta dal citadin ch'ha passentà si'uffanza en in mund che na pudess betg cuntrastar pli ferm cun il svilup modern da pli tard (Roner)? Tge nostalgia dal temp d'uffanza, naschida la saira da la vita (Liun)? Ma da tuts texts resortan er a moda nunsentimentala infurmaziuns davart ils aspects dirs e crivs da la vita d'antruras, davart la fascinaziun e las difficultads che resortan en quel mument ch'il mund modern frunta sin il mund tradiziunal ubain davart il mund da lavur e la convivenza sociala che n'era er da quel temp betg adina uschè armonica e nuncumplitgada sco quai ch'i vegn magari sugerì. Tut quai renda ils texts frestgs, sincers ed autentics.

Senza dubi furman ils raquints ina lectura captivanta per persunas da tuttas vegliadetgnas – focussond però senz'excepziun sin ils onns d'uffanza e da giuventetgna, porschan ils texts gist a la generaziun giuvna d'ozendi l'experientscha unica da pudair s'avischinar a la moda da viver d'avant bundant 100 onns or da la perspectiva da persunas da medema vegliadetgna; da far per uschè dir in viadi dal mund rumantsch digitalisà e globalisà dal 21avel tschientaner en il mund rumantsch d'avant la modernisaziun e vieuta socioculturala – ma adina sin ils fastizs da las atgnas ragischs.

La successiun dals sis texts en il cudesch suonda criteris geografics e maina da la Val S-charl en l'Engiadina Bassa sur il Grischun Central fin en la Val Tujetsch sisum la Surselva. Ordinà tenor l'onn da naschientscha da las persunas purtretadas, sa preschenta la paletta dals raquints sco suonda:

Duno Joos (1834–1895), Andeer[modifitgar | modifitgar il code]

Duno Joos è naschì il 1834 ad Andeer en ina famiglia da viturins. Suenter la scola dal vitg è el sa rendì a Modena a far l'emprendissadi da conditer; ma gia suenter paucs mais ha il laschar encrescher sfurzà el da turnar a chasa. Uschia è Duno Joos daventà en giuvens onns magister ad Andeer e Clugin, ha – suenter ina furmaziun sco litograf a Cuira – frequentà il seminari da magister e preditgant en la regiun da Basilea e dà scola en divers lieus en l'Italia (Napoli), en Svizra ed en Germania (Barmen). Ma pervi da sia sanadad malsanitscha è Duno Joos returnà ad Andeer, nua ch'el ha fundà famiglia, dà scola e fatg il purtretist. [Cf. Radio Rumantsch: Scuntrada, 2 da matg 1981 (red. Gieri Ragaz)].

Duno Joos ha laschà enavos reminiscenzas autobiograficas en lingua tudestga. Diversas parts da quellas ha Gieri Ragaz (1907–1988) translatà en rumantsch e publitgà en la Casa paterna ed en il Chalender per mintga gi. Las notizias davart ils onns da giuventetgna che fan part da la publicaziun preschenta èn cumparidas l'onn 1934 (a moda anonimisada). [Raquintaziuns dalla giuventetgna d'in um de Schons. Publ. da Gieri Ragaz. En: Per mintga gi 1934, p. 74–80 e 1935, p. 44–53]. Ina fotocopia dals manuscrits da Duno Joos – ensemen cun notizias da descendents dad el ch'èn medemamain daventads magisters – è avant maun en l'Archiv statal dal Grischun (signatura B/N 0644).

Gion Caprez (1840–1907), Trin Digg[modifitgar | modifitgar il code]

L'impressari Gion (Johann) Caprez è naschì l'onn 1840 a Trin Digg. Suenter ils onns da scola ha el fatg il miradur e polier e la finala fundà il 1874 a Tavau la firma Caprez e Co; quella dueva bajegiar in entir dumber da hotels e chasas privatas sco er tschancuns da vias e viafiers. Gion Caprez è mort l'onn 1907 en ses vitg natal. [Cf. Graubündner General-Anzeiger 1907, nr. 47 (necrolog)].

