Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Professer Gion Antoni Bühler/Introducziun

Ord Wikipedia

L'onn suenter la mort da Bühler è cumparida en las ‹Annalas da la Societad retorumantscha› ina biografia extendida entitulada ‹Professor Gion Antoni Bühler, president della Societad Rhaeto-romanscha (1886–1897)› (tom 12, 1898, p. 323–356). Il purtret dal trapassà a l'entschatta dal tom sco er la crusch munida cun in tschupè a la testa da l'artitgel dattan al text la tempra d'in necrolog. Pelvaira aveva l'autur da quel (che segna be cun «M.», ma il num dal qual resorta dal register a l'entschatta dal tom) gia publitgà en la ‹Gasetta Romontscha› (nr. 54 dal 1897) in necrolog da Bühler; en la biografia cuntegnida en las ‹Annalas› dat Giacun Hasper Muoth però in'invista profunda en vita ed ovra da Bühler ed analisescha detagliadamain tant sias stentas per in'unificaziun dals dialects rumantschs sco er la tempra da sias numerusas novellas.1

Il purtretà, Gion Antoni Bühler (1825–1897), è naschì a Domat sco figl dal magister Christian Balzer Bieler e dad Antonia nata Caluori. Suenter las scolas a Domat ha el frequentà il seminari da magisters catolic a Cuira e dà scola a Sursaissa, Sumvitg, Glion, Bonaduz, Mustér e dal 1859 fin sia mort a la Scola chantunala a Cuira. Qua ha el instruì chant, musica, dissegn, calligrafia, tudestg per Rumantschs ed a partir dal 1867 er rumantsch. Bühler è stà fundatur e dirigent da divers chors e furmaziuns, cunredactur da la gasetta liberala sursilvana ‹Il Grischun›, editur da la periodica ‹Il Novellist› e confundatur ed emprim president da la Societad Retorumantscha. Sco schurnalist, editur da cudeschs da scola e scriptur è el sa servì fin il 1867 dal sursilvan e dapi lura da la lingua fusiunada stgaffida dad el sez (per la quala è s'etablida la noziun sursilvana ‹romontsch fusionau›, entant che Bühler sez duvrava en quest connex la formulaziun generala da l'uniun dals idioms u – pli savens – dialects retorumantschs).2

L'autur da la biografia, Giacun Hasper Muoth (1844–1906), è oriund da Breil. Suenter la scola dal vitg ed il gimnasi èn suandads studis d'istorgia, filologia e filosofia a Losanna e surtut a Minca. Ils onns 1873 fin 1905 è Muoth stà professer d'istorgia, tudestg e linguas classicas (ed a partir dal 1895 er da rumantsch) a la Scola chantunala a Cuira. Sco scriptur ha Muoth (il «prencipoet» sursilvan) surtut fatg furora cun sias numerusas idillas, balladas ed ulteriuras poesias, da las qualas ina part èn er vegnidas messas en musica. Daspera è Muoth s'engaschà a favur da la pressa rumantscha, è stà cunfundatur da la Societad Retorumantscha, è s'occupà da dumondas linguisticas ed ha edì studis istorics e linguistic-etnografics.3

Bühler e Muoth han instruì a medem temp a la Scola chantunala, e quai durant bundant in quart tschientaner; ultra da quai als han unì lur stentas a favur da la renaschientscha rumantscha, tranter auter sco fundaturs da la Societad Retorumantscha. E fin oz als collian il crap-fossa resp. monument commemorativ che sa chattan sin il santeri da la Curt a Cuira paucs meters in ord l'auter.

Questa publicaziun sa cumpona da duas secziuns, numnadamain da la part editoriala che preschenta il text da Muoth, transponì a moda integrala (ed agiuntond singuls trantertitels ed asteriscs per render il text pli survesaivel), e da las materialias che consistan da l'artitgel da Vichipedia ‹Gion Antoni Bühler›. La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa l'october 2023. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

[[Datoteca:.jpg]]

––––––––––––

1 En tom 6 da l'Ediziun da Breil (cf. annot. 3) èn vegnids reedids e commentads tant il necrolog cumparì en la Gasetta Romontscha (p. 60–64; 321) sco er la biografia cumparida en las Annalas (p. 177–209; 347s.).

2 Infurmaziuns davart Gion Antoni Bühler tenor Gion Cahannes: Gion Antoni Bühler. Ina regurdientscha, en: Tschespet 2, 1922, p. 1-14; Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 340–342; Linus Bühler: Gion Antoni Bühler (1825–1897). Scribent, pedagog, musicist e creatur d'in romontsch fusiunau, en: Ischi, 71/1986, nr. 26, p. 35–48; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 39–50, 79–84; Gion Deplazes: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur, Cuira 1991, p. 90–101, 217–222, 446s.; Ines Gartmann: Gion Antoni Bühler, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012.

3 Infurmaziuns davart Giacun Hasper Muoth tenor Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 344–356; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 142–154; Id.: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur, 1991, p. 115–146; Id.: La spina ella spatla (Ischi 80, 2001), p. 61–84; Ursina Guldemond-Netzer: Giacun Hasper Muoth, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012. Ovra cumpletta en sis toms: Iso Camartin, Leo Tuor (ed.): Ovras da Giacun Hasper Muoth (Ediziun da Breil), Cuira 1994–2000.

Cuverta