Budapest

Budapest
Vopna / bandiera	Posiziun
Datas da basa
Surfatscha	525,13 km²
Abitants (2019)	1 752 286
Spessezza	3337 ab./km²
Numer postal	1011–1239
Pagina web	www.budapest.hu

Budapest (pronunzia ungaraisa ['budɒpɛʃt]) è la chapitala ed a medem temp la pli gronda citad da l’Ungaria. Cun bundant 1,7 milliuns abitants furma Budapest la novavel gronda citad da l’Uniun europeica. Tenor Euromonitor International tutga ella tar las ventg citads europeicas che vegnan frequentadas il pli savens da turists. La vischnanca unitara Budapest è sa furmada l’onn 1873 tras fusiun da las citads fin là independentas Buda, Óbuda, omaduas situadas en il vest dal Danubi, e Pest en l’ost dal Danubi. Il num ‹Budapest› sez na cumpara betg fin là; usità en la lingua da mintgadi era ‹Pest-Buda›.

Geografia

Buda cun la collina dal chastè (a sanestra) e Pest cun l’edifzi dal parlament e la basilica da s. Steffan (vista da la collina Gellért)

Posiziun

La citad Budapest è situada al Danubi, il qual banduna en quest lieu la Muntogna Mesauna Ungaraisa e curra en la Planira Ungaraisa. Il pli aut punct da Budapest furma la collina János cun 527 meters; daspera existan numerusas autras collinas, numnadamain la collina dal chastè (Várhegy), la collina da rosas (Rózsadomb), la collina dal sulegl (Naphegy), la collina da l’evla (Sashegy), la collina da Martin (Mártonhegy), la collina dals Svabais (Svábhegy) e la collina Széchenyi (Széchenyi-hegy). Ord vista geotectonica è la citad situada sin ina ruttadira; perquai è surtut Buda ritg da funtaunas termalas.

Clima

Pervi da la posiziun a l’intern dal pajais e l’effect protegind da las collinas è Budapest segnà d’in clima continental relativamain sitg cun envierns fraids e stads chaudas. La temperatura media munta il schaner a −1,6 °C ed il fanadur a 21 °C. L’entschatta da la stad cuntanschan las precipitaziuns lur maximum. La media annuala da las precipitaziuns munta a 500 fin 600 millimeters.

Istorgia

Emprim millenni

Temp dals Romans

L’istorgia da Budapest cumenza vers l’onn 89 cun la fundaziun d’in champ militar roman sin territori populà avant da la stirpa celtica dals Eraviscs. Enturn il champ è alura sa sviluppada pass per pass la colonia romana Aquincum, la quala ha furmà tranter il 106 ed il 296 la chapitala da la provinza Pannonia inferior. Sut domini roman ha la citad prosperà: i sa laschan cumprovar in palaz guvernativ, plirs amfiteaters e bogns; ultra da quai è la citad, situada al Danubi che furmava il cunfin da l’Imperi roman, vegnida protegida tras in mir.

Temp da la migraziun dals pievels

A la fin dal quart tschientaner han gì lieu en rom da la migraziun dals pievels adina dapli invasiuns da stirpas dals Germans e dals Hunns ed Alans. Suenter il declin da l’Imperi roman ed a la fin dal temp da la migraziun dals pievels è sa stabilida qua l’emprim ina populaziun slava; a partir da l’onn 896 è quella però vegnida stgatschada d’Ungarais, pievels urals ch’èn immigrads en il Batschigl Pannonic.

Temp medieval

Temp medieval tempriv

Ils Ungarais ch’èn pli tard vegnids cristianisads e daventads sedentars abitavan en vitgs cun baselgias e vivevan da la cultivaziun da plantas e da l’allevament d’animals. Situà en il center d’impurtantas vias da traffic è Pest daventà adina pli impurtant. Gia da quel temp è sa sviluppà sur il Danubi (ca. sin l’autezza da la punt Elisabet odierna) in viv traffic da navettas vers Buda situà da l’autra vart dal flum. Suenter la curunaziun da Steffan I (il di da Nadal 1000 ubain il prim da schaner 1001) sco emprim retg da l’Ungaria han ils Ungarais extendì lur domini. L’invasiun dals Mongols l’onn 1241 ha però smanatschà seriusamain il reginavel (Battaglia sper Muhi). La residenza roiala han ins l’emprim translocà a Visegrád. L’onn 1308 è la citad vegnida renovada ed il 1361 è ella puspè daventada la chapitala dal reginavel. L’onn 1513 ha gì lieu ina sullevaziun da purs.

Occupaziun tirca

A partir da l’onn 1446 han ils Osmans adina puspè attatgà ils Ungarais, quai che dueva culminar en l’occupaziun da la gronda part dal pajais. L’onn 1526 è crudà Pest, 15 onns pli tard Buda ch’era protegì in pau tras la fortezza. Chapitala da l’Ungaria betg occupada, la quala consistiva quasi be pli da l’Ungaria Superiura (che correspundeva pli u main al territori odiern da la Slovachia), ha furmà tranter il 1536 ed il 1784 Bratislava. Entant che Buda è daventà la sedia d’in pascha tirc, ha Pest pers sia muntada ed ina gronda part dals abitants èn tratgs davent.

