Holocaust

Ord Wikipedia
Selecziun da Gidieus ungarais en il Champ d’exterminaziun Auschwitz-Birkenau (matg/zercladur 1944)

Il holocaust (dal grec vegl ὁλόκαυστος holókaustos ‹brischà dal tuttafatg›), er schoa (da l’ebreic הַשּׁוֹאָה ha'Schoah per ‹la catastrofa›, ‹la gronda disgrazia/sventira›), è stà il genocid naziunalsocialistic ch’ha cumpiglià 5,6 fin 6,3 milliuns Gidieus europeics. Tudestgs e lur gidanters al han realisà ils onns 1941 fin 1945 a moda sistematica ed a partir dal 1942 er cun metodas industrialas. La finamira era d’exterminar tut ils Gidieus en la sfera d’influenza tudestga. Quest crim cunter l’umanitad sa basava sin l’antisemitissem che vegniva propagà da vart statala e sin la legislaziun rassistica correspundenta dal reschim naziunalsocialistic. La decisiun definitiva da vulair mazzar tut ils Gidieus è crudada en stretg connex cun la guerra d’extirpaziun cunter l’Uniun sovietica a partir da la stad 1941.

Denominaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Champs da concentraziun resp. d’exterminaziun e ghettos

Ils naziunalsocialists numnavan lur finamira da vulair bandischar tut ils Gidieus da l’Europa a partir dal 1940 uffizialmain ‹soluziun finala da la dumonda dals Gidieus› (‹Endlösung der Judenfrage›). Dapi il 1941 als serviva quest’expressiun a camuflar lur mazzaments da Gidieus sistematics.

La denominaziun ch’è usitada oz, ‹holocaust›, muntava oriundamain en in context sacral gidieu-cristian in animal unfrì sin in altar ch’era brischà dal tuttafatg (sco adjectiv grec vegl ὁλόκαυστον holókauston). Dapi ca. l’onn 1600 vegn il term englais ‹holocaust› er duvrà per morts sin il stgandler, dapi ca. il 1800 er per mazzacras e dapi ca. l’onn 1895 er per mazzacras etnicas sco il genocid envers ils Armens da pli tard. Il 1914 al ha la pressa britannica duvrà per designar la destrucziun da la citad beltga Leuven durant l’Emprima Guerra mundiala. En connex cun il plan dad Adolf Hitler da vulair extirpar tut ils Gidieus è il pled vegnì applitgà l’emprima giada il december 1942 da la gasetta dal di britannica ‹News Chronicle›, quai però anc senza avair enconuschientscha da las metodas d’extirpaziun dals naziunalsocialists. Fin il 1972 è il term s’etablì en l’istoriografia dals Stadis Unids ed a partir da la fin dals onns 1970 è el sa derasà en blers auters pajais, tranter auter er en l’Europa Centrala (p.ex. entras la seria televisiva ‹Holocaust – Die Geschichte der Familie Weiss›). Dapi lura vegn la noziun per ordinari duvrada sulettamain en connex l’extirpaziun sistematica dals Gidieus europeics durant la Segunda Guerra mundiala. Magari includa il term er il porajmos, il holocaust dals Roma, vul dir il genocid envers plirs tschientmillis Roma, ils ‹zagrenders› ch’ils naziunalsocialists avevan medemamain declerà sco «razza estra inferiura» e vulevan extirpar.[1] Be darar vegn il term ‹holocaust› applitgà sin l’entira politica d’extirpaziun naziunalsocialistica.

La denominaziun da l’extincziun dals Gidieus sco ‹holocaust› è savens vegnida descritta sco problematica; quai pervi da la derivanza dal pled or dal cult d’unfrenda religius e perquai ch’el ha gia baud fatg part da l’antigiudaissem cristian.[2] En l’Israel ed entaifer il giudaissem vegn il crim numnà dapi il 1948 ‹schoa›. Quest term munta ‹destrucziun, devastaziun› e designescha in eveniment catastrofal che pertutga tut ils Gidieus, tuttina sco che quai era stà il cas tar las duas destrucziuns dal tempel da Jerusalem ils onns 586 a.C. e 70 s.C.[3]

Preistorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Tar las premissas istoricas dal holocaust tutga surtut l’antisemitissem modern ch’è sa furmà en l’Europa a partir da ca. l’onn 1870; quel aveva ina lunga preistorgia en l’antigiudaissem cristian. Il naziunalsocialissem da sia vart è sa furmà e sa sviluppà surtut pervi da l’Emprima Guerra mundiala (1914–1918) e la Crisa economica mundiala dals onns 1929–1932.

Finamiras dal naziunalsocialissem[modifitgar | modifitgar il code]

La NSDAP ch’è vegnida fundada il 1919 persequitava cun ses program da 25 puncts la finamira d’excluder e stgatschar ils Gidieus or d’ina naziun tudestga a gronda dimensiun concepida tenor il princip dal manader politic (Führerstaat).

Adolf Hitler aveva gia declerà il settember 1919, anc avant ch’el è daventà commember da la partida, l’«allontanaziun» dals Gidieus tudestgs sco finamira politica indispensabla d’in tal stadi. En sia scrittira programmatica da duas parts ‹Mein Kampf› (1925/1926) sco er en si’ovra nunpublitgada ‹Zweites Buch› (1928) ha el explitgà ses antisemitissem da razza, sustegnì l’idea d’execuziuns en massa en cas d’ina nova guerra mundiala e declerà l’extincziun dal «bolschevissem gidieu» sco finamira principala da la politica da l’exteriur naziunalsocialistica. Cun quai manegiava el da vulair conquistar cun la forza da las armas l’Uniun sovietica che vegniva dominada d’in «giudaissem mundial» apparent e da germanisar silsuenter quest territori tras translocaziuns en massa e mazzaments en massa.

L’«antisemitissem da salvament» (Saul Friedländer[4]) consistent e fanatic da Hitler e da ses aderents vala sco cundiziun centrala, ma betg sco premissa suletta e suffizienta per explitgar il holocaust.[5]

Persecuziun dals Gidieus en il Reich tudestg 1933–1939[modifitgar | modifitgar il code]

Boicot da butias gidieuas a Berlin (avrigl 1933)

Fin l’onn 1941 han ils naziunalsocialists tschertgà da stgatschar ed expropriar ils Gidieus tudestgs. Immediat suenter che Hitler è arrivà a la pussanza ils 30 da schaner 1933, han la NSDAP e sias sutorganisaziuns SA, SS, NSDStB e Giuventetgna da Hitler cumenzà cun acts da violenza cunter Gidieus; per part èn quels succedids a moda betg planisada, per part a moda organisada. Ina ‹politica da Gidieus› è pir sa sviluppada sco reacziun sin quai.[6] Impurtantas staziuns han furmà il «boicot dals Gidieus» dal prim d’avrigl 1933 e la Lescha per restabilir il status da professiun dals funcziunaris dals 7 d’avrigl 1933; quest’ultima preveseva da relaschar tut ils funcziunaris «betg arics» ed ha introducì uschia per l’emprima giada in criteri da razza en ina lescha statala. Sinaquai èn ils Gidieus vegnids exclus successivamain da las federaziuns professiunalas, da las interpresas, da las uniuns, da las scolas e da la vita culturala. Questa politica ha cuntinuà cun numerusas ulteriuras leschas ed ordinaziuns antigiudaicas ed è vegnida rinforzada pass per pass fin il 1945. Medemamain il 1933 han ins cumenzà ad endrizzar champs da concentraziun (Konzentrationslager, KZ), per ordinari sut l’egida da la SA. L’emprim han ins mess en fermanza adversaris politics. Il Champ da concentraziun Dachau che vegniva manà da la SS dueva alura daventar il model per ils champs da lavur e d’exterminaziun da pli tard ch’avevan en mira explicitamain ils Gidieus ed autras gruppas che vegnivan persequitadas per motivs da razza. Laschar murir da la fom, tortura e mazzaments arbitrars tutgavan gia en ils emprims champs da concentraziun tar il mintgadi. Praschuniers gidieus vegnivan schicanads là da l’entschatta ennà ed avevan la pli auta rata da mortoris. Ils 12 d’avrigl 1933 han ins mazzà a Dachau l’emprima giada er Gidieus, p.ex. Rudolf Benario; in mez onn pli tard è il mazzament da praschuniers da champs da concentraziun vegnì legalisà en furma da l’uschenumnada obligaziun da la guardia (Postenpflicht).

La stad 1935 ha la basa da partida da la NSDAP organisà danovamain acziuns da boicot. Sinaquai ha il reschim naziunalsocialistic relaschà il settember en tutta prescha las Leschas da Nürnberg, las qualas han restrenschì massivamain ils dretgs da burgais dals Gidieus tudestgs. «Gidieus cumplains» e «mez Gidieus» han ins definì en ordinaziuns ch’èn vegnidas furnidas pli tard. Betg Gidieus che maridavan in Gidieu resp. ina Gidieua u che sa convertivan a la religiun gidieua vegnivan declerads independentamain da lur provegnientscha sco «Gidieus d’intenziun». Ils onns 1936 e 1937 n’ha Hitler strusch discurrì da Gidieus e n’ha mess ad ir naginas novas mesiras per lur expulsiun definitiva.[7] Ma ils 30 da november 1937 duai el – tenor Goebbels – avair confermà: «Ils Gidieus ston davent or da la Germania, gea or da l’entira Europa.» Quai vegnia anc a durar in temp, ma el saja «fermamain decis» da realisar quai.[8] Il 1938, ensemen cun l’armament e la preparaziun da la guerra, ha il reschim naziunalsocialistic danovamain rinforzà la persecuziun dals Gidieus. Uschia han els per exempel stuì surpigliar «tipics» prenums e nums da famiglia gidieus (il schaner), èn vegnids spogliads en massa suenter l’annexiun da l’Austria (mars), han stuì annunziar lur entira facultad (avrigl), n’han retschet pli naginas incumbensas ed approvaziuns statalas (settember). Percunter è vegnì introducì l’october in bul dals Gidieus; quel han ins giustifitgà cun mesiras a l’exteriur cunter emigrants gidieus. Gidieus senza nums tipics han stuì surpigliar l’avust 1938 supplementarmain tar dunnas il num ‹Sara› e tar umens il num ‹Israel›.

Ils 27 d’october 1938 han ins deportà cun la forza radund 15 000 Gidieus da la Germania en la Pologna. Il fatg ch’in dals pertutgads ha assassinà in diplomat tudestg, ha servì sco pretext bainvegnì per ils pogroms ch’han gì lieu il november 1938 en l’entir pajais. Durant quels èn vegnidas per la vita 400 persunas, destruidas 1400 sinagogas, auters lieus da reuniun e santeris ed internads fin a 36 000 Gidieus en champs da concentraziun. Ils 12 da november han ins decretà ina «paina dals Gidieus» ch’ha statuì che las unfrendas stoppian star bun per las destrucziuns. Ulteriuras ordinaziuns ch’han sclaus ils Gidieus da l’economia e cun las qualas ins ha disponì da la facultad gidieua han accelerà l’«arisaziun» statala. Las mesiras dal reschim naziunalsocialistic han er stgaffì senza in plan cumplessiv las premissas administrativas essenzialas che duevan pussibilitar il holocaust: tranter auter la definiziun da la noziun ‹Gidieu› en la lescha, l’expropriaziun sco er la concentraziun dals Gidieus en secturs d’abitar separads.[9] La persecuziun naziunalsocialistica ed il mazzament dals Gidieus vegnan perquai descrits sco elements d’ina politica d’extirpaziun entretschads a moda inseparabla.[10]

Da 510 000 Gidieus tudestgs ch’appartegnevan il 1933 a la cuminanza israelita èn emigrads fin l’entschatta da la guerra il settember 1939 278 000 fin 315 000; fin il 1940 èn anc fugids ulteriurs 15 000.[11] L’october 1941 ha la regenza naziunalsocialistica proclamà in scumond d’emigraziun per Gidieus.[12] Dals Gidieus che vivevan en lètgs maschadadas u ch’eran sa zuppads entaifer il territori dal Reich èn 10 000 fin 15 000 mitschads dal holocaust. Fin a 195 000 Gidieus tudestgs èn vegnids per la vita en champs da concentraziun. Var 6000 han survivì la praschunia. Dals radund 200 000 Gidieus austriacs èn ca. 65 600 vegnids mazzads durant il domini naziunalsocialistic; als auters èsi reussì da fugir suenter l’annexiun dal pajais resp. suenter l’entschatta da la guerra.[11]

Acziuns precedentas e decurs dal holocaust[modifitgar | modifitgar il code]

Escalaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Heinrich Himmler (entamez) cun Reinhard Heydrich (dretg dad el) ed auters cumandants da la SS, 27 da november 1939

