Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Peider Lansel/Introducziun

L'autur

Peider Lansel è naschì ils 15 d'avust 1863 a Pisa sco primnaschì (da tschintg figls e duas figlias) dal commerziant Andri Lansel da Sent e dad Emilia nata Steiner da Lavin. A Pisa, nua che ses bab aveva fundà ina filiala da l'affar Lansel da Firenza, ha Peider passentà si'uffanza en il ravugl da la famiglia burgaisa bainstanta. Cun nov onns è el alura vegnì en la scola a Sent (nua ch'el era gia pli baud sa trategnì savens la stad) ed ha silsuenter frequentà la Scola chantunala a Cuira e la scola commerziala a Frauenfeld. In onn en in institut a Rolle en Svizra franzosa al ha famigliarisà cun in'ulteriura lingua e cultura da ses pajais d'origin. Il 1879, cun 16 onns, è Lansel entrà sco giarsun en ils affars da las famiglias Könz e Lansel ad Arezzo (spezarias, pastizaria e colonialas) e Livorno (colonialas a l’engronda e fabrica da products farmaceutics).

Cur che ses bab è sa retratg dals affars, ha Peider Lansel surpiglià il 1884, cun mo 21 onns, l’affar da famiglia a Pisa (destillaria, stizun da colonialas). Suenter in'amur disfortunada cun Ida Mosca, la sora da ses ami Cla (ils Moscas eran oriunds da Sent e sesents a Firenza), è Lansel sa retratg gia suenter paucs onns adina dapli dals affars, surlaschond quels a ses frars Andri ed Emil. L’onn 1893 ha Lansel maridà Emma Curdin (Corradini) da Sent. Els han gì quatter uffants, naschids a Pisa. L’onn 1906, cun 43 onns, è Lansel sa retratg dal tuttafatg dals affars ed è ì a star cun sia famiglia en Svizra – a Genevra (per l’ulteriura instrucziun da ses uffants) e passentond adina puspè ils mais da stad en sia chasa a Sent. Lubind sias relaziuns finanzialas quai, è Lansel s'occupà da qua davent quasi be pli al studi da la cultura rumantscha ed a sia lavur da poet. Suenter la mort da ses quinà Oscar Corradini e da ses agen figl Andri Albert (cun mo 26 onns) ha Lansel anc bandunà ina giada, cun 63 onns, sia vita da privatier: il 1926 è el returnà en l'Italia, a Livorno, nua ch'el ha danovamain fatg il commerziant ed è stà ils onns 1927–1934 consul onurari svizzer. Danovamain da return a Genevra, è Lansel mort ils 8 da december 1943 en la vegliadetgna da 80 onns.

Lansel è stà in dals pli enconuschents ed impurtants defensurs da la lingua e cultura rumantscha: Cun sias contribuziuns schurnalisticas ‹Ni Talians, ni Tudais-chs, Rumantschs vulains restar› (1913 e 1917) è el s'opponì a l'irredentissem. En la poesia ‹Tamangur› (1923) ha el cumpareglià il destin da la Rumantschia cun quel dal guaud da schembers smanatschà en la Val S-charl. Sper in grond dumber da translaziun, ha Lansel scrit sez var 200 poesias, cumparidas tranter auter en las collecziuns ‹Primulas› (1907), ‹La cullana d'ambras› (1912) ed ‹Il vegl chalamêr› (1921). Daspera ha Lansel edì antologias da la litteratura ladina e rumantscha, ha procurà gia il 1912–1915 registraziuns fonograficas da chanzuns rumantschas, è stà in piunier da la fotografia ed ha rimnà ina ritga collecziun da vegls cudeschs, notas da musica e manuscrits rumantschs (oz en la biblioteca da la Fundaziun de Planta a Samedan). Sco emprim Rumantsch è Lansel vegnì undrà, per ses 80avel anniversari, cun il Grond Premi Schiller, la distincziun da litteratura naziunala da la Svizra.¹