Temp dals Habsburgais

La finala èsi reussì als Habsburgais, ch’eran dapi l’onn 1526 retgs da l’Ungaria, da stgatschar ils Osmans e da restabilir l’Ungaria. Per la populaziun da Buda e da Pest n’è però betg sa midà bler – els vegnivan er vinavant administrads dad esters e stuevan pajar fitg autas taglias. La populaziun ha empruvà da sa dustar cun ina sullevaziun, ma quella è vegnida abattida.

Temp modern

Assedi da Buda durant la revoluziun dal 1848/49

Sedia dal retg

Pest era dapi il 1723 la sedia da l’administraziun dal reginavel. Malgrà las cundiziuns disfavuraivlas ed in’aua gronda desastrusa l’onn 1838 cun 70 000 unfrendas, è la citad creschida en il decurs dal 18avel e 19avel tschientaner sco strusch in’autra. L’onn 1780 è il tudestg vegnì introducì dals Habsburgais sco lingua uffiziala. Quai han ins er fatg per pudair controllar meglier ils moviments revoluziunars che sa faschevan valair pli e pli. Tras quai han ins er tegnì quint dals colonisaturs tudestgs che vegnivan adina puspè clamads en il pajais e ch’avevan en il fratemp populà vastas parts da la citad. Il territori central dals Croats, che correspunda pli u main al territori da la Croazia odierna, era suttamess a Budapest.

Construcziun da l’emprima punt stabla

In dals motivs principals per il svilup da Budapest ha furmà l’existenza d’ina punt durant la stad; quella sa cumponiva da bartgas fermadas ina vi da l’autra. Sin iniziativa dal refurmatur ungarais cont István Széchenyi han ins remplazzà quella ils onns 1839 fin 1849 tras in’emprima punt stabla. Animà da far quai aveva il fatg ch’el aveva stuì spetgar in’emna per pudair arrivar a la sepultura da ses bab da l’autra vart dal flum. La punt, la pli veglia e pli enconuschenta da las nov punts dad oz, porta alura er cun raschun ses num (Széchenyi Lánchíd).

La revoluziun dal 1848/49

Durant la Revoluziun ungaraisa dal 1848 ha Budapest furmà in dals lieus principals da las sullevaziuns cun las qualas ils Ungarais battevan cunter la suppressiun habsburgaisa drizzada cunter refurmas. Bain è la sullevaziun la finala vegnida abattida sanguinusamain cun agid da la Russia; ma ils eveniments dal 1849 duevan indirectamain tuttina manar il 1867 al Cumpromiss austriac-ungarais. Tras quel ha l’Ungaria cuntanschì pli u main ils medems dretgs entaifer la monarchia dubla Austria-Ungaria. Simbol da quest cumpromiss ha furmà la preschientscha da pliras emnas ad onn da l’imperatur Franz Joseph a Budapest. Sco retg da l’Ungaria residiava el sin il chastè da Buda ed exequiva da quel temp – en lingua ungaraisa e purtond in’unifurma ungaraisa – cun ils ministers e la dieta da l’Ungaria ses uffizis ungarais.

Uniun da Buda e Pest

L’uniun da Buda, Óbuda e Pest era gia vegnida ordinada l’onn 1849 sut la regenza revoluziunara da l’Ungaria. Suenter ch’ils Habsburgais han gì restituì lur pussanza, han els però revocà quest conclus. Pir l’onn 1873, sis onns suenter il Cumpromiss austriac-ungarais, han las duas parts da la citad pudì fusiunar definitivamain. Per preparar quest pass avev’ins gia furmà l’onn 1870 in «cussegl da la chapitala per lavurs publicas», il qual dueva coordinar il svilup da construcziun ed infrastructura da la citad cumplessiva.

20avel tschientaner

Cumenzament dal tschientaner

Per il millenni da l’arrivada dals Ungarais en il Batschigl Pannonic l’onn 1896 han ins realisà en connex cun l’exposiziun millennara numerus projects gronds sco la Plazza dals eroxs e l’emprima metro da l’Europa continentala. Il dumber d’abitants en l’entir territori da la citad è creschì tranter il 1840 ed il 1900 da bundant 100 000 sin radund 730 000.

Emprima Guerra mundiala e tranterguerras

Suenter la sconfitta en rom da l’Emprima Guerra mundiala è l’Ungaria sortida l’onn 1918 da la monarchia dal Danubi. Cun il contract da Trianon ha l’Ungaria pers bunamain trais quarts da ses territori oriund.

La republica da cussegls communistica, fundada il mars 1919 sut Béla Kun, ha existì be quatter mais. Quella è dada ensemen l’avust dal medem onn cur che truppas rumenas han occupà en rom da la Guerra tranter l’Ungaria e la Rumenia Budapest e vastas parts da l’Ungaria. Sinaquai è il socialist Gyula Peidl stà per curt temp primminister; sia regenza è però vegnida destituida ils 6 d’avust 1919 en rom d’in putsch da la dretga. Stadi successur è daventà il Reginavel da l’Ungaria sut Miklós Horthy. Suenter sia victoria è Horthy entrà ils 16 da november 1919 a la testa da las truppas conservativas en la chapitala ed è daventà regent dictatoric da l’Ungaria, la quala era formalmain anc adina ina monarchia.