Sco ‹holocaust› u ‹genocid envers ils Gidieus› designescha la perscrutaziun il process d’extirpaziun dal temp da la Segunda Guerra mundiala che tanscha da las execuziuns en massa decretadas en l’Europa da l’Ost fin a la gasatura sistematica da Gidieus derivants da tut ils territoris europeics occupads dals Tudestgs en champs d’extirpaziun ch’eran vegnids endrizzads aposta per quest intent.[13]

Per intgins istoriografs ha il holocaust cumenzà il settember 1939. Gia en rom da la campagna militara cunter la Pologna e gist suenter quella èn numnadamain vegnids assassinads millis Gidieus e quai faschond diever da la gronda part da las metodas d’extirpaziun che duevan vegnir extendidas pli tard: Isolaziun en ghettos e champs, laschar murir da la fom, deportaziuns, fisiladas en massa e mazzaments cun gas toxic.[14] Per la gronda part dals istoriografs cumenza il holocaust cun la guerra cunter l’Uniun sovietica a partir dals 22 da zercladur 1941; da qua davent han ils naziunalsocialists numnadamain commess mazzaments en massa sistematics, preparads ed organisads a moda centrala, e quai envers Gidieus d’entiras regiuns.[15]

Ils mazzaments han gì lieu da regiun tar regiun en different tempo ed èn vegnids manads tras tut tenor pli baud u pli tard. Ins als ha extendì sin adina dapli gruppas d’unfrendas e realisà cun metodas pli e pli radicalas. Entant ch’intginas gruppas d’unfrendas vegnivan anc stgatschadas u deportadas, èn autras gia vegnidas exterminadas, uschia che «la concepziun, la procedura da decisiun e la realisaziun na sa laschan betg adina cunfinar cleramain ina da l’autra».[16]

Gidieus sovietics han ins sajettà il pli tard dapi ils 24 da zercladur 1941 (umens) resp. a partir dals 15 d’avust (dunnas, uffants e glieud veglia). A partir da l’october èn er vegnids deportads Gidieus tudestgs ed ha cumenzà la construcziun d’emprims champs d’exterminaziun. Davent dals 25 da november han ins er sajettà Gidieus tudestgs. Ils 8 da december han ins cumenzà ad assassinar Gidieus cun svapurs. A partir dal favrer 1942 èn er Gidieus da l’Europa dal Vest e dal Sid vegnids deportads en l’Europa da l’Ost. A partir dal mars èn stads en funcziun champs d’exterminaziun cun chombras da gas; Gidieus deportads en quests champs vegnivan mazzads immediat suenter lur arriv.

A partir dal fanadur 1942 èn Gidieus da tut ils pajais da l’Europa ch’eran occupads vegnids deportads en champs d’exterminaziun. Il reschim naziunalsocialistic ha tut il pli suspendì in u l’auter dals pass correspundents, n’ha però mess nagin cunfin als mazzaments, n’ha mai franà quels e n’ha mai revocà ina decisiun correspundenta.[17] Il mazzament dals Gidieus ungarais ch’ins aveva sistì per in temp ha cuntinuà ed è anc vegnì accelerà cura ch’igl era daditg cler ch’ils naziunalsocialists na possian betg gudagnar la guerra. Ils survivents da champs d’exterminaziun e da lavur ch’èn vegnids dads si, han ins tramess sin marschs da la mort.

Emprims mazzaments en massa e deportaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Cun la campagna da guerra cunter la Pologna èn radund dus milliuns Gidieus polonais vegnids sut il domini dals naziunalsocialists. Ils 3 da settember 1939, dus dis suenter l’entschatta da la guerra, han ils Tudestgs commess in’emprima mazzacra envers Gidieus polonais. Quella han ins mess nà sco vendetga per la ‹Dumengia da sang› (en rom da la quala eran vegnids mazzads ils 3 da settember 1939 en la citad polonaisa Bydgoszcz burgais tudestgs). Fin la fin da december 1939 han commembers tudestgs da la Wehrmacht, da la SS e da la SD mazzà radund 7000 Gidieus polonais, e quai per part senza selecziunar. Quests murdraretschs han accumpagnà las mazzacras da gruppas d’acziun tudestgas vi da bundant 60 000 Polonais, las qualas il reschim naziunalsocialistic aveva cumandà e preparà cun glistas da las persunas en mira. Quellas duevan privar la classa sociala superiura da la Pologna da la pussanza, intimidar sco er stgatschar uschè blers Gidieus sco pussaivel da la Pologna dal Vest occupada dals Tudestgs en la Pologna da l’Ost.[18]

Ils 21 da settember 1939 avevan Adolf Hitler, Heinrich Himmler, Reinhard Heydrich ed Albert Forster fixà sco finamira a curta vista da manar entaifer in onn tut ils Gidieus sin territori dal Reich en in «reservat da Gidieus» sper Lublin en Pologna e da far prestar els là lavur sfurzada. Per quest intent ha Adolf Eichmann, da quel temp manader da la «Centrala per l’emigraziun da Gidieus a Prag», elavurà il Plan Nisko. Dals 18 fin ils 28 d’october 1939 ha el fatg manar radund 5000 Gidieus da Vienna, Katowice ed Ostrava a Nisko ed als ha sfurzà da construir in champ transitoric apparent per «translocaziuns» che duevan avair lieu pli tard. Quests transports eran previs sco fasa d’emprova e da preparaziun per deportaziuns cumplessivas or da las parts occidentalas dal Reich; suenter protests locals als han ins però interrut. Ils deportads èn per gronda part fugids sur il cunfin en la Pologna da l’Ost u en morts en il champ da la fom e dal fraid.

La polizia da segirezza tudestga en la Pologna dal Vest annectada vuleva stgatschar tut ils Gidieus da ses territori en il Guvernament general polonais ch’ins aveva creà da nov. Dal december 1939 fin il mars 1940 han ins sistì per il mument quests transports pervi da problems organisatorics, però senza dar si ils plans da «translocaziun». Uschia era s’etablì in muster co proceder cun ils Gidieus en ils territoris conquistads: Las administraziuns districtualas tudestgas insistivan ch’els vegnian stgatschads en las regiuns cunfinantas; ils transports cun il tren vegnivan organisads a curta vista e realisads a moda brutala e senza resguard sin unfrendas. Intgins deportads sajettava la SS e la polizia gia il mument ch’els arrivavan al lieu.[19]

Ils emprims mazzaments d’eutanasia cun chars da gas èn medemamain vegnids commess en Pologna. A partir dal matg 1940 han ins selecziunà e mazzà cun gas toxic pazients gidieus en clinicas e chasas da tgira tudestgas (en rom da l’acziun T4, pli tard da l’acziun 14f13).[20]

Ghettoisaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Gidieus en la citad polonaisa Łódź ch’èn sfurzads da translocar en il ghetto

La ghettoisaziun da «Gidieus dal Reich» era vegnida tratga en consideraziun il 1938, ma be realisada en furma da chasas da Gidieus. Dapi l’entschatta da la guerra han las communas tudestgas cumenzà dad ellas anora a separar ils Gidieus en secturs d’abitar separads. Millis Gidieus polonais che vivevan en il Reich tudestg han ins internà en champs da concentraziun u en champs accessoris da quels.[21]

Al lieu dal «reservat da Gidieus» ch’aveva per entant fatg naufragi han ins planisà d’installar en la Pologna in «Ghetto dal Reich».[22] Las instanzas tudestgas al lieu han cumenzà il december 1939 dad ellas anora ad endrizzar il ghetto da Łódź ch’ha existì fin il 1944. Fin l’avrigl 1940 han ins sfurzà 157 000 Gidieus da translocar en il ghetto. Quel era circumdà cun in mir e vegniva surveglià da la polizia; tgi ch’empruvava da fugir dastgava vegnir sajettà. L’atun 1940 ha l’administraziun municipala separà a Varsovia in «territori da bloccada cunter epidemias» ed ha transfurmà quel en il Ghetto da Varsovia ch’era serrà ermeticamain. Là han ins tegnì en fermanza fin il matg 1941 circa 500 000 Gidieus polonais.

Gia l’enviern 1940/41 èn morts millis abitants dal ghetto, surtut uffants e glieud veglia, da la fom, dal fraid, da malsognas betg tractadas e da spussada. Las raziuns da vivonda uffizialas eran extrem bassas e concepidas uschia ch’i stueva vegnir ad ina mort en massa. Vitiers vegnivan mintga di mazzaments arbitrars tras las guardias tudestgas. Fin l’atun 1942 èn morts tras quai radund 100 000 Gidieus a Varsovia e radund 25 000 a Łódź. Schanzas da surviver avevan quasi be ils abitants ch’avevan contacts ordaifer ils cunfins dal ghetto e che disponivan d’ina buna constituziun corporala.

La primavaira 1941 ha l’administraziun municipala e districtuala endrizzà numerus ghettos en il Guvernament general, e quai senza ordra centrala. L’intent era per l’ina da pudair metter a disposiziun abitaziuns per schuldads da la Wehrmacht, per l’autra da preparar l’expulsiun dals Gidieus polonais en ils territoris sovietics conquistads. Intgins uffiziants èn sa restrenschids a decretar als Gidieus scumonds da sortir da lur quartiers. A partir dal 1942 han ils novs ghettos servì directamain a preparar ils transports da Gidieus a lur lieu d’execuziun.[23]

Gronds ghettos stadi Gidieus internads da fin transports vers
Budapest Ungaria 120 000 november 1944 schaner 1945 Auschwitz
Lwiw Ucraina 115 000 november 1941 zercladur 1943 Belzec, Janowska
Łódź Pologna 200 000 favrer 1940 avust 1944 Chelmno, Auschwitz
Varsovia Pologna 450 000 october 1940 matg 1943 Treblinka, Majdanek

Plans da deportaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Ils 7 d’october 1939, suenter la victoria en Pologna, ha Hitler nominà Reichsführer SS Heinrich Himmler sco «Cumissari per fortifitgar la naziunalitad tudestga». Uschia è Himmler daventà responsabel per tut ils plans da translocaziun per motivs rassistics en ils territoris a l’ost ch’eran gia vegnids suttamess u che duevan anc vegnir conquistads.[24] Himmler ha laschà elavurar il Plan general ost; en sia versiun extendida dals 24 da zercladur 1941 preveseva quel la deportaziun da fin a 31 milliuns Slavs e la mort en massa da milliuns dad els. Ils Gidieus n’èn betg vegnids menziunads en quest plan, damai che lur «spariziun» vegniva resguardada sco premissa per l’ulteriura planisaziun.[25]

Il matg 1940, cura che la victoria en il vest è daventada evidenta, han diversas instanzas naziunalsocialisticas tratg en consideraziun il Plan Madagascar: Quel preveseva da surpigliar l’insla Madagascar da la Frantscha victorisada e da bandischar là fin a 5,8 milliuns Gidieus europeics. Himmler sperava che questa «emigraziun» vegnia a «far stizzar dal tuttafatg la noziun dals Gidieus».[26]

Ils 22 d’october 1940 ha cumenzà la deportaziun sistematica da 6504 Gidieus or da la Germania dal Sidvest en il champ d’internament Camp de Gurs en la Frantscha dal Sid. Per il transport cun la viafier è Adolf Eichmann stà responsabel. Gia avant eran vegnids deportads ils Gidieus da l’Alsazia e da la Lorena.[27]

Il november 1940, suenter la Battaglia da l’Engalterra, è il Plan Madagascar daventà illusoric. Tuttina al menziuneschan tschertas actas tudestgas anc fin l’entschatta 1942. A partir dal 1941 hai num en ils documents ch’i vegnia tschertgada ina «soluziun finala territoriala» en in lieu che saja anc da definir. Himmler e Heydrich han tratg en consideraziun d’expulsar ils Gidieus suenter la guerra cunter l’Uniun sovietica en regiuns pauc ospitaivlas da l’autra vart da l’Ural, sco las palids da Pripjat u ils champs da la Mar Polara, e d’als laschar ir a frusta là.