L'ediziun

Areguard lur ovra narrativa existan parallelas frappantas tranter ils dus gronds poets da la renaschientscha rumantscha, Peider Lansel e Giacun Hasper Muoth. Omadus han cuntanschì ina posiziun emblematica entaifer il canon litterar quasi exclusivamain pervi da lur poesias, entant ch'ils raquints vegnan pli u main bandischads en las notas-pe. Quai è d'ina vart chapaivel sch'ins tira en consideraziun che omadus poets han scrit be in pugn plain raquints; da l'autra vart pari baud, en la litteratura secundara, che lur renum sco poets stgatschia a l'ur quasi tutta occupaziun cun las novellas e raquints. En il cas da Muoth schizunt cun bandischar quellas or da l'ediziun cumpletta da las ovras (cf. latiers l'introducziun tar l'ediziun da ses raquints sco cudesch da Vichipedia). Ed er en las ‹Ouvras› hai num ch’ils quatter raquints originals da Lansel hajan «in’impurtanza marginala en si’ovra litterara» (schebain che quellas èn vegnidas reedidas per ses 70avel anniversari, cf. sutvart).

Tut en tut cumpiglia il relasch da Peider Lansel quatter raquints. Vegnids edids l'emprima giada èn quels sco suonda:

• Grusaidas albas (Skizza novellistica. In memoria da Otto Planta-Wildenberg), en: ‹Annalas›, nr. 21, 1906, p. 215–218.
• Il plain in pigna, en: ‹Chalender ladin›, nr. 1, 1911, p. 51–53.
• Sar Pantel e seis destin, [?, tenor ‹Chasa paterna›: «Cuors linguistics ladins Zuoz 1932». Cumparì il november 1943 en versiun franzosa en ‹Curieux. Premier hebdomadaire romand›, translaziun: Maurice Kues]
• In viadi [?]

Schebain i sa tracta tar ils dus ultims raquints da manuscrits pli vegls ch’eran restads nunpublitgads ubain da lavurs che Lansel ha scrit pir l’entschatta dals onns 1930, n'ha betg sa laschà eruir. Deplorablamain na cuntegnan er las ‹Ouvras› naginas infurmaziuns lasura. En il ‹Fögl d’Engiadina› dals 9 da december 1932 pon ins en tutta cas leger il suandant inserat:

«FESTA LADINA A FIRENZE

Dumengia, als 11 december, a las 15½, a l’hotel Majestic.

1. Pled da prof. dr. Luzzi.

2. Duos raquints da Peider Lansel, lets dad el stess ed intitulats: ‹Sar Pantel e seis destin› e ‹In viadi›.

3. Chant da diversas chanzuns rumantschas e producziuns tras grammofon.

Il correspundent.»

En furma d’ediziun cumplessiva èn ils quatter raquints cumparids il 1933 – l’onn da las grondas festivitads per il 70avel anniversari da l’autur – sut il titel ‹Grusaidas albas id oters raquints› (sco nr. 28 da la ‹Chasa paterna›, ‹Grusaidas albas› ed ‹Il plain in pigna› en versiun levamain surlavurada; plinavant sco ediziun privata da 50 exemplars en format pli grond e sin meglier palpiri). En las ‹Ouvras da Peider Lansel›, tom 2 (2012) èn ellas, reproducidas tenor la successiun e scripziun da l'ediziun dal 1933, cuntegnidas sin las paginas 161–185.

En il cudesch preschent cumparan ils raquints en la medema successiun sco qua sura. Quai per l'ina per correspunder a l'emprima ediziun cumpletta da l'ovra narrativa, la quala è vegnida publitgada anc dal temp da vita da l'autur (ed integrada en medema furma en las ‹Ouvras›). Per l'autra s'impona questa successiun er dond in sguard sin il cuntegn e tirond da quel las parallelas tar la vita dal Randulin Peider Lansel:

Las ‹Grusaidas albas› raquintan in'episoda or da la vita d'in giuven trosser ad alp en l'Engiadina Bassa (nua che Lansel, cumbain creschì si a Pisa, ha passentà da pitschen ensi ils mais da stad). ‹Il plain in pigna› meandra tranter siemi e realitad, tranter cuschina engiadinaisa ed impressiuns da la vita da Randulin en l'Italia. L'umoresca cun fin tragica ‹Sar Pantel e seis destin› cucca en dad isch dal possessur da butia engiadinais en la Toscana, er qua tirond a strada ils entretschaments economics e socials tranter il lieu d'abitadi e da lavur e la stretga patria. Ed ‹In viadi› raquinta in'episoda sin viadi da return dal Randulin en l'Engiadina, faschond tranter las lingias allusiun al fatg che quel è da chasa en dus munds e tuttina enragischà nagliur propi dal tuttafatg.