Segunda Guerra mundiala

Dunnas gidieuas arrestadas, october 1944

L’occupaziun tudestga da l’Ungaria durant la Segunda Guerra mundiala ha cumenzà ils 19 da mars 1944, e quai suenter che l’Ungaria aveva empruvà da sa schliar da la Germania cun la quala il pajais era stà allià fin qua. Fin la fin da la guerra han ils Tudestgs sinaquai deportà e mazzà – surtut ad Auschwitz – radund in terz da la populaziun gidieua ungaraisa che dumbrava 600 000 persunas. Da l’autra vart ha l’engaschi da plirs diplomats, tranter quels il Svedais Raoul Wallenberg ed il Svizzer Carl Lutz, salvà ad in grond dumber da gidieus da Budapest la vita e protegì els da la deportaziun. Il medem onn èn parts da Budapest vegnidas destruidas tras attatgas or da l’aria americanas e britannicas. Las pli grondas destrucziuns duevan alura avair lieu il temp che forzas armadas sovieticas han assedi Budapest da la fin december 1944 fin l’entschatta 1945, cur che la citad ha pudì vegnir conquistada. Durant lur retratga sin la vart da Buda han las truppas tudestgas ed ungaraisas entschercladas siglientà tut las punts sur il Danubi. 38 000 civilists èn morts en questa fasa da la guerra.

Èra sovietica

Suenter la guerra han ins proclamà il 1946 la republica ed il 1949 la republica populara da l’Ungaria. Ina curta episoda ha furmà ils onns 1945–1951 il project da giuvenils Gaudiopolis. L’onn 1956 è Budapest stà il punct da partenza da la sullevaziun ungaraisa drizzada cunter l’Uniun sovietica. Suenter avair abattì quella sanguinusamain, èn suandadas en l’entir pajais acziuns da purificaziun.

Dapi la vieuta dal 1989

Ils 23 d’october 1989 han ins proclamà a Budapest la Republica da l’Ungaria. Quest pass ha tranter auter fullà via a la fin da l’Uniun sovietica e da l’entir bloc da l’ost. L’onn 2000 han gì lieu en l’entir pajais festivitads en connex cun il millennari da la fundaziun dal stadi; tranter auter han ins er investì en la chapitala cun eriger il center da cultura Millenáris ed il quartier dal millenni cun il teater naziunal; medemamain è vegnì modernisà da la vart da Buda il campus da l’universitad tecnica. Festivà en l’entir pajais, e surtut en la chapitala, han ins er l’adesiun da l’Ungaria a l’Uniun europeica il prim da matg 2004.

Populaziun

Svilup da la populaziun

L’onn 1873, cur che las trais citads Buda, Pest ed Óbuda èn vegnidas reunidas, dumbrava Budapest stgars 300 000 abitants. L’onn 1930 ha il dumber da la populaziun surpassà 1 milliun. In grond sigl ha quel alura fatg tranter il 1949 ed il 1960, e quai pervi da l’incorporaziun da set citads e 16 vischnancas cunfinantas. Uschia è la populaziun creschida il prim da schaner 1950 per 582 000 persunas sin 1,64 milliuns, la surfatscha da 206 kilometers quadrat sin 525 kilometers quadrat ed il dumber dals quartiers da la citad da 14 sin 22. Ils onns 1970 fin 1990 ha la citad dumbrà bundant 2 milliuns abitants; dapi lura è la cifra sa reducida sin 1,7 fin 1,8 milliuns (situaziun dal 2019: 1 752 286 abitants).

Svilup da la cumposiziun etnica

En il 15avel tschientaner era la populaziun da Pest per gronda part ungaraisa. Suenter la fin dal domini osmanic en l’Ungaria è surtut Buda vegnì dominà da Tudestgs. Dals radund 178 000 abitants l’onn 1851 eran 56,4 % Tudestgs, 36,6 % Magiars, 5 % Slovacs, 2 % auters. Silsuenter è la cumpart dals Tudestgs sa reducida cuntinuadamain, entant che quella dals Magiars è creschida (1891: 67,1 % Magiars, 23,7 % Tudestgs).

La situaziun actuala sa preschenta sco suonda (cifras dal 2001): 91,2 % Magiars, 1 % Tudestgs, 0,8 % Roma, 0,3 % Slovacs, 1,5 % ulteriurs, 5,2 % naginas indicaziuns.

Religiuns

L’onn 1870 vivevan en la citad 72,3 % catolic-romans, 4,8 % refurmads, 5,4 % luterans, 16,6 % gidieus ed 1 % commembers d’autras cuminanzas religiusas. Ils proxims decennis è la cumpart dals refurmads e gidieus creschida cuntinuadamain; la cumpart da quests ultims ha cumpiglià il 1920 23,2 %, è alura però sa sbassada cuntinuadamain fin la fin da la Segunda Guerra mundiala (1930: 20,3 %; 1941: 15,8 %; 1949: 6,4 %).

Administraziun

Ils districts da la citad

Parts da la citad

La citad sa cumpona da trais citads ch’eran oriundamain independentas e ch’èn pir vegnidas reunidas il 1873 a la vischnanca Budapest. Da la vart orientala, planiva dal Danubi sa chatta Pest che cumpiglia dus terzs da la surfatscha da la citad; da la vart occidentala, muntagnarda cumpiglian Buda ed Óbuda l’ulteriur terz da la citad. Questas duas ultimas parts, che cumpigliavan antruras autas cumparts da populaziun da lingua tudestga, sa numnavan per tudestg Ofen (Buda) resp. Alt-Ofen (Óbuda).