Questas intenziuns dattan perditga da la mancanza d’in plan cumplessiv, da chaos da cumpetenzas e da concurrenza tranter las instanzas, ma er da la pressiun cuntinuanta da chattar ina «soluziun finala». Ideas radicalas han gudagnà adina dapli terren: Per l’ina vegnivi pli e pli grev da vulair stgatschar ils Gidieus en territoris betg occupads; per l’autra sa laschavan ‹giustifitgar› schliaziuns pli extremas cun als tractar durant il temp da guerra sco adversaris a l’intern dal pajais. Tenor Dieter Pohl han però tut ils plans da deportaziun a l’engronda da quel temp muntà in genocid latent: Quels prevesevan d’exponer ils Gidieus a cundiziuns da viver pli nauschas, a lavur sfurzada ed a la sterilisaziun cumandada. Cun auters pleds: ils deportads duevan esser l’ultima generaziun da Gidieus.[28]

Procedura da decisiun[modifitgar | modifitgar il code]

Adolf Hitler a chaschun d’in pled davant il Reichstag (october 1939)

Il reschim naziunalsocialistic ha laschà fixar en scrit uschè paucas decisiuns davart crims sco pussaivel, ha tractà quests fatgs sco secret statal ed ha laschà destruir bleras actas. Quai mussa ch’ils purtaders da decisiuns eran tuttavia conscients da la dimensiun e da la purtada da quests crims. Savens han documents en scrit servì sco legitimaziun posteriura; quai vul dir ch’i ston esser crudadas decisiuns informalas accumpagnadas d’instrucziuns a bucca.[29]

Ils pleds da Hitler eran tegnids sapientivamain en in tun general, ambig e camuflant. Tuttina han els servì sco lingia directiva per numerusas mesiras da las autoritads che s’occupavan cun ils Gidieus; en lur decisiuns èn quellas sa stentadas da correspunder a la «voluntad dal Führer» ed han sinaquai retschet l’approvaziun da Hitler. Ils 30 da schaner 1939 ha Hitler smanatschà en il Reichstag, il parlament tudestg, da «destruir en l’Europa la razza gidieua» en cas d’ina nova guerra mundiala. Sche quai dueva succeder en furma d’expulsiun ubain era da chapir sco intenziun d’als vulair exterminar ha el laschà avert; in plan correspundent n’era betg anc avant maun. Sin quest pled è Hitler revegnì repetidamain durant ch’il holocaust era en plaina acziun, uschia per exempel quatter giadas be il 1941 e 1942, ed ha fatg allusiun a sia realisaziun: «Ils Gidieus han a ses temp ris er en Germania davart mia profezia. (...) Da quels che rievan lezza giada, rian oz numerus betg pli.»[30]

In cumond en scrit dad Adolf Hitler da metter ad ir il holocaust n’han ins betg chattà e probablamain n’ha in tal mai existì.[31] Plirs cumonds a bucca ed en scrit da Hitler per singuls pass d’exterminaziun èn però cumprovads. El aveva cumandà l’october 1939 l’acziun T4 e datà enavos il decret en scrit sin il prim da settember 1939, l’entschatta da la campagna militara cunter la Pologna. Quai vul dir ch’el ha considerà l’extincziun da «vita senza valur» per «tegnair schuber il sang aric» sco part da sia strategia da guerra. Il decret ha legitimà medis da mazzar malsauns en il zuppà; uschia han ins liberà ils medis involvids da la persecuziun penala, evitond però da stuair stgaffir ina lescha d’eutanasia publica. Malgrà tutta secretezza èn sa fatgas valair protestas da vart da las baselgias; sinaquai ha Hitler fatg sistir ils 24 d’avust 1941 l’acziun T4 (cun excepziun dals territoris occupads en l’Europa da l’Ost). Quai mussa tenor Karl Schleunes ses calcul da betg metter en privel l’approvaziun da sia politica a l’intern dal Reich, per pudair cuntinuar uschia libramain cun l’exterminaziun per motivs da rassa.[32]

A partir dal favrer 1941 ha il reschim naziunalsocialistic planisà ensemen cun la SS e generals da la Wehrmacht la guerra d’extirpaziun cunter l’Uniun sovietica. Mazzaments en massa èn vegnids discutads a chaschun da differents inscunters. Ils 3 da mars ha Hitler relaschà directivas per allontanar en ils territoris che duevan vegnir conquistads l’intelligenza gidieua-bolschevica. Sco en la Pologna l’onn 1939 era previs da decimar l’emprim las elitas en il stadi, la partida e l’armada. Il decret da giurisdicziun da guerra che Hitler ha relaschà ils 13 da matg 1941 lubiva als schuldads da la Wehrmacht da sajettar immediat civilists che vegnivan suspectads da far resistenza, e quai senza stuair quintar cun consequenzas tenor il dretg penal militar. En in ulteriur decret (l’uschenumnà Cumond areguard ils cummissaris, Kommissarbefehl) ha Hitler cumandà ils 6 da zercladur da separar immediat uffiziers politics da l’Armada cotschna che sajan crudads en praschunia da guerra e d’als sajettar. Vitiers è vegnì il calcul da fomina: Las truppas tudestgas duevan vegnir nutridas al lieu, uschia che tschientmillis civilists sovietics èn stads exposts a murir da la fom. Da quests cumonds e plans eran ils Gidieus pertutgads a moda tut speziala, damai ch’els valevan da princip sco agitaturs e «bolschevists» e vivevan surtut en citads.[33]

Il matg 1941 ha Heydrich tschentà si per incumbensa da Hitler quatter «Gruppas d’acziun da la polizia da segirezza e dal SD» (A–D) e scolà quellas entaifer paucas emnas. A partir dal fanadur èn vegnidas vitiers pliras gruppas d’acziun «per diever spezial». Lur incumbensa uffiziala era il cumbat cunter partisans davos las unitads d’armada ch’avanzavan, e quai en furma da «repressalias», vul dir da mazzacras sco vendetga per attatgas apparentas u effectivas sin schuldads tudestgs. Il commando superiur da l’armada ha lubì a questas gruppas d’acziun tras contract d’operar a moda autonoma e las ha segirà a medem temp da collavurar stretgamain.[34] Vitiers èn vegnids intgins battagliuns da la polizia per la segirtad publica e duas brigadas da la Waffen-SS senza incumbensa speziala ch’eran suttamessas al stab da commando dal Reichsführer SS. Ils trais schefs da polizia e da SS superiurs ch’eran suttamess directamain a Himmler, numnadamain Erich von dem Bach-Zelewski, Friedrich Jeckeln e Hans-Adolf Prützmann, han manà e coordinà las acziuns da mazzament da tut questas gruppas.[35]

Ils 21 da matg aveva Himmler suttamess quests trais manaders en scrit ad in’«incumbensa speziala dal Führer», numnadamain d’exequir ses «servetschs spezials» en ils territoris che duevan vegnir occupads. Ils 17 da zercladur als ha Heydrich instruì a Berlin a bucca da metter ad ir en quests territoris ina «purificaziun» cunter Gidieus e communists. En ses cumonds d’acziun dals 29 da zercladur 1941 als ha el anc ina giada clamà en memoria questas incumbensas. Ils 2 da fanadur ha Heydrich enumerà las gruppas da persunas ch’els duevan mazzar tenor incumbensa. El ha cumplettà la glista explicitamain cun «Gidieus en posiziun statala e da partida» ed ha er uschiglio fatg diever da terms fitg nunprecis che lubivan als delinquents d’extender las gruppas da las unfrendas. En ulteriurs cumonds è la Wehrmacht vegnida instruida da surdar tut ils praschuniers da guerra gidieus a la SS. En tutta cas na paran ils adressats betg d’avair disponì d’in cumond general da vart da la Chanzlia dal Reich da mazzar tut ils Gidieus.[36]

Sin dumonda da Himmler ha Hitler surdà a quel ils 16 da fanadur 1941 il cumond da SS, polizia ed SD er en l’ost.[37] Fin la fin da l’onn ha Himmler extendì las gruppas d’acziun da 3000 sin 33 000 umens, e quai cun integrar abitants dals territoris occupads ch’eran pronts da sa gidar.[38] Ils 31 da fanadur ha Hermann Göring incumbensà Heydrich d’elavurar in «plan cumplessiv» per la «schliaziun finala da la dumonda dals Gidieus». Il text è vegnì suttamess a Göring be per suttascripziun, vul dir ch’el dueva autorisar plans che vegnivan gia realisads.[39] Il prim d’avust ha Hitler cumandà per funk als schefs da las gruppas d’acziun d’al rapportar cuntinuadamain davart lur resultats.

Gidieus russ ch’èn vegnids mess a ferm sco franctiradurs apparents

Sco che cumandants cumpigliads han ditg pli tard – e quai en concordanza in cun l’auter – als ha Jeckeln cumandà l’avust d’extender las execuziuns sin dunnas ed uffants «per evitar ch’i dettia vinditgaders». Ils 15 d’avust ha in rapport d’ina gruppa d’acziun enumerà per l’emprima giada «Gidieus, Gidieuas ed uffants gidieus» sco unfrendas dals mazzaments. La fin d’avust ha la gruppa d’acziun D rapportà che ses territori d’acziun saja uss «liber da Gidieus». Parallelamain duevan uss tut ils Gidieus dals territoris conquistads vegnids manads en ghettos e registrads; ils Gidieus registrads èn tuts vegnids sajettads suenter curt temp.[40] Tar ina fisilada en massa a Minsk haja Himmler respundì en preschientscha da tut ils tiradurs ch’i dettia in «cumond dal Führer da sajettar tut ils Gidieus», il qual haja vigur legala; quai tenor indicaziun dal manader d’in dals commandos d’acziun, Otto Bradfisch. Sco ch’è s’exprimì pli tard Friedrich Jeckeln al haja Himmler incumbensà avant la «Dumengia da sang da Riga» (ils 30 da november 1941) d’infurmar Hinrich Lohse: «...igl è mes cumond ed igl è er il giavisch dal Führer.»[41] Questas indicaziuns dal suenterguerra sa referivan al Cumond areguard ils cummissaris da Hitler (cf. survart) che vegniva applitgà a partir da l’avust a moda generalisada.[42]

La fin d’avust 1941 ha l’avanzament tudestg cumenzà a stagnar. Cunter si’intenziun oriunda ha Hitler lubì ils 17 da settember 1941 a Goebbels, il Gauleiter da Berlin, da deportar ils Gidieus tudestgs gia durant la guerra vers ost. Ils 2 d’october al ha Himmler proponì d’als transferir en ils ghettos da Riga, Reval e Minsk. Heydrich ha suttastritgà ils 10 d’october en l’Uffizi central da la segirtad dal Reich (Reichssicherheitshauptamt, RSHA) la finamira da Hitler da far dal Reich tudestg fin la fin da l’onn in territori «liber da Gidieus»; sper ghettos ha el er numnà champs da concentraziun noveregids sco lieus da destinaziun. L’october 1941 han ins relaschà in scumond da bandunar il pajais per tut ils Gidieus sesents en la Germania. Viktor Brack ha offert ils 25 d’october da gasifitgar cun ses apparats d’eutanasia Gidieus or dals ghettos en l’ost che n’eran betg abels da lavurar. Il prim da november ha la SS cumenzà a construir il Champ d’exterminaziun Belzec che dueva servir a svidar ghettos fullanads.[43]

Durant questas emnas èn s’augmentadas e s’intensivadas a l’intern las tiradas plain gritta da Hitler cunter ils Gidieus ch’el veseva sco «inimi mundial» ch’operava davos tut las pussanzas che sa chattavan en guerra cunter la Germania. D’«eliminar» ils Gidieus considerava el sco premissa per tutta vieuta positiva en ils pajais occupads u alliads, damai che quels hajan uschiglio sin fundament da la maschaida da las razzas in effect destructiv. Ils 21 d’october ha el declerà: «Sche nus extirpain questa pestilenza, alura faschain nus in’ovra per l’umanitad, da la quala noss umens là ora na pon gnanc anc sa far in maletg.» Ils 25 d’october ha el clamà en memoria als manaders dal Reich sia «profezia» dals 30 da schaner 1939: «Igl è bun sche la sgarschur ans va ordavant che nus extirpeschian ils Gidieus.»[44]

En la perscrutaziun vegn constatà ina relaziun tranter la decisiun da realisar il holocaust e la guerra d’exterminaziun cunter l’Uniun sovietica. L’istoriograf britannic e biograf da Hitler Ian Kershaw accentuescha che la destrucziun dal «bolschevissem gidieu» saja stà en il center da questa guerra. La stad e l’atun 1941 ha Hitler adina puspè fatg remartgas brutalas areguard la destrucziun da l’Uniun sovietica ed ha exprimì generalisaziuns barbaricas davart ils Gidieus. Uschia haja pudì sa sviluppar, sco che s’exprima Kershaw, «or da las cuntradicziuns e la mancanza da clerezza en la politica antigiudaica in program concret per mazzar tut ils Gidieus en ils territoris occupads dals Tudestgs».[45] Tenor il perscrutader dal holocaust american Christopher Browning han «las preparativas en vista a la campagna militara cunter l’Uniun sovietica mess ad ir ina successiun d’eveniments fatala e la ‹guerra d’exterminaziun› ordvart sanguinusa ha bainspert manà al mazzament en massa sistematic – l’emprim envers ils Gidieus sovietics ed alura encunter quels da l’entira Europa.»[46] L’istoriograf Hans Mommsen considerescha il holocaust sco resultat final d’in process cumplex da radicalisaziun creschenta en la persecuziun dals Gidieus ed en la strategia da guerra. «Il mument decisiv en la radicalisaziun da la persecuziun dals Gidieus», uschia constatescha er el, «ha furmà l’attatga sin l’Uniun sovietica.» Gia paucs mais suenter il cumenzament da questa campagna militara saja «il scenari per realisar il holocaust (...) gia stà avant maun l’october 1941».[47]

