Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Rosas e spinas/Introducziun

Ord Wikipedia

Gion Not Spegnas (Otto Spinas) è naschì l'onn 1888 a Tinizong. Suenter la scola primara (a Tinizong) e secundara (a Cunter), ha el frequentà la scola da commerzi a Friburg. Ad in segiurn en l'Engalterra è suandada in'activitad professiunala da var 20 onns sco concierge en Svizra ed a l'exteriur. Il 1928 è el returnà en ses vitg natal, nua ch'el ha fundà e manà la cooperativa agricula da consum (fin il 1962).

Daspera ha Gion Not Spegnas scrit numerusas poesias en lingua rumantscha. Per il drama istoric ‹Benedetg Fontana›, che descriva ils eveniments ch'han manà a la Battaglia a la Chalavaina (1499), ha el retschet l'onn 1929 il Premi Schiller.

Spegnas è er stà confundatur da l'Uniun Rumantscha da Surmeir (1921) e dal ‹Sulom surmiran› (1922) ed è s'engaschà per la restauraziun dal chastè da Riom.

El ha occupà divers uffizis da vischnanca e cumin, è stà president cirquital e derschader, actuar da dretgira e deputà al Cussegl grond.

Gion Not Spegnas ha fundà famiglia cun Elma Luisa nata Bühlmann. Suenter la mort prematura da sia dunna (1940) ha Spegnas terminà sia carriera politica ed è s'occupà da l'educaziun da ses trais uffants. L'autur è mort l'onn 1971 a Tinizong en la vegliadetgna da 83 onns.1

*

Sco scriptur è Spegnas stà activ en la lirica ed en il drama; diversas da sias poesias duevan er furmar la basa per chanzuns da chor. Prosa sco tala (raquints, novellas, romans) n'ha Spegnas percunter betg publitgà. Quai giustifitgescha el sco suonda: «Sco um d'affars aveva jau da far auter che da scursalar enturn sin lais da fantasia, e temp e vigur ma mancavan per la concentraziun prolungada, basegnaivla per lavur fritgaivla da questa natira.»

Percunter ha Spegnas publitgà divers artitgels e tractats pli curts, per exempel ‹Ord la cronica da Surses› (‹Igl noss Sulom› 1941) u ‹L'ovra electrica Murmarera-Tinizong› (‹Igl noss Sulom› 1953). Daspera existan da Spegnas dus texts pli lungs da tempra autobiografica: ‹L'istorgia d'ena veta› (extracts cumparids postum sut il titel ‹Fragmaints ord l'istorgia d'ena veta›, enː ‹Rosas e spegnas IV›, Riom 1989, p. 1–68) ed ‹An pelegrinadi a Roma. Memorgia digl onn sontg 1925› (cumparì sco publicaziun independenta, Glion 1926, cf. BR 4933).

L'emprim text, ils ‹Fragments or da l'istorgia d'ina vita›, furma quasi la versiun extendida da las curtas notizias autobiograficas ch'eran gia cumparidas en ‹Noss Sulom› 1965. Quant fitg ed en tge furma che la versiun scursanida cumparida il 1989 (che furma la basa da l'ediziun preschenta) divergescha dal manuscrit oriund, na resorta deplorablamain betg da lezz'ediziun. Il text percurra en tutta cas las impurtantas staziuns da vita da Spegnas e sa divida en ils suandants chapitels:

  • Derivanza
  • Famiglia
  • Uffanza
  • Onns da scola
  • Vi sur mar
  • Carriera d'hotel
  • Vita publica
  • Politica chantunala
  • Acziuns per il Surses
  • Implant electric
  • La chasa da scola
  • Cumbat per la lingua

Areguard il segund text, ‹En pelegrinadi a Roma. Memoria da l'onn sontg 1925›, scriva l'autur en l'introducziun: «Blers pelegrins n'han (...) betg pudì sa chattar da chasa en il battibugl d'ina uschè gronda citad e n'han uschia betg pudì profitar avantagiusamain dal temp disponibel. L'intent da questa descripziun da viadi è da sminuir questa mancanza, da porscher als pelegrins ina memoria da lur pelegrinadi e da servir sco mussavia als Rumantschs che visitan Roma in'autra giada.» Il text dat in viv maletg da l'andament dal pelegrinadi sco tal e da las impressiuns che quel ha fatg sin l'autur; daspera furma el in veritabel vademecum davart l'istorgia e cultura da la citad da Roma e dal Vatican. L'ovra è partida en ils suandants chapitels:

  • Partenza e viadi
  • A Roma (Istorgia; La citad moderna; La citad antica; La citad sontga)
  • Return (Assisi; Ancona; Loreto; Firenza; Vaniescha; En patria)

Las duas ovras autobiograficas resp. da tempra da reportascha furman in spievel autentic tant dals tratgs caracteristics da l'autur sez sco er da ses ambient. Uschia èn omadus texts segnads da las implicaziuns moralas, religiusas e politicas dal mund catolic-conservativ en il qual Spegnas ha vivì ed operà; però betg senza tematisar dubis e dumondas, cun las qualas el è stà confruntà en il decurs da sia vita. In segund aspect ch'occupa adina puspè l'autur è il caracter plitost reservà dals muntagnards; in tratg ch'al ha bain chaschunà inqual difficultad en ses onns da giuventetgna, ma en il qual el vesa la finala – cun l'experientscha da la vita – tuttavia er il positiv (cf. en la descripziun da viadi il chapitel final ‹En patria›). E betg il davos resorta en omadus texts il dun poetic da l'autur, il qual na sa restrenscha betg ad enumerar ils fatgs, mabain sa stenta da dar vita a quels applitgond ina ritga paletta da colurs.

Ils dus texts vegnan edids qua a moda cumplessiva e transponind en rumantsch grischun la versiun surmirana datiers da l'original. Laschadas davent èn vegnidas las poesias cuntegnidas en l'autobiografia; cumplettads singuls trantertitels, ils asteriscs ed inqual alinea supplementar che servan a render la structura dal text pli survesaivla.

*

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa il fanadur 2021. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

[[Datoteca:.jpg]]

––––––––––––

1 Infurmaziuns biograficas davart Gion Not Spegnas tenor Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 639–644 e 778; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 112s. e 175s.; Esther Krättli: Gion Not Spegnas, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012. Ovra cumpletta en quatter toms: Uniun rumantscha da Surmeir (ed.): Rosas e spegnas, Riom 1951, 1954, 1963, 1989.