Districts

Administrativamain è Budapest sutdividì en 23 districts. Il prim da schaner 1950 han ins stgaffì 22 districts; il 23avel (XXIII.) è pli tard vegnì separà dal 20avel (XX.). Partind da l’emprim district enturn il quartier dal chastè (Vár) vegnan ils districts numerads en direcziun da l’ura cun cifras romanas, e quai cun sursiglir repetidamain il Danubi.

District	Num	Parts da la citad
I. district	Várkerület	Tabán, Vár, Krisztinaváros, Víziváros (sid)
II. district	–	Rózsadomb, Pasarét, Hűvösvölgy, Pesthidegkút, Víziváros (nord), Országút, Törökvész, Újlak,
III. district	Óbuda-Békásmegyer	Óbuda, Békásmegyer, Óbudai-sziget
IV. district	Újpest	Újpest, Káposztásmegyer
V. district	Belváros-Lipótváros	Belváros, Lipótváros
VI. district	Terézváros	Terézváros
VII. district	Erzsébetváros	Erzsébetváros
VIII. district	Józsefváros	Józsefváros
IX. district	Ferencváros	Ferencváros
X. district	Kőbánya	Kőbánya
XI. district	Újbuda	Újbuda (Kelenvölgy, Kelenföld, Lágymányos, Albertfalva, Gellérthegy, Sashegy, Gazdagrét, Őrmező)
XII. district	Hegyvidék	Hegyvidék, Farkasrét, Jánoshegy, Németvölgy, Svábhegy, Zugliget
XIII. district	–	Angyalföld, Újlipótváros, Vizafogó, Margit-sziget
XIV. district	Zugló	Zugló, Alsórákos, Herminamező, Istvánmező, Kiszugló, Nagyzugló, Rákosfalva, Törökőr, Városliget
XV. district	–	Rákospalota, Pestújhely, Újpalota
XVI. district	–	Mátyásföld, Sashalom, Cinkota, Rákosszentmihály, Árpádföld
XVII. district	Rákosmente	Rákosmente (Rákoskeresztúr, Rákoscsaba, Rákosliget, Rákoshegy, Rákoskert)
XVIII. district	Pestszentlőrinc-Pestszentimre	Pestszentlőrinc, Pestszentimre
XIX. district	Kispest	Kispest
XX. district	Pesterzsébet	Pesterzsébet
XXI. district	Csepel	Csepel
XXII. district	Budafok-Tétény	Budatétény, Nagytétény, Budafok
XXIII. district	Soroksár	Soroksár

Attracziuns e cultura

Edifizis, vias e statuas

Parlament ungarais

Blers impurtants edifizis da la citad èn situads a la riva dal Danubi. Sin la vart occidentala, la vart da Buda, s’auza la collina Gellért grippusa cun la statua da la libertad e la citadella. Al pe da la collina sa chatta il hotel Gellért cun ses famus bogn termal sco er dal flum giu l’edifizi principal da l’universitad tecnica. En il nord da la collina Gellért è situada la collina dal chastè cun l’anteriur chastè roial. En il palaz sa chattan la biblioteca naziunala, la galaria naziunala ed il museum istoric. Sper il chastè ha il president dal stadi ungarais sia sedia en il palais Sándor classicistic. Al pe da la collina dal chastè è situà il Várkert Bazár che furma la finiziun dal cumplex fortifitgà vers il Danubi.

En la part settentriunala da la collina dal chastè s’auza la baselgia da Matteus e davantvart, vers il Danubi, la bastiun dals pestgaders. Il quartier dal chastè da Buda ed il panorama dal Danubi fan part dapi il 1987 dal Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Sut il quartier dal chastè maina in sistem da labirint ch’è per part accessibel al public.

A la riva orientala dal Danubi, da la vart planiva da Pest, s’auza l’edifizi dal parlament, l’academia da las scienzas, ina retscha da gronds hotels per lung da l’uschenumnà corso dal Danubi, la sala da concert Pesti Vigadó, l’universitad d’economia ed in pau pli vers sid il teater naziunal ed il palaz d’art.

Il Danubi furma per sasez l’attracziun principala da la citad e dumbra en tut nov punts che dattan da lur vart tempra al maletg da la citad. La pli impurtanta, perquai ch’ella è la pli veglia ed a medem temp l’ensaina da la citad, furma la punt da chadainas.

Da qua maina da la vart da Pest il pitschen rintg tar la punt da la libertad, sperasvi la gronda sinagoga, il museum naziunal e la gronda halla da martgà. La sinagoga situada en la Dohány utca marchescha l’access al quartier gidieu istoric, situà tranter il pitschen ed il grond rintg. Il pitschen rintg suonda pli u main il decurs da l’anteriur mir da la citad, dal qual las ultimas portas da la citad èn vegnidas disfatgas la fin dal 18avel tschientaner. Singulas parts dal mir èn però sa mantegnidas. Tranter il pitschen rintg ed il Danubi sa chatta il center da la citad per propi. Parallel tar il flum tanscha la Váci utca, la pli veglia via da commerzi da la citad ed oz la pli enconuschenta via da flanar. Quella collia la halla da martgà gronda cun il Vörösmarty tér. En il nord dal center da la citad, ma anc adina en il 5avel district central, s’auza la pli gronda baselgia da Budapest, la basilica da S. Stefan.