Ils 12 da december 1941, in di suenter sia decleraziun da guerra cunter ils Stadis Unids, ha Hitler declerà als Gauleiter ch’el aveva radunà en la Chanzlia dal Reich: Damai che la guerra mundiala saja uss ina realitad, stoppia la destrucziun dals Gidieus esser «la consequenza necessaria». Sa basond sin l’incumbensa da Göring aveva Heydrich envidà ils pli impurtants funcziunaris ministerials a la Conferenza da Wannsee. Quella dueva oriundamain avair lieu ils 11 da december, ma pervi da la decleraziun da guerra da Hitler è ella vegnida spustada sin ils 20 da schaner 1942. Là han ins alura discutà l’ulteriura organisaziun dal holocaust ch’aveva gia cumenzà. Tenor il sulet protocol da la conferenza ch’è sa mantegnì, eri previs da deportar 11 milliuns Gidieus da tut l’Europa. Tut las impurtantas partiziuns dal reschim naziunalsocialistic duevan cooperar a realisar quests plans e tut ils participants da la conferenza han dà a quels lur consentiment. Il responsabel per dumondas dals Gidieus da Heydrich, Adolf Eichmann, l’organisatur e protocollist da la conferenza, ha confermà il 1961 durant ses arrest en l’Israel che Heydrich al haja communitgà persunalmain e verbalmain intgins dis avant la conferenza: «Il Führer ha cumandà la destrucziun fisica dals Gidieus.»[48] Durant il process cunter Eichmann ha quel plinavant confermà tge che sa zuppava propi davos la lingua da camufladi dal protocol: «Igl è vegnì discutà da mazzar, eliminar ed extirpar.»[49]

Er Himmler è sa referì repetidamain en ses diaris ed en ses pleds da l’october 1943 a Posen davant delinquents naziunalsocialistics a l’incumbensa persunala da vart da Hitler d’«extirpar» ils Gidieus. Tenor il medi persunal da Himmler Felix Kersten duai el avair survegnì quest’incumbensa la primavaira 1941.[50]

Sa basond sin il decurs dal holocaust e sin ils documents avant maun, èn ils istoriografs da l’avis che Hitler e ses manaders principals n’hajan betg decidì, planisà e decretà quel en in di, mabain sur in lung temp. Intgins manegian che la decisiun dals manaders superiurs da destruir tut ils Gidieus sovietics era gia fixada la primavaira 1941 e che las gruppas d’acziun sajan alura vegnidas avischinadas successivamain a quest’incumbensa. La gronda part è da l’avis ch’i saja pir vegnì decidì suenter quests emprims mazzaments sistematics d’er deportar e mazzar ils Gidieus da las ulteriuras parts da l’Europa. Ina dumonda centrala è schebain questa decisiun saja suandada a las victorias tudestgas durant il fanadur, ubain a las sconfittas durant ils mais settember ed october 1941. Blers èn da l’avis che las decisiuns sajan probablamain crudadas en il decurs dal settember ed october. Intgins considereschan il pled da Hitler dals 12 da december 1941 sco decisiun da princip areguard il holocaust. Auters crain ch’i n’haja dà nagin cumond explicit da Hitler en connex cun la «soluziun finala» e che gruppas da delinquents al lieu hajan extendì las gruppas d’unfrendas en stretga collavuraziun cun las autoritads centralas.[51]

Sajettadas en massa sistematicas[modifitgar | modifitgar il code]

Ucraina: Gidieus da Kiev vegnan sajettads sper Ivangorod (1942)

Ils 24 da zercladur 1941, dus dis suenter l’attatga sin l’Uniun sovietica, han las gruppas d’acziun sajettà a Gargždai per l’emprima giada ils Gidieus creschids masculins d’in lieu.[52] Las emprimas emnas èn suandads mazzaments en massa vi da tschients fin millis persunas tar mintga acziun.

A partir dal fanadur han er corps da voluntaris faschistics commess en la Pologna dal Nord, en l’Ucraina dal Vest, en la Lituania ed en la Bielorussia mazzaments en massa cun caracter da pogrom, e quai mintgamai en stretga cooperaziun cun las gruppas d’acziun tudestgas. Quests mazzaments dad umens gidieus vegnivan giustifitgads sco vendetga per mazzaments en massa ch’il ministeri da l’intern da l’Uniun sovietica aveva commess avant, ed ils quals duevan apparentamain esser vegnids dirigids da Gidieus. Talas milissas sco il Commando Arājs eran resortidas da moviments naziunalistics e paramilitars sco la gruppa lituana ‹Luf da fier› (Geležinis vilkas) e la ‹Crusch dal tun› (Pērkonkrusts) lituana; en l’Ucraina devi pliras da questas gruppas sco l’ONU. Dapi la primavaira 1941 eran ils servetschs secrets tudestgs entrads en contact cun questas gruppaziuns ed avevan planisà da las duvrar suenter l’attatga per metter ad ir pogroms cunter ils «bolschevists gidieus».[53] Da quest’unda da mazzaments èn radund 40 000 Gidieus sovietics daventads victimas.[54]

Ils 15 da fanadur han ins mazzà a Jelgava per l’emprima giada tut ils Gidieus d’in lieu. A partir dals 15 d’avust ha surtut il commando d’acziun 3 sajettà en la Lituania e Lettonia quasi mintga di er dunnas, uffants e glieud veglia gidieua sin las plazzas da rimnada dals lieus sovietics che vegnivan conquistads. A Kaunas e Paneriai sper Vilnius, ch’avevan in ghetto da Gidieus, è quai succedì pliras giadas. En l’Estonia han radund 1000 Gidieus pudì fugir; 950 èn vegnids mazzads.

Tar la Mazzacra da Kamenez-Podolsk ils 29 e 30 d’avust 1941 han ins mazzà – tenor accord tranter Jeckeln e la Wehrmacht – tut ils Gidieus d’ina citad pli gronda. Tranter las 23 000 unfrendas sa chattavan 14 000 Gidieus ch’eran vegnids deportads da l’Ungaria. A partir dals 15 da settember han las gruppas d’acziun C e D sco er battagliuns da polizia cumenzà a mazzar tut ils Gidieus da citads pli grondas da l’Ucraina: l’emprim a Shitomir, alura en la chavorgia da Babyn Jar sper Kiev. A partir da l’october han gruppas d’acziun e battagliuns mazzà en l’Ucraina dal Vest tut ils Gidieus ch’els avevan laschà enavos tar l’emprima unda da mazzaments. Er en la Bielorussia han la SS, la polizia e la 707avla divisiun d’infantaria mazzà a partir da l’october ils Gidieus da citads pli grondas sco Witebsk, Polozk e Borissow ed en regiuns ruralas. En territoris russ situads pli en l’ost han blers Gidieus pudì fugir a temp; quels ch’eran restads enavos èn medemamain vegnids mazzads, uschia a Smolensk, Rostow e Kalinin. Ils 30 da november ed ils 7 ed 8 da december ha il nov commember dal cader superiur da la SS e da la polizia Friedrich Jeckeln laschà mazzar a Riga cun tut ils battagliuns da polizia che stevan a disposiziun la gronda part dals Gidieus lettons; quai cun l’intent da svidar il ghetto dal lieu per far plazza per ils transports da Gidieus nà dal Reich tudestg.[55]

A Kaunas èn arrivads dals 25 fin ils 29 da november 1941 ils emprims transports da Gidieus ch’eran vegnids deportads da Berlin. Commandos d’acziun als han sajettà immediat suenter lur arriv; uschia er ils 30 da november a Riga. Bain aveva Himmler scumandà da sajettar ils Gidieus da Berlin ils 30 da november e Friedrich Jeckeln ha survegnì ina reprimanda per avair cuntrafatg a sia «directiva». Ma i vegn supponì che Himmler vuleva be spustar in pau ils mazzaments per evitar che las novitads correspundentas cuntanschian il Reich. Il favrer 1942 han ins danovamain deportà Gidieus tudestgs a Lublin e sajettà a Riga. Silsuenter èn ils Gidieus tudestgs vegnids transportads en ils champs d’exterminaziun, pia han fatg part dal proceder ordinari ch’era londervi da sa furmar.[56]

Entant che la gronda part dals Gidieus en il Guvernament general vegnivan gia mazzads en champs d’exterminaziun, han las sajettadas en massa cuntinuà en ils anteriurs territoris sovietics che stevan uss sut occupaziun tudestga. En guauds en vischinanza da citads grondas ha la polizia da la segirtad publica endrizzà lieus d’execuziun serrads: Ponar sper Wilna, il guaud da Rumbula, il guaud da Biķernieki sper Riga, il Champ d’exterminaziun Bronnaja Gora sper Brest ed auters. Las unfrendas che vegnivan transportadas en quests lieus stuevan sa svestgir e vegnivan sajettadas en gruppas a l’ur da foss ch’eran vegnids chavads ora ed en ils quals ils corps crudavan alura. Il battagliun da polizia da reserva 101 è stà cumpiglià vi da l’execuziun da 38 000 Gidieus (tranter auter la Mazzacra da Józefów ils 13 da fanadur 1942) e la deportaziun da 45 000 Gidieus en champs d’exterminaziun.[57] Er en la Serbia, la Croazia e la Rumenia han ins sajettà dapi il settember 1941 en massa Gidieus che vivevan là.

La tabella incumpletta che suonda cumpiglia be sajettadas en massa pli grondas ed, a moda exemplarica, pli pitschnas.[58] Abreviaziuns: Einsatzgruppe = EG, Einsatzkommando = EK, Front d’activists da la Lituania = FAL, Organisaziun dals naziunalists ucranais = ONU, Polizeibataillon = PB, Sonderkommando = SK, Sicherheits- und Ordnungspolizei = OP.

Lieu Data Delinquents Unfrendas
Gargždai 24 da zercladur 1941 EK Tilsit 200 umens, ina dunna
Białystok 27 da zercladur 1941 PB 309 2000 umens e dunnas
Lwiw 30 da zercladur fin 2 da fanadur 1941 ONU 4000 umens
Daugavpils 1 e 2 da fanadur 1941 EK 1a 1150 umens
Riga entschatta fanadur 1941 EG A, polizia auxiliara lituana 400
Solotschiw entschatta fanadur 1941 SK 4b, ONU, SS 2000
Ternopil 7 da fanadur 1941 SK 4b, ONU 800
Luzk 2 da fanadur 1941 SK 4a 1160 umens
Lwiw 2 fin 6 da fanadur 1941 EK 5, 6 e.a. 2500 umens
Kaunas 4 fin 6 da fanadur 1941 EK 3 2977 umens
Brest 6 da fanadur 1941 PB 307 4000 umens
Białystok 8 da fanadur 1941 PB 316, 322 3000 umens
Jelgava 15 da fanadur 1941 EK 2 1550
Kaunas 25 fin 28 da fanadur 1941 FAL 3800
Lwiw 29 fin 31 da fanadur 1941 ONU 2000
Pinsk 7/8 d’avust 1941 brigada da chavallaria da la SS 9000
Kamjanez-Podilskyj 27 fin 29 d’avust 1941 PB 320, SS 26 500
Schytomyr 19 da settember 1941 EG C, D 3145
Kiev, Babyn Jar 29/30 da settember 1941 SK 4a, PB 45, 314 33 771
Bielorussia a partir da l’october 1941 707avla divisiun d’infantaria 19 000
Dnipro 13/14 d’october 1941 PB 314 11 000
Riwne 5/6 da november EK 5, PB 320 15 000
Riga 30 da november, 7/8 da december 1941 tut ils PB 26 000
Simferopol 13 fin 15 da december 1941 EG D, Wehrmacht 12 000
Charkiw a partir dal prim da schaner 1942 PB 314 12 000
Minsk 28 fin 30 da fanadur 1942 OP 10 000
Luzk 19 fin 23 d’avust 1942 OP 14 700
Wolodymyr-Wolynskyj 1 fin 3 da settember 1942 OP 13 500
Brest 15/16 d’october 1942 OP, PB 310 19 000
Pinsk 28 d’october 1942 PB 306, 310 18 000

Ils 31 da december 1941 ha Himmler annunzià a Hitler 363 000 Gidieus che sajan vegnids mazzads tranter l’avust ed il november sco «partisans». Fin la fin da l’onn han las unitads da delinquents mazzà almain 500 000 dals radund 2,5 milliuns Gidieus sovietics che vivevan en las zonas occupadas dals Tudestgs.[59] Fin la Conferenza da Wannsee ils 20 da schaner 1942 eran vegnids mazzads radund 900 000 Gidieus. Las gruppas d’acziun e battagliuns da polizia han sajettà tut en tut almain 2,2 milliuns umans, per gronda part Gidieus, pia ca. in terz da las unfrendas dal holocaust.[60]

Champs d’exterminaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Foto clandestina che mussa co ch’il commando spezial sto brischar las baras dals umans ch’èn vegnids gasifitgads (Auschwitz-Birkenau, 1944)

Tar la planisaziun dals champs d’exterminaziun la primavaira 1941 aveva Hitler consentì a Hans Frank ch’il Guvernament general possia daventar sco emprim «liber da Gidieus», vul dir ch’ils Gidieus che vivevan là duevan vegnir expulsads en ils territoris sovietics occupads. Sa mussond però ch’il decurs da la guerra rendeva quai adina pli difficil, han ils Gauleiter en la Pologna ch’era occupada da la Germania dumandà da pudair mazzar en massa ils Gidieus che sa chattavan en ils ghettos dal lieu. Quels eran surchargiads ed i sa derasavan epidemias. L’inabilitad da lavurar apparenta, la ristga d’infecziun e la grevezza per ils Tudestgs e la Wehrmacht che resultava da «mangiaders inutils» èn stads intgins dals pretexts per clamar suenter «schliaziuns radicalas» per ils abitants dals ghettos.

