Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Anton Filip Ganzoni/Introducziun

Ord Wikipedia

L'autur[modifitgar | modifitgar il code]

Anton Filip (u Philipp) Ganzoni è naschì ils 2 da settember 1800 a Triest. Las famiglias dals geniturs Anton A. Ganzoni (1769–1843) e Domenica (Mengia) Griot (1770–1844) eran omaduas oriundas da Celerina/Schlarigna. A Triest era Anton A. Ganzoni sa stabilì sco commerziant; da quai relata detagliadamain Stefan Sigerist en ses tractat ‹Bündner Familien in Triest› (JHGG 135, 2005, p. 17–22). Davart ils geniturs e fragliuns da Ganzoni cf. plinavant il chapitel ‹Raquint da mia mamma› en ils ‹Algords› da Giovannes Mathis.

Suenter avair frequentà la Scola chantunala a Cuira ha Anton Filip studegià giurisprudenza a Berlin (tranter auter tar Friedrich Karl von Savigny), Göttingen e Paris ed è sa stabilì sco advocat a Schlarigna. Sper ses engaschament sco derschader e mediatur (commember da la Dretgira chantunala d'appellaziun e derschader chantunal) ha el – sco exponent da l'ala liberal-radicala – fatg politica communala (president communal da Schlarigna), cirquitala (landamma da l'Engiadin'Ota), chantunala (commember dal Cussegl grond e da la regenza grischuna) e federala (mess a la Dieta federala, dapi il 1848 cusseglier dals chantuns).

Anton Filip Ganzoni è stà maridà ed ha fundà famiglia cun Catherina nata Curtin. El è mort ils 27 da fanadur 1881 en la vegliadetgna da 81 onns. Ses crap-fossa è sa mantegnì fin oz ed è integrà en il mir dal santeri da l'enconuschenta baselgia da San Gian sper Schlarigna. Sin quel figurescha el sco ‹Bundspräsident›, vul dir sco represchentant da la Lia da la Chadé en la regenza grischuna.1

L'ediziun[modifitgar | modifitgar il code]

Filip Anton Ganzoni ha emprendì d'enconuscher en ses onns d'uffanza e da giuventetgna grondas citads europeicas. Ils raquints da Ganzoni – sajan quels surpigliads dad auters u per part adattads resp. scrits sezs – fladan però in'aria rurala, privada ed in'attaschadadad per il simpel, genuin e natiral. En il medem senn èn er segnads numerus ulteriurs motivs e figuras tant en ils raquints sco er en las paraulas dal spiert da la romantica, cun la quala Ganzoni vegn ad esser vegnì en contact il pli tard durant ses onns da studi.

Cumbain ch'ils raquints na tractan betg explicitamain da lieus engiadinais u d'in ambient alpin, resplendan els implicitamain quai che resorta er da la biografia da Ganzoni: Numnadamain che la famiglia randulina è stada attaschada da tut temp a la patria engiadinaisa e ch'il figl n'è la finala betg sa stabilì en il mund mundan e cosmopolit, mabain en la stretga patria da ses geniturs. A quai fa forsa er allusiun il num ‹Giandulaina› en il raquint ‹L'um dal tschop verd›, il qual cumpara en il mund real sco toponim alpester en la vischnanca da Zuoz.

Sco ch'i resorta gia da la biografia, n'è Ganzoni betg sa preschentà u vegnì recepì da ses temp da vita sco scriptur, mabain sco politicher e sco derschader e mediatur stimà. Sia racolta litterara sa chattava en il relasch dad Emilia Piderman, ina biadia da Ganzoni. Intginas paraulas eran bain gia vegnidas prelegidas al radio en rom da l'‹Ura d'iffaunts› e dus raquints publitgads en il ‹Dun da Nadel›; ma pir en la ‹Chasa Paterna› nr. 81 dal 1963 han ins alura publitgà tut ils raquints e las paraulas or dal relasch da Ganzoni – e ch'il relasch fiss anc stà pli grond mussa il fragment da la paraula ‹Il chaval striunà› sin fegls incumplets che n'ha betg pudì vegnir publitgada.