Aposta las ‹Grusaidas albas› – e quai giustifitgescha (sco gia il 1933) da far resortir quest raquint en il titel da l'ediziun – paran da far allusiun ad in mument-clav en la vita da Peider Lansel, numnadamain a si'amur disfortunada (menziunada survart) ch'al dueva bittar en ina profunda depressiun ed esser in dals motivs per sa retrair successivamain dals affars commerzials. Bezzola fa resortir en quest connex «il delicat lirissem da quest raquint ch'è per mai ina transposiziun commuventa da si'amur disfortunada da giuventetgna», e finescha: «Davos quest'istorgia simpla e commoventa sa zuppenta, sco forsa er davos la pitschna poesia ‹Sco rara flur›, in'entira amur tragica».

La retscha

La retscha ‹Prosa rumantscha› preschenta l'ovra narrativa d'auturas e d'auturs rumantschs. La selecziun ed ediziun dals texts vegn fatga tenor ils suandants criteris:

• I vegnan edids be corpus litterars dals quals il dretg d'autur è sparì (70 onns suenter la mort da l'autur). Er la transposiziun en rumantsch grischun vegn relaschada en la domena publica.
• L'ovra narrativa vegn publitgada – sche betg nudà autramain – a moda integrala. Vul dir: L'ediziun sa stenta da resguardar l'entir corpus da texts da prosa da l'autur respectiv (raquints, novellas e.a.), laschond però d'ina vart l'ovra dramatica e poetica.
• L'ediziun sa basa tant sco pussaivel sin ils texts originals (emprima ediziun en gasettas, periodicas u en furma da cudesch resp. ultima ediziun tgirada da l'autura / da l'autur). Uschia sa laschan guntgir eventualas adattaziuns linguisticas u scursanidas d'ediziuns posteriuras.
• La transposiziun en rumantsch grischun vegn fatga ‹datiers da l'original›. Ella vul esser istorica ed autentica e sa stenta da preservar il colorit dal temp, singulas expressiuns idiomaticas resp. dialectalas ed atgnadads stilisticas da l'autur. Intervenziuns modestas succedan be là nua che quai serva a la legibladad / ad in stil fluid en la lingua d'arriv.
• Sche betg inditgà autramain suonda er la structura dal text l'original (titels, dumber e numeraziun dals chapitels etc.). Suletta excepziun: Per correspunder meglier a la disa da leger d'ozendi vegnan passaschas pli lungas per part sutdivididas en alineas supplementaras.

* * *

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa l'avust 2023. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

––––––––––––

¹ Infurmaziuns davart vita ed ovra da Peider Lansel tenor Andri Peer: Peider Lansel, en: Bedeutende Bündner aus fünf Jahrhunderten, tom II, p. 365–375; Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 384–405 (davart ils raquints en spezial 386s. e 404) [in'emprima versiun da quest text è er gia cumparida en: Annalas 86, 1973, p. 3–31]; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 122–129; Id.: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur, 1991, p. 177–190; Id.: La spina ella spatla (Ischi 80, 2001), p. 85–99; Lucia Walther: Peider Lansel, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012; peiderlansel.ch; Relasch da Peider Lansel a l'Archiv svizzer da litteratura. Ovra cumpletta en dus toms: Andri Peer (ed.): Poesias originalas e versiuns poeticas, (Ouvras da Peider Lansel, tom 1), Cuira 1966; Rico Valär (ed.): Prosa, essais, artichels e correspundenza, (Ouvras da Peider Lansel, tom 2), Cuira 2012 [cun biografia extendida, p. 13–122].