Sajettadas en massa èn bainspert vegnidas consideradas sco «ineffizientas». Quai betg mo perquai ch’il tempo da mazzar era bass, mabain er pervi da problems dals delinquents cun la lavur da mazzar: quella era stentusa, in stress psichic e surtut memia pauc discreta.[61] Metodas da mazzar anonimisadas duevan sbassar u gidar a superar dal tuttafatg las retegnientschas dals delinquents.

L’october 1941 ha il Gauleiter Arthur Greiser cuntanschì tenor cunvegnientscha cun Viktor Brack ch’ins ha pudì applitgar en il Wartheland la medema metoda da gasatura cun monoxid carbonic sco quai ch’ins aveva duvrà en rom da l’acziun T4. Per quest intent ha in commando spezial da la SS, ils commembers dal qual eran stads participads ils onns 1939/40 vi dals mazzaments da malsauns, erigì entaifer paucas emnas il Champ d’exterminaziun Kulmhof (Chelmno). Ils 8 da december han ins gasifitgà là ils emprims Gidieus da Prag.[62]

Per pudair svidar sco previs ils ghettos en la Pologna occupada cun mazzar lur abitants, han ins construì dal november 1941 fin il fanadur 1942 ils champs d’exterminaziun Belzec, Sobibor e Treblinka. Ils medis e spezialists d’administraziun e da transport ch’èn vegnids engaschads là derivavan per gronda part da l’acziun T4 ed èn per part avanzads entaifer l’ierarchia da la SS. Ils 16 da mars 1942 han la SS e la polizia cumenzà en enclegientscha cun l’administraziun militara da svidar l’emprim ils ghettos da Lwiw e Lublin ed a partir dal matg ils ghettos en il district Cracovia e da transportar ils abitants a Belzec. Cussegls dals Gidieus han ins sfurzà da selecziunar las unfrendas, las qualas èn vegnidas mazzadas immediat suenter l’arriv. A partir dal matg 1942 han ins mazzà a Sobibor Gidieus da la proxima vischinanza che vegnivan taxads sco «inabels da lavurar». La fin matg eran tut ils posts d’administraziun civila en la Pologna perina da mazzar tut ils Gidieus ch’eran «inabels da lavurar», uschia ch’els han classifitgà quels tenor trais categorias («abel da far guerra», «abel da lavurar» ed «inabel da lavurar») ed han endrizzà ghettos er en lieus pli pitschens. Questas lavurs preparatoricas èn vegnidas dirigidas a moda centrala nà da Lublin; faschond allusiun a Reinhard Heydrich – ch’era vegnì assassinà avant curt temp – han ins mess tut las mesiras cumpigliadas sut il num «acziun Reinhard(t)». Sco metoda da mazzament han ins fatg diever da svapurs da motors. Praticamain tut ils novarrivads vegnivan mazzads independentamain da lur abilitad da lavurar e be schanegiads excepziunalmain per vegnir integrads en in commando da praschuniers intern.[63]

Ulteriurs champs d’exterminaziun han furmà il Champ da concentraziun Majdanek sco er Maly Trostinez sper Minsk en la Bielorussia.

A partir da l’avust 1942 han ins «rumì» ghettos ch’existivan anc en la Bielorussia e l’Ucraina, e quai per cumond da l’administraziun militara che vuleva spargnar contingents da mangiativas. Facticamain ha quai muntà che tut lur abitants èn vegnids mazzads, surtut a Wolhynien, Luzk, Wladimir Wolynsk, Brest-Litowsk e Pinsk. A Maly Trostinez han ins er fatg diever d’autos da gas. En bleras da questas mazzacras èn stads involvids unitads da la Wehrmacht, trais battagliuns da polizia, la polizia da protecziun staziunara, la schandarmaria e gidanters da l’exteriur.

Per camuflar ils mazzaments previs serviva per in circul da Gidieus privilegiads il Champ da concentraziun (numna «ghetto») Theresienstadt a Terezín sper Prag. Il 1941 han ins endrizzà quel sco champ transitoric per il transport da pli tard en ils champs d’exterminaziun. Gidieus da la Germania pudevan schizunt sa «cumprar en» là sut l’empermischun apparenta da vegnir provedids. En il champ da concentraziun vivevan dapli che 140 000 Gidieus sin pitschen spazi e cun in’«administraziun autonoma gidieua» minimala. Ad ina delegaziun da la Crusch cotschna han ins mussà il fanadur 1944 quest champ da concentraziun sco lieu nua ch’ils praschuniers mainian apparentamain ina vita relativamain «normala».

La destinaziun principala dals transports or da tut las parts da l’Europa è daventà il 1942 il pli grond champ d’exterminaziun insumma, Auschwitz-Birkenau II. Ils 26 da settember 1941 aveva Himmler incumbensà Rudolf Höß d’extender il champ da lavur sfurzada ch’existiva dapi l’onn 1940. Singuls mazzaments tras il persunal da guardia tutgavan là tar il mintgadi. Uschia ha Karl Fritzsch laschà testar tranter ils 31 d’avust ed ils 5 da settember 1941 or d’atgna iniziativa l’emprima giada il product ciclon B che cuntegna gas toxic, e quai vi da 850 praschuniers da guerra sovietics e praschuniers malsauns.[64] Per il champ supplementar eran previs sis gronds crematoris. Sche quels eran gia vegnids dimensiunads da l’entschatta ennà en vista a mazzaments previs n’è betg cler. La fin zercladur 1942 han ins cumenzà a selecziunar a la rampa nua ch’ils trens arrivavan ils Gidieus che n’eran betg abels da lavurar e che duevan immediat vegnir mazzads. Il fanadur 1942 eran prontas duas chombras da gas, nua ch’han gì lieu ils mazzaments fin il favrer 1943. Il mars 1943 èn stads terminads ils crematoris cun mintgamai ina chombra das gas; da qua davent han quels servì mintga di a mazzar e brischar immediat millis novarrivads.[65]

Da tut l’Europa ch’era occupada da truppas tudestgas han ils naziunalsocialists deportà cun trens massas d’umans senza fin en ils champs d’exterminaziun. Betg paucs deportads murivan durant il transport en vaguns da muaglia betg stgaudads. Arrivads en il champ, selecziunava la SS ils praschuniers per part tenor il criteri «abel da lavurar» e «betg abel da lavurar». Uffants, lur mammas sco er vegls e malsauns vegnivan immediat suenter la selecziun manads en las chombras da gas ch’eran camufladas sco duschas. Ad Auschwitz ha la SS fatg diever da ciclon B per ils mazzaments. La gronda maioritad dals depurtads vegniva gasifitgada immediat, senza als tetovar in numer da praschunier. Il gas d’acid cianidric manava ad in’intoxicaziun da cianid; quella effectuava ina stenschentada interna dolurusa che pudeva durar – tut tenor il grad d’inhalaziun – fin 20 minutas. Ils chavels, ils dents dad aur ed il possess privat da las unfrendas sco vestgadira, chalzers, egliers e valischs ha la SS tratg a niz finanzialmain. Praschuniers stuevan silsuenter brischar las baras en crematoris e foss da cremaziun.

Crematori en il Champ da concentraziun Buchenwald (suenter la liberaziun)

Ina descripziun exemplarica dal proceder ad Auschwitz-Birkenau dat Raul Hilberg en si’ovra da standard: Suenter ch’ils trens da deportaziun eran vegnids stgargiads, è suandada la selecziun; vegls malsauns e per part er uffants pitschens èn gia vegnids zavrads sin la rampa. En il champ da praschuniers ad Auschwitz manavan ins ils vegls e malsauns sin autos da vitgira tar las chombras da gas, persunas en possa vegnivan l’emprim engaschadas en il servetsch da lavur. La selecziun correspundenta succediva a moda superfiziala, ils novarrivads vegnivan chatschadas sper il medi ora, il qual mussava en ina da duas direcziuns: ubain vers il servetsch da lavur u immediat en las chombras da gas. Er en ils champs sezs (per exempel sin la plazza d’appel u en il lazaret dal champ) avevan lieu regularmain selecziuns. Ils umens e las dunnas che vegnivan attribuids a las chombras da gas stuevan sa svestgir, e quai uschia ch’i pareva sco sche la vestgadira vegniss puspè dada enavos suenter la duscha communabla. Per far finta, per evitar panica u per accelerar la procedura pretendevan las guardias per exempel ch’ins duaja far prescha per che l’aua en las duschas u la schuppa suenter far la duscha na vegnian betg fraidas. Per part èsi er capità l’enviern che las persunas ch’eran gia sa svestgidas stuevan star enturn uras al liber, enfin ch’ellas eran en retscha ed en tscherts cas han els udì ils sbratgs da quels ch’eran ids avant els en las chombras da gas. Per part han las unfrendas er scuvert en las chombras da gas che las duschas apparentas na funcziunavan betg. Suenter avair serrà ils ischs, han las guardias stizzà la glisch electrica, damai ch’il gas toxic en autas concentraziuns è facilmain inflammabel. In um da la SS cun mascra da gas speziala avriva il viertgel en il palantschieu sura e derscheva pellets da ciclon B sin il palantschieu da la chombra da gas. L’acid ciandric ch’è facilmain volatil sortiva dal granulat e sa repartiva en la stanza. En panica bittavan ils umans pli ferms enturn ils pli flaivels, empruvavan da guntgir dal lieu nua ch’il gas era vegnì bittà en e stevan sin persunas che devan enturn u che giaschevan per cuntanscher stresas d’aria libras da gas toxic. Datiers dal lieu nua ch’il gas era vegnì bittà en gievan las emprimas unfrendas en svaniment u murivan suenter ca. duas minutas. Plaunsieu laschava il sbragir suenter ed ils morts crudavan in sin l’auter sch’igl era avunda spazi. Suenter quindesch minutas eran tuts en la chombra da gas morts. La SS laschava sortir il gas e suenter ca. ina mes’ura avriva il commando spezial da praschuniers l’isch. Las baras chattav’ins mantunadas en furma da turs, intginas en posiziun sesenta u mez sesenta, ils uffants e la glieud veglia il pli giudim. Al lieu nua ch’il gas era vegnì bittà en sa chattava in spazi vid, damai ch’ils umans eran guntgids da là. In dumber pli grond d’umans sa chattava pressà cunter l’isch ch’els avevan empruvà d’avrir. La pel da las baras era da colur rosa, per part avevan quellas stgima davant ils levs u ch’igl aveva cumenzà ad ir sang-nas. Intginas baras eran cuvertas cun excrements ed urin, tar intginas dunnas en speranza aveva cumenzà la pagliola. Commandos spezials gidieus cun mascras da gas stuevan l’emprim rumir davent las baras da l’entrada per sa far liber la via. Alura stuevan els sprizzar giu las baras e las strair dapart. Per cas ch’i n’eran anc betg vegnids tagliads ils chavels a las dunnas, stuevan els far quai e lavar quels en ina soluziun da salmiac avant ch’als pachetar. En tut ils champs vegnivan las averturas dal corp controlladas sin objects da valur zuppads e tratgs ils dents dad aur. Alura vegnivan las baras transportadas tar ils crematoris.[66]

Bundant trais milliuns umans èn vegnids mazzads cun gas toxic; in terz dad els cun ciclon B, la gronda part tras gas da motors.[67]

Champ Construcziun (cumenzament) Cumenzament dals mazzaments Fin dals mazzaments Persunas mazzadas[68]
Auschwitz-Birkenau II[69] october 1941 mars 1942 november 1944 900 000–1 100 000
Chełmno october 1941 december 1941 fanadur 1944 dapli che 150 000
Belzec november 1941 mars 1942 december 1942 435 000
Sobibor favrer 1942 avrigl 1942 october 1943 150 000–250 000
Treblinka zercladur 1942 fanadur 1942 avust 1943 dapli che 900 000
Majdanek october 1941 favrer 1943 fanadur 1944 almain 78 000
Maly Trostinez november 1941 matg 1942 zercladur 1944 60 000

En divers champs da concentraziun ha la SS laschà far experiments cun umans per intents militars, medicinals ed auters. Las unfrendas èn per exempel vegnidas expostas en cabinas a pressiun ad ina pressiun da l’aria extrem auta u bassa, sfradentads en aua da glatsch, infizads cun bacterias ed abusads per experiments chirurgics. Ils delinquents, sco per exempel il medi da la SS Josef Mengele, han prendì en cumpra sapientivamain e senza nagin scrupel ch’ils probands morian u subeschian donns da sanadad restants.