Tar il purtret da Gion Caprez integrà en quest'ediziun sa tracti dal sulet text betg autobiografic. Scrit quel ha ses convischin da Trin Christian Christoffel (1863–1940). I sa tracta per uschè dir d'in raquint istoric ch'è dublamain autentic: per l'ina descriva l'autur la vita ed ovra dal protagonist a basa dals fatgs; per l'autra cumplettescha el quels cun regurdientschas che tanschan enavos en si'atgna uffanza. [La Casa Paterna nr. 46, 1936 fin nr. 9, 1937 (il 1944 er sco carnet OSL, en furma levamain surlavurada e cun illustraziuns dad Alois Carigiet)].

Lina Liun (1875–1943), Celerina[modifitgar | modifitgar il code]

Lina (Ursula Giovanna) Liun è naschida il 1875 a Schlarigna (Celerina), ha vivì adina là ed è morta il 1943. L'autura ch'è stada nunmaridada è sa deditgada cun passiun a la tgira e promoziun da la lingua rumantscha, tranter auter sco scriptura (paraulas, regurdanzas d'uffanza), translatura da raquints, dramas e cumedias dal franzos, tudestg ed englais (per part ensemen cun si'amia Annetta Klainguti-Ganzoni) e sco editura d'in curs da lingua per emprender puter. [Cf. Fögl ladin 1943, nr. 70 (necrolog); Chalender ladin 1945, p. 66s.]

En ses raquint ‹Da pli baud› fa Lina Liun il gir tras ses vitg natal Schlarigna-Crasta. Giond da chasa tar chasa raquinta ella da las persunas che vivevan là dal temp da si'uffanza e co ch'ella ha vis e resentì quellas sco mattatscha. [Da pü bod. En: Chalender ladin 1938, p. 37–46].

Not Roner (1877–1955), S-charl[modifitgar | modifitgar il code]

Not – tenor ils documents da naschientscha e da mort ‹Nuot› – Roner è naschì il 1877 a S-charl. En quest vitget isolà, situà giud via tranter Scuol e la Val Müstair, ha el passentà ses onns d'uffanza. L'abitadi ch'è vegnì abandunà adina dapli ils proxims decennis dueva marcar profundamain l'autur – betg per cas ch'el nudava ses texts per ordinari cun il pseudonim ‹Not da S-charl›. Sco giuven um è Not Roner sa rendì en la citad da Turitg, nua ch'el ha lavurà si'entira vita professiunala tar la Posta. Tranter auter è el stà ils onns burascus da l'Emprima Guerra mundiala schef dal telegraf a la staziun principala. Ses ultims onns ha Not Roner passentà a Scuol – e suenter sia mort è sia tschendra, sco giavischà dad el, vegnida manada sin il santeri da S-charl. [Cf. Fögl ladin 1955, nr. 37 (necrolog)].

En sias regurdientschas sa regorda l'autur da differentas persunas e schabetgs dal temp da si'uffanza, passentada en il vitget giud via. La vita en quel steva bain sut l'ensaina d'ina natira criva, ma era tuttavia segnada d'ina magia tut atgna. Ils raquints, scrits suenter 40 onns en l'ambient mundan da Turitg, dattan perditga tant da l'idilla sco er dals privels dal mund alpin. [Algordanzas da S-charl. Or da mi'infanzia. En: Gazetta ladina 1923, nr. 5–13; restampa (cun pitschnas adattaziuns): Alchünas algurdanzas da la muntagna da S-charl. En: Fögl ladin 1948, nr. 7, 9, 11, 13].