Il grond rintg (Nagykörút) è vegnì erigì tranter il 1872 ed il 1906. Quel maina da la punt Petőfi tar la punt Margreta e furma in dals pli impurtants ensembles architectonics da ses temp en l’entir’Europa. La staziun da viafier dal vest (Nyugati pályaudvar) che sa chatta qua furma ensemen cun la staziun da viafier da l’ost ina perditga imposanta da l’architectura da staziuns.

Al rintg grond, ils tschancuns dal qual portan il num da s. Stefan e dals districts cunfinants Teréz-, Erzsébet-, József- e Ferencváros sa chattan plirs teaters (fin la siglientada l’onn 1965 er il teater naziunal) e kinos (dals quals intgins han stuì serrar cur ch’ins ha avert en auters lieus da la citad kinos multiplexs). Tar la plazza Oktogon vegn il rintg cruschà da l’Andrássy út che collia il center da la citad cun il guaudet da la citad.

L’Andrássy út furma in dals projects urbanistics ils pli ambizius en l’istorgia da la chapitala ungaraisa. En be 14 onns, dal 1871 fin il 1885, han ins erigì in’alea d’ina lunghezza da 2,5 kilometers che vegn flancada da chasas d’abitar da sis auzadas en il stil tipic da quel temp (istorissem), da l’opera statala ungaraisa, da la chasa dal terror e da pliras plazzas. Ella maina vers la plazza dals eroxs, la quala vegn da sia vart flancada da la halla d’art e dal museum dals bels arts. Sin questa plazza sa chatta il monument millennari ch’è vegnì erigì il 1896 a chaschun dal giubileum da l’arrivada dals Magyars en il Batschigl Pannonic. En il sid da la Plazza dals eroxs sa chatta la plazza lunghenta cun il monument che regorda a la sullevaziun dal 1956. Quel è vegnì inaugurà precis 50 onns suenter la sullevaziun e sa chatta al lieu nua ch’ins aveva cupitgà il 1956 in monument da Stalin.

Dapi il 2002 tutga er l’Andrássy út tar il Patrimoni cultural mundial. Sut la via cursescha l’emprima metro da Budapest; igl è quai stà ina da las emprimas metros electricas en tut il mund e suenter la London Underground ina da las pli veglias dal mund.

Vers ost, gist davos la plazza dals eroxs, sa chatta en il guaudet da la citad il chastè Vajdahunyad, ch’è vegnì erigì a chaschun da l’exposiziun millennara l’onn 1896, il zoo, il circus, la patinera ed il bogn da cura Széchenyi. Ensemen cun il bogn Gellért tutga quel tar ils pli enconuschents bogns termals da Budapest.

Il mausoleum da Gül Baba sa chatta sin la collina da rosas a Buda. Quest monument en furma d’octogon è vegnì erigì vers il 1545 e furma il sanctuari da l’islam situà il pli lunsch vers nord. Gül Baba è stà in dervisch e poet tirc dal 16avel tschientaner.

Ordaifer il center da la citad, a la riva dal Danubi occidentala, è situada la colonia romana Aquincum. Ultra da quai sa chatta qua il parc da sculpturas cun statuas dal realissem socialistic.

A la riva orientala è situà il monument commemorativ Chalzers a la riva dal Danubi che regorda als pogroms cunter ils gidieus en la Segunda Guerra mundiala.

Teaters e salas da concert

Il nov edifizi dal teater naziunal dal 2002

Il pli impurtant teater è il teater naziunal ungarais Nemzeti Színház che sa chatta dapi il 2002 en il parc Bajor Gizi. En il decurs da si’istorgia ha questa tribuna, la pli impurtanta dal pajais, midà repetidamain sia sedia. L’emprim edifizi sa chattava tranter il 1837 ed il 1908 a la Kerepesi út, oz Rákóczi út visavi l’hotel Astoria.

Al Hevesi-Sándor-Tér sa chatta il Magyar Színház (teater ungarais). Ad in public giuven sa drizzan las represchentaziuns dal teater Katona József en la Petőfi Sándor-utca. Ina tribuna alternativa per projects da teater extraordinaris porscha il teater Krétakör.

Amis da musical ed operetta visitan gugent l’Operettszínház al ‹broadway ungarais› en la Nagymező utca. Ina tribuna cun ina lunga tradiziun furma il Vígszínház (teater da cumedias) al Körút sin la vart da Pest. Amis da l’opera stiman las represchentaziuns da l’opera statala ungaraisa Magyar Állami Operaház en l’Andrássy-út, in edifizi ch’ha sumeglientschas cun l’opera statala a Vienna.

La pli enconuschenta sala da concerts furma la sala da festa en stil floreal da l’academia da musica a la Plazza da Liszt Ferenc. A las pretensiuns acusticas las pli modernas correspunda la halla da concert da Béla Bartók che sa chatta en vischinanza dal teater naziunal. Er en las localitads dal center da congress da Budapest han lieu concerts.

Museums

La pli gronda collecziun d’art, il museum dals arts figurativs da Budapest, sa chatta a la Plazza dals eroxs. Quella cumpiglia ina collecziun egipziana, ina collecziun antica, ina galaria dals vegls maisters, ina collecziun or dal 19avel e 20avel tschientaner, ina collecziun da sculpturas baroccas ed ina collecziun da pictura tudestga, austriaca, ollandaisa e flama. Ultra da las exposiziuns permanentas vegnan realisadas regularmain exposiziuns temporaras da muntada internaziunala, sco il 2006 l’exposiziun d’ovras da Vincent van Gogh ch’ha gì in enorm success.