Extirpaziun dals Gidieus en tut l’Europa[modifitgar | modifitgar il code]

Quest chapitel porscha l’emprim – en furma tabellara – ina survista cura che las deportaziuns sistematicas han cumenzà en ils singuls pajais (en successiun cronologica). Silsuenter vegn preschentada l’istorgia da las deportaziuns per mintga singul pajais (en successiun alfabetica).

Cumenzament da las deportaziuns sistematicas[modifitgar | modifitgar il code]

Data Pajais, citad Destinaziun[70]
16 d’october 1941 Boemia e Moravia, Luxemburg Ghetto Łódź
24 da november 1941 Prag Theresienstadt
25 da november 1941 Berlin Kaunas, Riga
16 da mars 1942 Lublin Belzec
30 da zercladur 1942 Vienna Sobibor
17 da fanadur 1942 Frantscha, Belgia, Pajais Bass Auschwitz
22 da fanadur 1942 Varsovia Auschwitz
4 da mars1943 Trachia, Macedonia, Pirot Treblinka
15 da mars 1943 Grezia Auschwitz
2 d’october 1943 Danemarc Theresienstadt
17 d’october 1943 Italia Auschwitz
15 da matg 1944 Ungaria Auschwitz

Benelux[modifitgar | modifitgar il code]

Nazis defileschan davant la veglia sinagoga da Luxemburg (che dueva vegnir destruida il 1943)

La deportaziun da Gidieus or dal Luxemburg ha cumenzà ils 16 d’october 1941, damai ch’ins resguardava il Luxemburg en la dumonda dals Gidieus implicitamain sco part dal Reich. Fin ils 17 da zercladur 1943 èn 683 Gidieus da differenta naziunalitad vegnids deportads dal Luxemburg.[71]

Il fanadur 1942 ha cumenzà la deportaziun da radund 25 000 Gidieus or da la Belgia e da ca. 107 000 Gidieus or dals Pajais Bass.

Dals 140 000 Gidieus dals Pajais Bass han ins deportà 110 000. Bundant 100 000 èn vegnids mazzads; radund 6000 han survivì. Ils Pajais Bass furman il pajais da l’Europa dal Vest ch’ha gì per lunschor la pli auta quota da deportaziun. Per cumparegliar: En Belgia e Norvegia ha la quota da deportaziun munta 40 %, en Frantscha 25 %, en l’Italia 20 % ed en il Danemarc 2 %. La persecuziun dals Gidieus ha cumenzà il 1940 tenor l’exempel tudestg cun relaschar ils Gidieus dal servetsch public, ha manà sur la registraziun da tut ils Gidieus l’onn 1941 a lur exclusiun d’adina dapli domenas da la vita sociala e culturala ed al scumond da far diever d’indrizs publics. La stad 1942 han la finala cumenzà las deportaziuns; gia il 1943 valevan ils Pajais Bass sco praticamain «libers da Gidieus». Sur il champ transitoric polizial Westerbork en vischinanza dal cunfin tudestg rudlavan ils trens en direcziun dals champs d’exterminaziun. L’istoriograf ollandais Rémy Limpach ha publitgà il 2007 in studi davart la dumonda co ch’ils Pajais Bass – in pajais ch’è enconuschent per tradiziuns liberalas e tolerantas – ha cuntanschì ina quota da deportaziun talmain auta.[72]

Bulgaria[modifitgar | modifitgar il code]

En la Bulgaria ha la regenza introducì il schaner 1941 leschas da razza per la populaziun gidieua. Sin giavisch dals Tudestgs ha ella consentì la primavaira 1943 da deportar la populaziun gidieua dals territoris grecs Macedonia da l’Ost e Trachia dal Vest ch’ella aveva occupà il 1941 en rom da la campagna sin il Balcan. Almain 11 343 Grecs gidieus èn vegnids chatschads ensemen da l’armada e polizia bulgara e surdads als Tudestgs. Praticamain tuts èn vegnids mazzads en ils champs da concentraziun Auschwitz e Treblinka. A la pretensiun dals Tudestgs d’er surdar ils Gidieus bulgars n’ha la Bulgaria betg dà suatientscha. Il retg Boris III, il metropolit Stefan da la baselgia bulgar-ortodoxa a Sofia sco er il parlament bulgar e la populaziun bulgara han refusà quai unanimamain.[73]

Croazia[modifitgar | modifitgar il code]

En il stadi independent Croazia da quel temp ha l’Ustascha, il reschim faschistic sut Ante Pavelić, gia relaschà l’avrigl 1941 leschas da razza cunter Serbs, Gidieus e Roma. Per ils Gidieus è suandada l’obligaziun da purtar sin la vestgadira in emblem radund da colur melna cun in ‹Z› per ‹Židov› (= Gidieu). En pli han ins endrizzà sin il territori dal stadi radund 40 champs da concentraziun e d’internament. Suenter commembers da la minoritad serba han ils Ustascha mazzà a partir da l’avust 1941 er millis Gidieus croats e da la Bosnia-Erzegovina en champs endrizzads per quest intent. A partir da l’avust 1942 han els deportà sut squitsch dals Tudestgs 5500 Gidieus internads ad Auschwitz-Birkenau. Il matg 1943 han ins puspè cuntinuà cun ils transports ch’eran entant vegnids sistids pervi da l’intervenziun da vart da l’Italia. Pli tard ha l’Italia – ch’era en il fratemp vegnida occupada da la Wehrmacht – endrizzà sco pussanza d’occupaziun il Champ da concentraziun Kampor sin l’insla Rab. Tenor Yad Vashem èn vegnids mazzads en la Croazia 30 000 Gidieus, da quai radund 40 % en il Champ da concentraziun Jasenovac.[74]

Frantscha[modifitgar | modifitgar il code]

Arrestaziun da Gidieus a Paris (october 1944)

Ils 27 da mars 1942 han ins deportà l’emprima giada er Gidieus franzos: in tren ha transportà 1112 persunas da Compiègne en il Champ da concentraziun Auschwitz.[75] Il matg ha Heydrich visità Paris per discutar cun il Reschim da Vichy davart in grond program da deportaziun. Latiers è er vegnida introducida la staila dals Gidieus. Ils 16 e 17 da fanadur ha la polizia arrestà a Paris tar ina gronda razzia radund 13 000 Gidieus senza pass valaivel. Quels han ins manà cun trens regulars dal Champ da rimnada Drancy en il Champ da concentraziun Auschwitz e per ordinari mazzà immediat. Er or da la zona da la Frantscha che n’era betg occupada èn vegnids deportads a partir dals 17 d’avust 1942 Gidieus immigrads inclus lur uffants, e quai cumbain che quels giudevan atgnamain sco burgais franzos protecziun legala. Suenter che la Wehrmacht ha occupà ils 11 da november 1942 la part da la Frantscha che n’era betg occupada fin qua, han ils collavuraturs dad Eichmann organisà quests transports. En la zona enturn Nizza ch’era occupada dals Talians han las instanzas franzosas e talianas savens refusà fin il settember 1943 d’extrader ils Gidieus; dapli che la mesadad dals Gidieus franzos è mitschada da la deportaziun. Radund 75 000 dad els èn vegnids deportads, da quai han survivì ca. 3000.

Grezia[modifitgar | modifitgar il code]

En Grezia èn ils Gidieus vegnids tractads a moda fitg differenta, tut tenor la pussanza d’occupaziun. En la part occidentala che steva sut occupaziun taliana als han autoritads protegì fin il settember 1943; en la part orientala che steva sut occupaziun tudestga e bulgara han ins manà ils Gidieus a partir dal mars 1943 nà da plirs champs da rimnada a Saloniki en 19 trens da vitgira surtut en il Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau per als mazzar. Suenter la capitulaziun da l’Italia envers ils Alliads dal vest (settember 1943) han ils Tudestgs tramess cun grondas stentas logisticas millis d’ulteriurs Gidieus nà da Korfu e da Rhodos en champs da concentraziun. Almain 58 885 Gidieus da la Grezia èn vegnids mazzads.[76]

Igl ha dà intginas acziuns d’agid sco per exempel il salvament da quasi tut ils Gidieus da l’insla Zakynthos tras la populaziun indigena u l’indicaziun u emissiun da documents persunals ed acts da naschientscha fallads tras las instanzas d’Athen.

Italia[modifitgar | modifitgar il code]

Sin fundament da las leschas da razza talianas han ins discriminà ils Gidieus a partir dal 1938 cun la finamira d’als muventar d’emigrar. Cura che l’Italia è entrada en guerra il zercladur 1940 èn ils Gidieus da l’exteriur e quels da l’intern che vegnivan resguardads sco privlus vegnids tractads sco burgais da stadis ostils ed internads. Suenter l’Armistizi da Cassibile il settember 1943 vivevan ils Gidieus talians – malgrà las direzzas da l’internament e da las leschas da razzas en il territori talian – meglier ch’ils Gidieus en l’entira sfera d’influenza dal Reich tudestg. L’Italia n’ha extradì nagins Gidieus. Uffiziers e diplomats en ils territoris da la Croazia, Grezia e Frantscha dal Sid che stevan sut occupaziun taliana han er protegì là ils Gidieus cunter las pretensiuns da deportaziun dals Tudestgs.[77]

Suenter la cupitga da Mussolini e l’Armistizi da Cassibile han truppas da la Wehrmacht occupà il settember 1943 vastas parts da l’Italia. Radund in mais suenter l’occupaziun ha Eichmann incumbensà in’unitad mobila sut SS-Hauptsturmführer Theodor Dannecker d’arrestar e deportar ils Gidieus. L’unitad ha fatg pliras razzias, tranter auter a Roma nua ch’èn vegnids arrestads ils 16 d’october 1943 1259 Gidieus. En il fratemp era sa constituida cun agid tudestg la Republica socialistica taliana, la quala ha declerà en la Charta da Verona ils Gidieus talians sco persunas da l’exteriur ostilas. Ils 30 da november 1943 ha il minister da l’intern Guido Buffarini-Guidi ordinà che tut ils Gidieus stoppian vegnir arrestads e manads en champs da concentraziun talians. Da vart tudestga ha Friedrich Bosshammer substituì Dannecker; quel ha organisà da Verona ennà la «soluziun finala da la dumonda dals Gidieus». Champs da rimnada e transitorics sa chattavan a Borgo San Dalmazzo, Fossoli, Risiera di San Sabba e Bulsaun.[78] Dapli che 9000 Gidieus èn vegnids deportads tranter l’october 1943 ed il december 1944, per gronda part ad Auschwitz. En la regiun da Triest era activ il persunal da l’«Acziun Reinhard» ch’aveva midà il settember 1943 da la Pologna en l’Italia. Anc ils 26 d’avrigl 1945 èn vegnids commess là mazzaments.[79]

Che er la polizia taliana, la milissa faschistica ed administraziuns communalas èn per part stadas cumpigliadas en las deportaziuns n’han ins ditg betg vulì vesair en l’opiniun publica, en la scienza ed en l’elavuraziun giuridica dal succedì (uschenumnà mitus da la Brava Gente).[80]

Reich tudestg[modifitgar | modifitgar il code]

Passaport tudestg cun il bul dals Gidieus

Ils 17 da settember 1941 ha Hitler decidì da cumenzar cun la deportaziun da tut ils Gidieus tudestgs ed europeics or da las zonas occupadas dal Reich en l’Europa da l’Ost; el ha uschia anticipà la procedura che dueva oriundamain vegnir realisada pir suenter la guerra. Uschia èn charrads ils emprims trens da transport da Berlin, Minca, Vienna e Prag a Łódź per serrar l’emprim 19 000 Gidieus en il ghetto dal lieu ch’era gia pli che surchargià. Persuenter han ins manà a partir dal schaner 1942 abitants dal ghetto da derivanza betg tudestga a Chełmno per als gasifitgar. A partir dal mars han er Gidieus en la vegliadetgna sur 65 onns ch’eran vegnids schanegiads fin qua stuì ascender ils trens da deportaziun. La pressa na dastgava rapportar nagut da quai che succediva. Il matg èn pli grondas gruppas da Gidieus tudestgs vegnidas mazzadas a Minsk e Kulmhof. A partir dal zercladur èn cumprovads emprims transports ch’han manà dal Reich directamain en champs d’extirpaziun sco Sobibor e Belzec.[81]

Rumenia[modifitgar | modifitgar il code]

La regenza da la Rumenia sut Antonescu ha laschà mazzar en gronds mazzaments en massa radund 350 000 Gidieus rumens en ils territoris occupads ed ha uschia quasi extirpà quels dal tuttafatg. Be ils Gidieus da la Transilvania èn restads fin il mars 1944 sut la protecziun da l’Ungaria, fin ch’era quels èn vegnids manads ensemen cun ils Gidieus ungarais directamain ad Auschwitz. La deportaziun dals Gidieus dal territori oriund da la Rumenia ha il schef da stadi franà surprendentamain l’october 1942. Quels èn però restads exposts vinavant a persecuziuns e pogroms.