Battesta Soliva (1882–1957), Sedrun[modifitgar | modifitgar il code]

(Gion) Battesta Soliva è naschì il 1882 a Sedrun. Suenter la scola e diversas plazzas en la val ed utrò ha el surpiglià cun dus fragliuns il mulin amez vitg; entant ch'ils frars eran occupads cun il mulin e la resgia, ha Gion Battesta surtut fatg il viturin. A questa professiun è el stà fidaivel fin l'avertura da la viafier, ed er suenter ha el surpiglià vinavant lavurs da transport e da furniziun da material. Daspera ha el – sin iniziativa da sia dunna, derivanta da la famiglia d'ustiers da la Cruna a Sedrun – avert la Pensiun Soliva ch'exista fin oz. [Cf. Gasetta Romontscha 1957, nr. 85 (necrolog)].

Las notizias autobiograficas cumpiglian duas parts: Quatter raquints purtreteschan surtut famiglias tar las qualas l'autur è stà en plazza en giuvens onns. Tar ils dus ulteriurs texts – publitgads qua a la fin – sa tracti da descripziuns da si'atgna famiglia e da quella da sia dunna. Tut las notizias dattan perditga dal lavurar e bratgar d'antruras, dal spiert da cuminanza en famiglia, ma er da muments main armonics. Gist quest tun direct, lunsch davent da tutta idealisaziun e nostalgia, fa da las notizias da Battesta Soliva documents socioculturals ordvart prezius. [Tut ils texts èn cumparids en La Tuatschina: Ils Lucas dalla Cruna, 1999, nr. 2, 4; Ils Tiners, 1999, nr, 23–24; Ils Gion Rests, 2000, nr. 1; Il Schmed e la Balzra, 2000, nr. 2; Ils Alexis da Hetz Rueras, 2000, nr. 3–7; Famiglia Soliva da Giachen Antoni, 2000, nr. 9–14].

Giatgen Uffer (1883–1965), Savognin[modifitgar | modifitgar il code]

Giatgen (Mitgel) Uffer è naschì l'onn 1883 a Savognin. Suenter avair visità las scolas dal lieu ha el frequentà il Seminari da magisters a Cuira. Alura ha el dà scola a Tinizong (1903–1910 e 1916–1919) e Cunter (1910–1916). Entant aveva el frequentà ils onns 1910/11 curs d'istorgia, psicologia e litteratura a l'Universitad da Friburg ed era sa maridà l'onn 1911 cun Anna Sibila Spinas da Tinizong. L'onn 1919 è Giatgen Uffer vegnì elegì magister a la scola taliana a Son Gagl; a partir dal 1924 ha el instruì là a la scola superiura tudestga, è daspera daventà commember da la Cumissiun tutelara per la giuventetgna e da la Dretgira per giuvenils. Giatgen Uffer è stà autur da poesias (‹Minicolas›, 1944, per part messas en musica) e prosa (‹Valverda›, 1960), da gieus radiofonics, teaters e translaziuns (Hofmannsthal e.a.) en surmiran ed ha dirigì divers chors. La pensiun ha l'autur passentà ad Orselina, nua ch'els eran ids a star per resguard da la sanadad da sia dunna. Ses uffants Margarita (maridada Gangale) e Leza èn sa deditgads vinavant a la litteratura rumantscha. [Cf. Annalas 79, 1966, p. 80–84].

Ils ‹regords› da Giatgen Uffer èn cumparids en las Annalas il 1973, pia stgars diesch onns suenter la mort da l'autur. I sa lascha supponer che ses uffants hajan chattà questas notizias en il relasch litterar da quel. I sa tracta surtut da curtas episodas che relatan da l'agen temp d'uffanza, cumplettadas – er ord vista da l'autur barmier – «da quai ch'ils vegls raquintavan», numnadamain da scenas or da l'uffanza da ses bab e d'ina or dal temp da ses basat resp. da notizias davart la scola da pli baud e da l'onn dals Franzos 1798 (correct: 1799). [Da quegl tg'igls vigls raquintavan. Or digls ragords da Giatgen Uffer. En: Annalas 86, 1973, p. 133–140].

* * *

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il zercladur 2020. Maletg da cuverta: Ardez. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

Cuverta