Visavi il museum sa chatta la halla d’art da Budapest che porscha spazi a projects d’art contemporans. La pictura ungaraisa vegn exponida en la galaria naziunala en il palaz dal chastè. Sper il nov teater naziunal sa chatta ultra da quai il palaz dals arts.

A l’Üllői út è situà l’edifizi en stil floreal dal museum ungarais per art applitgà ed a la plazza Kossuth il museum etnografic. Dapi il 2004 sa chatta en la sinagoga Páva e gist daspera en il nov edifizi dad István Mányi il center da documentaziun davart il holocaust.

Sper ils bundant 30 museums da tut gener dispona Budapest sco center cultural da l’Ungaria er da bleras pitschnas galarias, da las qualas la gronda part è situada en il center da la citad u en il quartier dal chastè.

Occurrenzas culturalas

Mintg’onn han lieu a Budapest dus gronds festivals da cultura, en rom dals quals vegnan surtut purschids programs per ils amaturs da la musica classica: il festival da la primavaira da Budapest ed il festival d’atun da Budapest. Per amaturs da film ha lieu il favrer in festival naziunal e l’avrigl il festival internaziunal Titanic ed ultra da quai in festival da teater internaziunal. L’avust ha lieu il festival sin l’insla ‹Sziget› cun blers concerts surtut per in public giuven.

In nov center da cultura da la vart da buda è il Millenáris ch’è vegnì avert l’onn 2000 en rom dal giubileum millennar da la fundaziun dal stadi sin l’areal d’ina veglia fabrica. Qua han lieu la stad concerts, exposiziuns ed autras occurrenzas culturalas. La plazza da gieu per uffants dispona da figuras stgalpradas a maun che derivan d’ina paraula populara. Dapi il 2005 ha er il museum d’uffants ungarais Palaz dals misteris in nov dachasa.

Ulteriuras occupaziuns da temp liber

Il conturn muntagnard da Budapest porscha bleras pussaivladads d’excursiun sco per exempel la citadina pittoresca Szentendre en il nord da la citad u il chastè a Gödöllő, il lieu preferì da la regina ed imperatura Sisi. Il Schanugl dal Danubi s’extenda fin ad Esztergom. En il sid da la citad, sin l’insla Csepel sper Halásztelek, s’auza l’antenna d’emissiun Lakihegy.

En las collinas da Buda, da las qualas la pli auta elevaziun è cun 527 meters la collina János, cursescha ina viafier d’uffants. Qua finescha er la senda da viandar internaziunala che maina dad Eisenach (Turinga) a Budapest. Per la citad ch’ha plitost paucs parcs gioga er l’Insla Margreta ina rolla centrala sco lieu da recreaziun.

Sport

A Budapest existan numerus clubs da ballape. Il pli enconuschent è Ferencváros Budapest; ulteriurs clubs che giogan en la pli auta liga naziunala èn Újpest Budapest, Honvéd Budapest e Vasas Budapest.

Daspera ha Budapest tradiziunalmain ina gronda muntada en il boxar. Tranter auter han gì lieu qua ils campiunadis europeics ils onns 1930, 1934 e 1985 ed ils campiunadis mundials dal 1997. Il boxist László Papp, oriund da Budapest, è ultra da quai stà l’emprim boxist ch’ha gudagnà aur tar trais gieus olimpics successivs.

Dapi il 1984 ha lieu mintg’onn il maraton da Budapest, al qual sa participeschan mintgamai plirs milli curriders.

Impurtantas squadras da hockey da Budapest èn Újpesti TE, Ferencvárosi TC e MAC Budapest.

Economia ed infrastructura

Interpresas domiciliadas

Sco che quai è usità en bleras chapitalas, han er a Budapest in grond dumber d’interpresas naziunalas lur sedia principala (t.a. Magyar Telekom, Zwack, Orion Electronics, MOL ed Ikarus) ed èn preschentas qua numerusas interpresas internaziunalas cun lur sedia naziunala ungaraisa.

Commerzi en detagl

Las pli impurtantas vias da cumpra da Budapest sa chattan en il 5avel cirquit en il center da la citad. La pli enconuschenta e la Váci utca, nua ch’èn represchentads quasi tut ils gronds labels da moda dal mund. Sin la plazza Vörösmarty ha lieu mintg’onn ina gronda fiera da Nadal. Dals gronds negozis tradiziunals han be paucs pudì sa mantegnair; enstagl vegnan endrizzads en ed ordaifer la citad adina dapli gronds centers da cumpra tenor il muster american (plazas).

Bogns

Bogn da cura Széchenyi

L’istorgia dals bogns da Budapest tanscha enavos var 2000 onns. Gia ils Romans han fatg diever da las funtaunas da la citad. Da l’onn 1178 datti indicaziuns davart ina colonia Felhéviz sin il territori da la citad dad Óbuda da pli tard – il num signifitga ‹funtauna termala›. A la collina Gellért vegn menziunada la funtauna dad Elisabet (sontga Elisabet era la figlia dal retg Andreas). Il domini dals Osmans ha tranter auter introducì in’autra cultura da bogn en la citad; ils monuments architectonics da quel temp èn en diever fin oz. En il 18avel tschientaner, a basa d’in decret da Maria Theresia, èn ins s’occupà da l’analisa da las funtaunas termalas da la citad. L’onn 1812 han ins, sin proposta da Pál Kitaibel, cumenzà a sistematisar las funtaunas; el ha er scrit in’idrografia da la citad. L’onn 1930 ha la citad retschet sco citad cun las pli bleras funtaunas curativas il titel ‹citad dals bogns›.