Scandinavia[modifitgar | modifitgar il code]

Il Danemarc ha la Wehrmacht occupà a partir dals 9 d’avrigl 1940. Sia regenza elegida democraticamain ha l’emprim dastgà lavurar vinavant sut l’occupaziun tudestga. Quella ha impedì cun success ch’i vegnia introducì la staila da Gidieus e leschas da razzas. Cura che la resistenza danaisa è s’augmentada la stad 1943, ha l’administraziun militara tudestga decidì da deportar ils Gidieus danais. Il termin previs, ils 1 e 2 d’october 1943, è vegnì enconuschent a temp, uschia che 7200 dad els han pudì mitschar cun bartgas da pestga en la Svezia neutrala. 483 Gidieus danais han ins deportà a Theresienstadt; cun excepziun da 50 han tuts survivì il holocaust.

734 Gidieus norvegiais èn vegnids per la vita ad Auschwitz. La Finlanda ha refusà d’extrader ils Gidieus finlandais. Da quels han intgins battì da la vart dals Tudestgs cunter l’Uniun sovietica.

Serbia[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter la campagna militara sin il Balcan ha l’administraziun militara tudestga laschà eriger en la Serbia champs per adversaris politics, partisans e Gidieus. A partir dal settember 1941 ha ella commess mazzaments en massa vi dals Gidieus masculins en ils singuls abitadis. Ils 16 d’october han ins cumenzà a mazzar suenter mintga attatga da partisans tschient Gidieus internads.[82] A partir dal december 1941 èn dunnas, uffants e glieud veglia gidieua vegnids internads en il Champ da concentraziun Sajmište. Il matg 1942 ha la Gestapo dal lieu mazzà 6000 cun in auto da gas. Il reschim da collavuraziun sut Nedić ha relaschà leschas da razza ed è stà participà a l’arrestaziun da Gidieus. Il corp da voluntaris serb sut Dimitrije Ljotić ha sustegnì la SS.

Slovachia[modifitgar | modifitgar il code]

Il reschim da marionetta da la Slovachia sut Jozef Tiso, ch’è vegnì furmà il mars 1939, aveva gia cumenzà il november 1938 a deportar Gidieus slovacs en l’Ungaria ed en champs da lavur. Sut squitsch dal primminister slovac Vojtech Tuka[83] han ins deportà a partir dal mars 1942 sut il cumond dad Eichmann radund 58 000 Gidieus slovacs en il district Lublin, ad Auschwitz e Majdanek. La gronda part dad els èn morts da la fom, da la lavur sfurzada e d’epidemias. L’avust 1942 èn quests transports vegnids franads suenter protestas da vart da las baselgias. Dus onns pli tard ha la Wehrmacht occupà la Slovachia; in’atgna gruppa d’acziun ha sinaquai arrestà e deportà radund 12 000 Gidieus slovacs.

Tschechia[modifitgar | modifitgar il code]

Budapest: Gidieus vegnan mess a ferm e deportads ad Auschwitz (october 1944)

Senza la participaziun da la regenza tschecoslovaca han la Germania, l’Italia, la Gronda Britannia e la Frantscha suttascrit il settember 1938 la Cunvegna da Minca, tenor la quala la Tschecoslovachia ha stuì surlaschar las Sudetas a la Germania. Radund in terz dal territori statal è crudà al Reich tudestg.

Suenter che truppas tudestgas han occupà ils 15 da mars 1939 la part dal pajais ch’era restada independenta, han ins endrizzà il protectorat Boemia e Moravia. E l’Emprima Republica slovaca è daventada in stadi satellit dal Reich tudestg (cf. survart).

Il matg 1942 è vegnì commess sin il protectur dal Reich Reinhard Heydrich in attentat mortal. Sco mesira da retorsiun han ils naziunalsocialists mazzà tut ils abitants dals vitgs Lidice e Ležáky. Durant il temp da l’occupaziun tudestga sa chattavan sin territori tschec il Champ da concentraziun Theresienstadt sco er plirs champs exteriurs dal Champ da concentraziun Flossenbürg, tranter auter Leitmeritz (Litoměřice). Dals 118 310 Gidieus che derivavan dals pajais tschecs èn 78 000 daventads in’unfrenda dal holocaust; 26 100 èn emigrads.

Ungaria[modifitgar | modifitgar il code]

Da la fin 1940 fin l’october 1944 è l’Ungaria stada colliada uffizialmain cun la Germania naziunalsocialistica. Il pajais aveva occupà las Carpatas ucranaisas ed ha survegnì attribuì il 1940 da Hitler la part settentriunala da la Transilvania.

Immediat suenter l’attatga sin l’Uniun sovietica (a partir dals 22 da zercladur 1941), a la quala l’Ungaria è er sa participada, ha la regenza da Miklós Horthy cumenzà a dischlocar ils Gidieus or dals territoris che stevan sut occupaziun ungaraisa; ins als ha chatschà vers ost e deportà en la Galizia Orientala. Quai è stà in dals motivs che duevan manar a la Mazzacra da Kamenez-Podolsk, nua ch’eran sa radunads 14 000 Gidieus ungarais deportads. Silsuenter ha Horthy desistì da cumandar ulteriuras deportaziuns; percunter ha el stgaffì battagliuns or da lavurants sfurzads gidieus ch’han stuì batter ensemen cun las truppas ungaraisas cunter l’Armada cotschna. Da quels èn morts ca. 42 000, blers er pervi da mazzaments tras policists tudestgs.

Perquai che Horthy n’ha betg fatg deportar ils ulteriurs Gidieus ungarais, malgrà che l’Armada cotschna s’avischinava, ha la Wehrmacht occupà il mars 1944 l’Ungaria. In commando sut Adolf Eichmann, tramess sin cumond da Hitler, ha endrizzà cun agid da funcziunaris ungarais da tenuta pro tudestga ghettos per ils Gidieus. A partir dals 15 da matg 1944 han ins deportà en tut 437 000 Gidieus ungarais, l’emprim da las provinzas al cunfin, a partir dal fanadur 1944 er da Budapest ad Auschwitz; 320 000 dad els èn vegnids gasifitgads immediat. Bleras baras èn vegnidas brischadas sut tschiel avert, perquai ch’ils crematoris na lavuravan betg spert avunda. Cunter il princip da Hitler dal 1941 da manar pli nagins Gidieus en il Reich tudestg, èn 15 000 Gidieus vegnids deportads a Strasshof an der Nordbahn en l’Austria Bassa.

Suenter protests massivs da vart dals Alliads dal vest e dal Vatican ha Horthy fatg interrumper ils 6 da fanadur ils transports. Intgins transports è Eichmann anc vegnì da realisar suenter questa data.

Ils 15 d’october èsi reussì al moviment faschistic da la Partida da las cruschs a frizzas da far cun agid tudestg in putsch cunter Horthy. Els han mazzà radund 9000 Gidieus or dal ghetto da Budapest. A blers abitants dal ghetto èsi reussì da mitschar ad interim dal pir cun agid da pass da protecziun svedais u svizzers. Radund 78 000 dals Gidieus ungarais restants èn però vegnids tschiffads e tramess dad Eichmann sin marschs da la mort en direcziun da l’Austria.[84] En champs al Südostwall han Gidieus stuì prestar lavur sfurzada. Il general da la Waffen-SS Hans Jüttner è stà uschè schoccà da quai ch’el ha vis sin in viadi d’inspecziun ch’el ha reclamà tar il manader da la SS e da la polizia superiur en l’Ungaria, Otto Winkelmann.

Fasa finala[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter lur liberaziun tras l’Armada cotschna: Anteriurs commembers da l’‹Acziun speziala 1005› sper in mulin dad ossa

Gia la fin da l’onn 1941, suenter avair pers la Battaglia davant Moscau, han ils organs directivs dal Reich tudestg planisà d’eliminar ils fastizs dals mazzaments en massa avant che l’Armada cotschna possia scuvrir quels. A partir da l’atun 1942 han ins l’emprim exhumà a Kulmhof e Belzec baras e brischà quellas. Il champ è vegnì serrà. Ils edifizis e las saivs dal Champ Treblinka han ‹Gidieus da lavur› stuì spazzar; silsuenter èn els vegnids sajettads. Sin il terren han ins sinaquai tschentà plantas.[85]

Suenter che schuldads da la Wehrmacht han chattà l’avrigl 1943 fossas communablas da la Mazzacra da Katyn commessa tras ils soviets, ha la direcziun tudestga mess ad ir l’‹Acziun speziala 1005›: Plirs commandos spezials han sfurzà Gidieus e praschuniers da guerra sovietics da chavar si las fossas communablas da Gidieus e da brischar lur baras, per exempel a Babyn Jar sper Kiev. Els stuevan moler l’ossa da las unfrendas dals mazzaments e sterner quella ensemen cun la tschendra da las baras en ils guauds. Il mars 1944 han ins er mazzà quests lavurants sfurzads che furmavan perditgas nungiavischadas. Talas emprovas da zuppentar ils mazzaments èn er suandadas en la Pologna e sin il Balcan. Damai che sajettadas en massa e lieus da champs na sa laschavan strusch tegnair secret, han ins chattà suenter la fin da la guerra quasi tut las fossas communablas dals crims naziunalsocialistics.

Suenter la Battaglia da Stalingrad il mars 1943 è la Wehrmacht plaunsieu sa retratga da l’Europa da l’Ost. Praschuniers dals Tudestgs na duevan en nagin cas crudar en ils mauns da l’Armada cotschna. Tar la retratga han il persunal da guardia, la Gestapo e la polizia da segirezza commess bleras mazzacras vi da dieschmillis praschuniers, per part or d’atgna iniziativa, per part sin cumond da las instanzas surordinadas. Uschia ha il schef da la polizia da segirezza dal Guvernament general cumandà ils 20 da fanadur 1944 la «rumida totala» da tut las praschuns dal lieu, da «liquidar» ils cussedents per cas ch’i na sa laschian organisar nagins transports, da brischar las baras e da siglientar ils edifizis.

Correspundentamain avevan las administraziuns dals champs ed ils schefs da polizia regiunals organisà dapi il december 1943 ils emprims transports vers vest; persunas «betg transportablas» eran vegnidas selectadas e mazzadas immediat. Il schaner 1945 ha cumenzà l’«evacuaziun» da tut ils champs da concentraziun en l’ost; las lavurs correspundentas han cuntinuà fin ils ultims dis da guerra l’avrigl. Dal Champ da concentraziun Stutthof han 17 000, dad Auschwitz 58 000 persunas stuì marschar a pe vers vest. Tgi che na pudeva betg suenter u crudava per terra vegniva sajettà da las guardias, per part er d’indigens cun passar tras in lieu. Er cun transportar praschuniers en trens fullanads resp. pli tard en ils champs da recepziun èn morts millis. Dals dus marschs da la mort numnads han be radund 1500 persunas cuntanschì la Germania en vita.

Tar tut questas mesiras èn ils radund 200 000 Gidieus ch’avevan survivì fin qua la lavur sfurzada ed ils champs d’exterminaziun danovamain vegnids tractads a moda spezialmain brutala. Ins stima che radund 100 000 persunas sajan mortas tras marschs da la mort ed en tut 300 000 cun mazzar praschuniers.