Tar il relasch litterar na sa tracti probablamain betg da creaziuns da Ganzoni sez. En l'introducziun da la ‹Chasa Paterna› scriva Wilhelm Vital en quest connex: «Noss raquintader rumantsch vegn ad avair udì a raquintar da mattet bellas istorgias e las vegn er sez ad avair raquintà pli tard a ses uffants e biadis. Per las salvar d'ir en emblidanza vegn el alura ad avair nudà quellas sin fegls e mess en salv.» Betg d'emblidar en quest connex è er il fatg che Ganzoni è stà fin ses ultims onns da vita commember dal cussegl da scola da Schlarigna. En tutta cas èsi giustifitgà d'edir quests raquints sut il num da Ganzoni, damai ch'el ha elavurà e nudà la versiun rumantscha e ch'el vegn ad avair fatg quai, almain per part, a basa da la memoria u er cun resguardar la tradiziun orala da sia stretga patria. En connex cun las paraulas scriva Reto R. Bezzola en sia ‹Litteratura dals Rumauntschs e Ladins› che l'autur pari «d'avair udì sez a raquintar» quellas e ch'ellas «regordan a las ‹Parevlas engiadinaisas› da Gian Bundi».

En quest'ediziun cumparan ils raquints e las paraulas en la medema successiun sco en la ‹Chasa Paterna›, però cun in'excepziun: ‹Maria› ch'è cumparì il 1963 amez las paraulas, vegn integrà qua a la fin dals raquints, e quai en accordanza cun Bezzola che sparta medemamain da las sis «vairas paraulas» ils quatter raquints ch'el caracterisescha sco suonda: «Ses raquints han caracter d'istorgettas per la giuventetgna, en las qualas ins senta ina profund'amur per l'uffant ed in fin sentiment per la natira. Dus (‹Il clutger tort›, ‹L'um dal tschop verd›) fan l'impressiun da regurdientschas d'uffanza, in terz (‹L'istorgia dal tscharescher›) dat ad ina regurdientscha in caracter da paraula e medemamain in quart (‹Maria›).» A quest ultim pudess ins er attribuir tratgs da legenda, ma en tutta cas sa differenzieschan tuts quatter raquints da las paraulas en quai ch'els desistan en l'acziun da basa d'elements fantastics.

La retscha[modifitgar | modifitgar il code]

La retscha ‹Prosa rumantscha› preschenta l'ovra narrativa d'auturas e d'auturs rumantschs. La selecziun ed ediziun dals texts vegn fatga tenor ils suandants criteris:

  • I vegnan edids be corpus litterars dals quals il dretg d'autur è sparì (70 onns suenter la mort da l'autur). Er la transposiziun en rumantsch grischun vegn relaschada en la domena publica.
  • L'ovra narrativa vegn publitgada – sche betg nudà autramain – a moda integrala. Vul dir: L'ediziun sa stenta da resguardar l'entir corpus da texts da prosa da l'autur respectiv (raquints, novellas e.a.), laschond però d'ina vart l'ovra dramatica e poetica.
  • L'ediziun sa basa tant sco pussaivel sin ils texts originals (emprima ediziun en gasettas, periodicas u en furma da cudesch resp. ultima ediziun tgirada da l'autura / da l'autur). Uschia sa laschan guntgir eventualas adattaziuns linguisticas u scursanidas d'ediziuns posteriuras.
  • La transposiziun en rumantsch grischun vegn fatga ‹datiers da l'original›. Ella vul esser istorica ed autentica e sa stenta da preservar il colorit dal temp, singulas expressiuns idiomaticas resp. dialectalas ed atgnadads stilisticas da l'autur. Intervenziuns modestas succedan be là nua che quai serva a la legibladad / ad in stil fluid en la lingua d'arriv.
  • Sche betg inditgà autramain suonda er la structura dal text l'original (titels, dumber e numeraziun dals chapitels etc.). Suletta excepziun: Per correspunder meglier a la disa da leger d'ozendi vegnan passaschas pli lungas per part sutdivididas en alineas supplementaras.
* * *

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il settember 2019. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

[[Datoteca:.jpg]]

––––––––––––

1 Infurmaziuns biograficas davart Anton Filip Ganzoni tenor Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 380; Gian-Paul Ganzoni: Monografia da Schlarigna, Samedan 1982/1990, p. 186–188; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 76; Silvio Margadant: Anton Philipp Ganzoni, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012.