Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/L'Engiadina ed ils Engiadinais/Introducziun
L'onn 1837 è cumparida en la Herdersche Kunst- und Buchhandlung a Freiburg im Breisgau in'ovra entitulada ‹Das Engadin und die Engadiner. Mittheilungen an dem Sauerbrunnen bei St. Moriz im Kanton Bünden aufgefasst, für die welche sich über dieses schöne Thal und seine Bewohner nähere Kenntnisse verschaffen und das dortige Sauerwasser mit Erfolg gebrauchen wollen›. Il manuscrit oriund datescha da l'onn 1830; avant che realisar la versiun stampada, ha l'autur Johann Friedrich Franz (1775–1855) per part actualisà quel cun agid da gasettas ed ulteriurs stampats e sa basond sin sia correspundenza cun diversas persunas da l'Engiadina e d'autras parts dal chantun Grischun.
La basa per elavurar l'ovra avevan furmà las notizias en furma da diari che Franz aveva fatg a chaschun da divers segiurns da cura subsequents a San Murezzan en la segunda mesadad dals onns 1820. Menziunads explicitamain en il text èn ils segiurns da l'onn 1829 e l'«ultim segiurn l'onn 1830».
Legend oz l'ovra, èn ins impressiunà da la profunda invista che quella porscha en las relaziuns da viver en l'Engiadin'Ota ed Engiadina Bassa da quel temp. Cun in interess surprendent per il detagl dilucidescha Franz ina paletta da tematicas ordvart vasta, sa spruvond adina puspè da laschar vegnir a pled tant exponents dal lieu sco er persunas d'ordaifer, vuschs che sustegnan ses agen puntg da vista sco er talas che mettan en dumonda quel.
Il tractat cumpiglia en l'original var 280 paginas en scrittira pitschna. Per l'ediziun preschenta è quel vegnì translatà a moda integrala (laschond davent ina u l'autra annotaziun en la quala l'autur commentescha ovras ch'el sez ha consultà; a render il text pli survesaivla servan ultra da quai intgins asteriscs ed alineas supplementars). La publicaziun sa divida en ils suandants chapitels:
- La via sur il Güglia a San Murezzan
- Il vitg da San Murezzan
- La funtauna ascha sper San Murezzan
- Pajais ed auas
- Tratgs caracteristics, usits ed isanzas
- L'emigraziun e sias consequenzas
- Commerzi e mastergn
- Relaziuns ecclesiasticas, religiusas e moralas
- Fatgs da scola
- Chasa e tegnairchasa
- Fatgs da vischnanca e dals povers
- In sguard sin lur agricultura
- Orticultura e selvicultura
- Economia d'alp e da muvel
- Ils nursers bergamascs e lur economia
- Viadi da return en la patria
- Agiunta: Il vin vuclina
Nua che l'autur sez sa posiziunescha, idealmain e politicamain, dat el adina puspè d'encleger: D'ina vart resorta l'attenziun speziala ch'il plevon refurmà drizza sin dumondas da baselgia e morala, d'educaziun e da scola. Ed en dumondas d'organisaziun statala sco er da l'economia publica e da l'assistenza sociala represchenta el il spiert dal liberalissem e da la regeneraziun che dueva sa far valair adina dapli en Svizra dapi il 1830 e caracterisar la finala il stadi federal svizzer modern dal 1848.
Repetidamain recurra Franz als piuniers grischuns da las revistas ‹Der Sammler› (1779–84) e ‹Der Neuer Sammler› (1804–12) ch'avevan da lur vart gia propagà innovaziuns sin divers secturs (agricultura, traffic, scolas, pauperesser, emigraziun e.a.). En questa tradiziun dals ‹patriots economics›, ch'eran da l'avis che la modernisaziun dal stadi dependia surtut dals meglieraments sin il sectur da l'agricultura, sa posiziunescha pia er Franz. Perditga da quai dat la lavur cumplessiva da Claudio Zortea ‹Graubünden im Spiegel der Reiseberichte, der landeskundlichen und topographischen Beschreibungen in der Zeit von 1800 bis 1850› che citescha extendidamain or da l'ovra da Franz (cf. en general las annotaziuns p. 605–717; davart San Murezzan sco lieu da cura en spezial il chapitel p. 592–600).
Interessant èsi da vesair, co che Franz constatescha en ses manuscrit dal 1830 quant pauc che saja vegnì interprendì fin qua per manar natiers meglieraments; e co che sias cumplettaziuns fatgas il 1837 dattan perditga d'in spiert da resvegl ch'aveva uss cumenzà a sa far udir er en il Grischun. En quest senn è il text da Franz situà en blers reguards a la sava tranter vegl e nov, dond invista tant en las relaziuns tradiziunalas, sco er en ils emprims pass da modernisaziun che vegnan fatgs en la regiun. Quai resorta betg il davos er da sias expectoraziuns areguard San Murezzan sco lieu da cura e da turissem, il punct da partenza da sias notizias, al qual al revegn adina puspè.
L'autur Johann Friedrich Franz è naschì ils 7 d'october 1775 a Schleiz, ina pitschna citad situada en il sidost da la Turinga. El ha studegià teologia a Lipsia ed è silsuenter, per chattar ina plazza, sa rendì en Svizra.
Là ha el pastorà en ils chantuns Appenzell Dadora e Son Gagl, numnadamain ils emprims onns a Waldstatt (1801–1804) e Henau (1804–1807), e silsuenter durant var 40 onns en las vischnancas dal Toggenburg Lichtensteig (1807–1817) e Mogelsberg (1817–1848). Dapi l'onn 1825 è el er stà en possess dal dretg da burgais dal chantun Son Gagl. Johann Friedrich Franz è mort l'onn 1855 en l'ospital da burgais a Son Gagl.
Sper si'activitad sco plevon refurmà e sco magister en sias plaivs, è Franz stà ordvart activ sco scriptur. El ha tranter auter publitgà davart l'istorgia da la refurmaziun, pliras biografias da persunas eruditas, davart las plaivs ed ils fatgs da scola dal Toggenburg sco er litteratura edifitganta per uffants e giuvenils.
Legend il text da Franz davart l'Engiadina dattan en egl diversas referenzas autobiograficas. Sper talas ch'èn colliadas cun sia professiun (cf. survart), èn quai adina puspè er cumparegliaziuns geograficas. Uschia per exempel tranter il Grischun ed ils chantuns Son Gagl ed Appenzell – resp. la Svizra (tudestga) en general – ubain er tranter la Svizra e sia patria oriunda, la Germania.1
La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il fanadur 2021. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.
––––––––––––
1 Infurmaziuns biograficas davart Johann Friedrich Franz tenor Hans Martin Stückelberger: Die evangelische Pfarrgemeinschaft des Kantons St. Gallen. Seit dem Bestehen jeder reformierten Kichgemeinde bis 1970 zusammengestellt und mit biographischen Notizen versehen. Son Gagl 1971, surtut p. 286. Cf. plinavant Klaus-Ulrich Pech: Kinder- und Jugendliteratur vom Biedermeier bis zum Realismus, Stuttgart 1985, p. 426 e Claudio Zortea: Graubünden im Spiegel der Reiseberichte, der landeskundlichen und topographischen Beschreibungen in der Zeit von 1800 bis 1850, Turitg 1987, p. 11 (cun renviament a HBLS, tom 3, p. 231).