Ils pli impurtants bogns da cura e bogns averts èn: Csepeli (bogn avert), Csillaghegyi (bogn avert), Dagály (bogn da cura e bogn avert), Dandár (bogn da cura), Gellért (bogn da cura, bogn avert e bogn da divertiment), Király (bogn da cura, bogn tirc), Lukács (bogn da cura, bogn da nudar, bogn tirc), Palatinus (bogn da cura e bogn avert, edifizi en stil floreal sin l’insla Margreta), Paskál (bogn avert), Pesterzsébeti (bogn avert), Pünkösdfürdői (bogn avert), Római (bogn avert e bogn da divertiment), Rudas (bogn da cura, bogn tirc), Széchenyi (bogn da cura, bogn da nudar), Újpesti (bogn avert), Veli Bej (bogn da cura, bogn tirc). Intgins dals bogns han ina subcultura specifica: En il bogn Széchenyi vegn giugà uras a la lunga schah en l’aua chauda; il bogn Lukács furma tradiziunalmain in lieu d’inscunter d’acturs ed artists ed il Palatinus, numnà Pala, è tradiziunalmain in bogn per giuvenils.

Daspera datti er blers bogns da nudar a Budapest, ils pli enconuschents èn il Császár a Buda e la halla da nataziun sin l’insla Margreta che porta il num dal victur olimpic Alfréd Hajós. Il 2008 ha ultra da quai avert in dals pli gronds parcs tematics d’aua da l’Europa, il Ramada Resort.

Gastronomia

Tuttina sco Vienna ha er Budapest enconuschì en il 19avel tschientaner ed a la vieuta vers il 20avel tschientaner ina ritga cultura da cafés. In dals centers litterars furmava il kávéház Café New York che dumbra dapli che tschient onns e ch’ha existì dal temp dal communissem sut il num Hungária Kávéház.

In dals lieus d’acziun da la revoluziun dal 1848 ha furmà il café Pilvax, en il qual sa reunivan ils aderents da Sándor Petőfi. Ils cafés han er servì sco plaz da lavur per scripturs, poets e schurnalists – Ferenc Molnár è per exempel stà in visitader frequent da talas chasas da café. Dal temp dal communissem èn quels vegnids statalisads ed han midà lur funcziun, blers èn svanids u en vegnids negligids sur lung temp. Da quel temp furmavan ils pitschens presszós (espressos) ils sulets locals en ils quals ins pudeva giudair in fekete, in pitschen café nair ungarais ch’ins ha laschà coier ditg.

Il Café Centrál al Ferenciek han ins reavert ils onns 1990 en veglia traglischur. Il Café Museum a la Múzeum körút è daventà in restaurant pli nobel. Sco café il pli bel ed exquisit vala il Café Gerbeaud al Vörösmarty tér. Las duas pli veglias conditorias a Buda èn la conditoria Ruszwurm en il quartier dal chastè e la conditoria August sper la fiera Fény-utca.

In’atgnadad a Budapest, cun in dumber che crescha ad in crescher, furman las uschenumnadas bars en ruinas. Ina da las emprimas è stada la Szimpla kert en il quartier gidieu, il 7avel district da Budapest.

Traffic

Malgrà l’enorma ladezza dal Danubi (radund 300 meters) è la citad munida cun numerusas punts. Dal nord vers il sid èn quai:

Punt Elisabet, punt da chadainas e davosvart punt Margreta

• Megyeri híd, erigida il 2008 (autostrada)
• Újpesti vasúti híd, erigida il 1896/1955 (viafier)
• Árpád híd, erigida il 1950
• Margit híd, erigida il 1876
• Kossuth híd, erigida il 1945/46, demontada il 1960
• Széchenyi Lánchíd, erigida il 1849
• Erzsébet híd, erigida il 1964
• Szabadság híd, erigida il 1896
• Petőfi híd, erigida il 1937
• Rákóczi híd, erigida il 1995
• Összekötő vasúti híd, erigida il 1953 (viafier)
• Deák Ferenc híd, erigida il 1990 (autostrada)

Cumbain che la cumpart dal traffic individual al traffic general è plitost pitschna, datti mintga di colonnas en ed enturn la chapitala ungaraisa. Engrevgiada vegn la situaziun tras la mancanza da chasas da parcar en la citad. A distgargiar la citad dal traffic da transit serva il rintg d’autostradas che sa chatta en construcziun resp. è per ina buna part gia terminà.

L’enviern patescha la citad da smog, uschia ch’ins ha introducì il 2009 ina lescha tenor la quala l’ir cun auto po vegnir scumandà durant tscherts dis: En cas da concentraziuns da particlas finas memia autas dastgan be cursar ils dis spèrs autos cun cifra spèra, ils auters dis ils autos cun cifra pèra sin il numer da l’auto. La polizia na po betg chastiar cuntravenziuns cun multas, mabain be appellar als automobilists. Cur che quest scumond è vegnì applitgà l’emprima giada è il traffic d’autos sa reducì per radund 18 %.

La cumpart dals velocipedists al traffic general è a Budapest cun ca. 1–2 % relativamain bassa. Sin l’entir territori da la citad datti be stgars 200 kilometers vias da velos (damain ch’in tschintgavel da las vias da velos en la citad da Vienna ch’è pli u main tuttina gronda); tar radund dus terzs da questas vias sa tracti en pli be d’ina lingia da separaziun malegiada sin il trottuar. Duas giadas ad onn demonstreschan a Budapest velocipedists en rom d’ina Critical Mass per meglras cundiziuns. Cun fin a 80 000 participants sa tracti d’ina da las pli grondas occurrenzas da quest gener en tut il mund.

Budapest furma in’impurtanta cruschada dal traffic da viafier e sa chatta al punct final meridiunal da la ‹magistrala per l’Europa›. Tar quella sa tracti d’in impurtant project transeuropeic, en rom dal qual duai vegnir realisada ina viafier ad auta sveltezza tranter Paris e Budapest.

Enstagl d’ina staziun principala dispona Budapest da trais staziuns a chau ch’èn colliadas ina cun l’autra tras la metro. La pli impurtanta staziun furma il Keleti pályaudvar (staziun da l’ost). Da qua davent cursescha la gronda part dals trens internaziunals. Ultra da quai existan qua er bleras colliaziuns naziunalas. En il nord da la staziun da l’ost, medemamain da la vart da Pest, sa chatta la staziun dal vest Nyugati pályaudvar cun ses museum da viafier interactiv; da qua davent curseschan ils trens vers l’ost dal pajais ed en direcziun da l’Ucraina. Da vart da Buda sa chatta la staziun dal sid Déli pályaudvar; qua partan ils trens vers il sidvest dal pajais, per exempel en direcziun dal Lai Balaton.

L’interpresa da transports publics da Budapest (BKV) transporta mintga di 3,8 milliuns passagiers sin ina rait da bundant 2000 kilometers. Quella sa cumpona oravant tut da bus (41 % da tut ils passagiers che vegnan transportads cun il traffic public), da trams (26 %) e da lingias da metro (22 %). L’emprima lingia da metro è gia vegnida terminada il 1896 e furma uschia la pli veglia metro sin l’entir intschess continental da l’Europa. Daspera mainan pendiculara, funiculara resp. viafier a roda dentada sin diversas collinas situadas sin il territori da la citad (János-hegy, collina dal chastè, Svábhegy).

La plazza d’aviaziun internaziunala da Budapest, Ferihegy, è situada ca. 15 kilometers ordaifer il center da la citad. Quella è cuntanschibla bain cun auto, bus u viafier. Dapi il 2004, cur che diversas airlines bunmartgadas èn s’etablidas entaifer il martgà ungarais, è il dumber da passagiers creschì fitg ferm.

La muntada da la navigaziun è s’augmentada ils ultims onns d’in cuntin. Sper viadis d’excursiun organisads da societads da navigaziun indigenas curseschan navs da lingia vers Bratislava e Vienna. Cruscheras fluvialas – dal flum giu per exempel davent da Passau e dal flum si nà da la Mar Naira – mainan mintg’onn tschientmillis passagiers en la citad. Durant la stagiun da stad pon ins dumbrar a las rivas da la citad fin a 100 navs da passagiers a di. Daspera exista in port per transtgargiar martganzia che cuvra ina surfatscha da bundant 150 ha.

Furmaziun

L’emprima universitad ungaraisa è vegnida fundada il 1635 dal cardinal Péter Pázmány sco collegi da gesuits a Trnava, Slovachia (ch’appartegneva da quel temp al Reginavel da l’Ungaria). L’emprim existiva be ina facultad da scienzas umanas ed ina facultad teologica. In pass decisiv en il svilup da l’universitad ha furmà la fundaziun da la facultad da giurisprudenza l’onn 1667. Dapi la fundaziun da la facultad da medischina l’onn 1769 sumeglia la structura da l’universitad quella d’autras scolas autas europeicas.

L’onn 1777 ha la regina Maria Theresia dà la lubientscha da transferir l’universitad a Buda. Entaifer la facultad da scienzas umanas han ins fundà l’onn 1782 l’institut per inschigneria, il qual è alura vegnì surpiglià l’onn 1857 da l’universitad politecnica e fa part dapi il 1871 da l’universitad tecnica. Daspera existan a Budapest numerusas ulteriuras universitads e scolas autas statalas e privatas.

Litteratura

• Janos Hauszmann: Kleine Geschichte Budapests. Pustet 2012, ISBN 978-3-7917-2454-6.
• Arne Hübner, Johannes Schuler e.a.: Architekturführer Budapest. Verlag DOM publishers, 2012, ISBN 978-3-86922-157-1.
• András Székely, fotografias Harald A. Jahn: Jugendstil in Budapest: die Sezession in Ungarns Metropole um die Jahrhundertwende. Harenberg, Francfurt a.M. 1995, ISBN 3-88379-698-0.
• Peter Haber: Budapest. Jüdisches Städtebild. Jüdischer Verlag, Francfurt a.M. 1999, ISBN 3-633-54159-4.

Colliaziuns

 Commons: Budapest – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina uffiziala da la citad