A partir dal favrer 1945 han las autoritads naziunalsocialisticas er laschà brischar actas. En circularas han ils Gauleiter ordinà da destruir surtut «cumonds secrets dal Führer» ed auters documents secrets che concernian ils mazzaments e l’extirpaziun.[86]

Dumbers totals da las unfrendas gidieuas[modifitgar | modifitgar il code]

Conferenza da Wannsee: Glista ch’enumerescha il dumber da Gidieus che vivan en ils singuls stadis europeics

Fin ils onns 1990 sa laschavan ils dumbers da las victimas dal holocaust be stimar a moda approximativa. Durant il holocaust avevan gasettas naziunalsocialisticas savens numnà cifras realisticas areguard il dumber d’unfrendas. Uschia ha la gasetta ‹Der Danziger Vorposten› fatg menziun ils 13 da matg 1944 da «grondas sperditas» dal giudaissem en l’Europa da l’Ost. Be en la Pologna e l’Ungaria sajan vegnids «eliminads» tschintg milliuns Gidieus, ulteriurs 1½ milliuns sajan exposts a «mesiras legalas» correspundentas.[87] En il Process da Nürnberg cunter ils delinquents da guerra principals è vegnida numnada il 1946 l’emprima giada la cifra approximativa da sis milliuns Gidieus che sajan vegnids mazzads. En ina decleranza sut engirament ha Wilhelm Höttl, ch’è stà fin il 1945 collavuratur en l’Uffizi central da la segirtad dal Reich (Reichssicherheitshauptamt, RSHA). rapportà ch’el saja vegnì a savair dad Adolf Eichmann il suandant:

«En ils divers champs d’exterminaziun sajan vegnids mazzads radund quatter milliuns Gidieus. Dus ulteriurs milliuns èn vegnids per la vita en autra moda. La gronda part dad els è vegnida sajettada tras commandos d’acziun da la polizia da segirezza durant la campagna militara cunter la Russia.»[88]

Perscrutaders dal holocaust han l’emprim stimà ch’i sajan vegnids mazzads tranter il 1939 ed il 1945 pli paucs Gidieus: Gerald Reitlinger ha stimà il 1953 lur dumber sin 4,2 fin 4,7[89], Raul Hilberg il 1961 sin 5,1 milliuns.[90] Martin Gilbert ha calculà il 1982 in dumber d’unfrendas da 5,7 milliuns.[91] Il 1987 ha l’‹Enciclopedia dal holocaust›, ch’è vegnida scritta d’in collectiv d’auturs internaziunal, purtà ensemen or da blers stadis las stimaziuns las pli exactas ch’eran pussaivlas da quel temp ed è vegnida sin la cifra da ca. 5,6 milliuns.

Tras archivs sovietics ch’èn vegnids dads libers a partir dal 1990 han pudì vegnir controlladas las cifras d’unfrendas per la Pologna e l’Uniun sovietica ch’eran stadas fin qua intschertas. Tranter auter han ins pudì evaluar glistas da deportaziun, uraris da trens e glistas da commembers da cuminanzas gidieuas d’avant e suenter il holocaust. Igl è sa mussà ch’il dumber da las victimas dals champs da concentraziun dad Auschwitz era pli bass che supponì, ma ch’igl eran vegnids mazzads be là 1,1 milliuns umans, tranter quels almain 900 000 Gidieus.[92]

Wolfgang Benz è s’occupà il 1991 (ediziun cumplettada il 1996) cun tut las funtaunas accessiblas dapi il 1990 e cun las differentas metodas d’evaluaziun e da calculaziun da las cifras d’unfrendas. Burkhard Asmuss ha publitgà il 2002 ina glista cun stimaziuns per part in pau pli generalas.[93] Tut en tut è sa confermà in dumber total d’almain 5,6 milliuns e da fin a 6,3 milliuns Gidieus ch’èn vegnids mazzads. Vitiers vegnan cifras per blessads e stgatschads.

Il lieu commemorativ Yad Vashem a Jerusalem dumbrava il december 2010 bundant quatter milliuns unfrendas ch’eran registradas en la cartoteca da persunas, vul dir identifitgadas cun num. 2,2 milliuns da quests nums han attribuì confamigliars u amis, ils auters han ins retschertgà en archivs.

Pajais ‹Dimension des Völkermords› (2/1996) ‹Enzyklopädie des Holocaust› (4/2002) Burkhard Asmuss[94] (1/2002)
Albania 591
Austria 65 900 50 000 65 000
Belgia 28 518 28 900 25 000
Bulgaria 11 393
Danemarc 116 60
Estonia 1000
Frantscha 76 134 77 320 75 000
Germania 160 000 134 500 165 000
Grezia 59 185 60 000 59 000
Italia 6513 7680 7000
Jugoslavia 60 000 56 200 65 000
Lettonia 67 000
Lituania 160 000
Luxemburg 1200 1950
Norvegia 758 762
Pajais Bass 102 000 100 000 102 000
Pologna 2 700 000 2 900 000 3 000 000
Rumenia 211 214 271 000 350 000
Tschecoslovachia 143 000 146 150 260 000
Ungaria 550 000 550 000 270 000
Uniun sovjetica 2 100 000 1 211 500 1 000 000
ulteriurs pajais 2800
min.–max. 6 276 522–6 316 522 5 596 022–5 863 122 5 673 800

Delinquents[modifitgar | modifitgar il code]

Accusads durant ils Process da Nürnberg (1946/47)

Il holocaust n’è betg stà il project d’ina singula autoritad e n’è betg vegnì realisà be da singuls delinquents incumbensads cun l’execuziun. Anzi al han bleras instituziuns da tut ils secturs da la societad tudestga pussibilità, purtà, planisà, organisà e realisà. Dapi las perscrutaziuns da Raul Hilberg vegnan examinads ils process da decisiun birocratics, la spartiziun da la lavur, las cumpetenzas e la collavuraziun da las singulas partiziuns, ma er interess communabels, il consens ideologic e colliaziuns praticas tranter las veglias e las novas elitas, la direcziun e la populaziun.

Ils istoriografs partan oz da radund 500 000 «involvids a las maisas da scriver ed als lieus d’acziun», per gronda part umens tudestgs ed austriacs, e d’ulteriurs tschientmillis collavuraturs or dals stadis occupads u alliads cun ils Tudestgs.[95]

Ils delinquents principals han furmà ils commembers da tut ils champs directivs dal stadi naziunalsocialistic:

  • Hitler ed il cader il pli stretg dal reschim naziunalsocialistic han definì las lingias directivas da la politica d’extirpaziun e transfurmà quellas en cumonds ed ordinaziuns.
  • La partida da massa NSDAP ha mess ad ir la propaganda demagogica che dueva preparar ed accumpagnar il holocaust; ils Gauleiter ed Ortsgruppenleiter han fatg progredir la privaziun dals dretgs e la deportaziun dals Gidieus e d’autras gruppas d’unfrendas en lur sfera da pussanza; la SA e la Giuventetgna da Hitler èn sa participads directamain vi d’acziuns da persecuziun e da mazzament dal temp d’avantguerra (p.ex. boicots da Gidieus a partir dal 1933, Pogroms dal november 1938) e vers la fin da la guerra (crims cunter praschuniers sin marschs da la mort e.a.).
  • La SS sco organisaziun da terror elitara, obligada al Führer persunalmain, ha realisà cun sias numerusas sutpartiziuns e sutorganisaziuns en ils territoris annectads e conquistads la politica da razza e d’extirpaziun ed organisà il sistem da ghettos e champs. Qua na portan betg be las gruppas d’acziun ina responsabladad centrala, mabain er ils battagliuns da polizia e lur caders sco er l’entira direcziun superiura cun ils uffizis principals (surtut l’Uffizi central da la segirtad dal Reich, Reichssicherheitshauptamt).
  • La Gestapo sco er la polizia da la segirtad publica e criminala duevan chattar tut ils «inimis dal Reich e dal pievel», survegliar ed «eliminar quels»; tut questas partiziuns han collavurà stretgamain cun la SS.
  • La Wehrmacht: Ils commandos superiurs e generals da quella han gidà a purtar las finamiras d’extirpaziun da la guerra cunter l’Uniun sovietica, han mess en la pratica quellas en furma da cumonds che cuntraschevan al dretg internaziunal ed han gidà en differenta moda ad extirpar ils Gidieus, per exempel cun metter a disposiziun schuldads per execuziuns en massa, cun sfurzar tras ch’ils Gidieus vegnian segnads cun la staila en ils territoris occupads, cun zavrar praschuniers da guerra gidieus e mazzar u laschar mazzar Gidieus sco partisans.
  • Bleras associaziuns economicas ed industrialas sco er interpresas han profità da l’arisaziun, da la lavur sfurzada e da l’industria d’exterminaziun en ils champs ed han gidà a metter ad ir las mesiras correspundentas.
  • Las administraziuns d’occupaziun civilas e militaras, surtut en l’Europa da l’Ost, han organisà e realisà en lur territoris il sfruttament economic e la politica da populaziun rassistica. Per part èn las differentas regiuns schizunt entradas en concurrenza ina cun l’autra areguard la dumonda tgenina che saja sco emprima «libra da Gidieus» ed han fatg en quest connex squitsch sin las autoritads centralas a Berlin.
  • Il persunal da bleras instanzas statalas ed administrativas ha collavurà cun leschas, ordinaziuns, acts administrativs e mesiras concretas vi da la persecuziun, exclusiun, deportaziun ed exterminaziun dals Gidieus. «I na deva strusch in uffizi che n’era betg participà ex officio en ina moda u l’autra vi da la ‹schliaziun› da la ‹dumonda dals Gidieus›.»[96]

Sco gruppas da delinquents indirectas, ma pervi da quai betg main responsablas, vegnan considerads:

  • Instituts scientifics, universitads e facultads (p.ex. en la medischina, etnologia u planisaziun da terren) ch’han fatg ina perscrutaziun intenziunada e furnì motivs ideologics, elavurà plans e surdà incumbensas – p.ex. en connex cun experiments cun umans – ch’han manà ad acziuns da mazzament concretas.
  • Las baselgias ch’han mess a disposiziun lur registers da batten e da nozzas per registrar las persunas «betg aricas», ch’han sezzas emess «cumprovas aricas» e ch’han per gronda part distgargià moralmain ils delinquents.
  • Parts da la populaziun en il Reich tudestg ed en ils territoris occupads ch’han sustegnì la persecuziun dals Gidieus.

Enconuschientschas dal holocaust durant il temp naziunalsocialistic[modifitgar | modifitgar il code]

Dachau: Schuldads americans confruntan la Giuventetgna da Hitler cun il ‹tren da la mort› (30 d’avrigl 1945)

Reich tudestg[modifitgar | modifitgar il code]

La propaganda naziunalsocialistica ha suandà en la publicitad ina strategia dubla: D’ina vart han ils exponents dal reschim discurrì avertamain davart la ‹dumonda dals Gidieus›, sco er davart l’extirpaziun e destrucziun dals Gidieus; da l’autra vart han els sapientivamain laschà avert cura e co che las mesiras correspundentas duain vegnir realisadas. La retorica ambigua era intenziunada per laschar la populaziun tudestga intscherta areguard quai che capitava concretamain. La persecuziun creschenta dals Gidieus en l’Europa ha gì lieu davant ils egls da tuts. Las deportaziuns sa splegavan sin plazzas publicas e staziuns dal tren, vegnivan però preschentadas sco «translocaziuns» en champs da lavur. En vista a las acziuns d’extirpaziun ha il reschim cumandà la secretezza la pli severa; als commembers da la SS eri scumandà sut paina da mort da rapportar davart quai che succediva.

L’isolaziun, privaziun dals dretgs, depauperisaziun e la finala la spariziun successiva dals Gidieus or da la vita publica en il Reich tudestg era evidenta. La gronda part dals Tudestgs ha prendì en cumpra las deportaziuns. En il decurs dal holocaust èn vegnids enconuschents adina dapli detagls. I n’era betg adina pussaivel da survegliar che tut vegnia tegnì secret, e cuntravenziuns n’èn betg adina vegnidas punidas. Che «translocaziuns» muntavan facticamain mazzaments en massa èn intgins Tudestgs vegnids a savair tras schuldads che sa chattavan en congedi en la patria, cun tadlar emetturs dals adversaris e tras «propaganda sut vusch» (Hannah Arendt). Il cumbattant da resistenza Helmuth James Graf von Moltke ha scrit il 1943: «Almain nov dieschavels da la populaziun na san betg che nus avain mazzà tschientmillis da Gidieus.» Ma er il dieschavel ch’aveva retschet infurmaziuns pli detagliadas è – cun paucas excepziuns – restà passiv. Betg savair e betg vulair savair gievan en connex cun il holocaust stretgamain in en l’auter.

Alliads[modifitgar | modifitgar il code]

Dapi il 1933 han divers stadis da l’exteriur crititgà la politica da l’intern naziunalsocialistica, surtut la persecuziun da Gidieus e d’autras minoritads. Las quotas d’immigraziun per fugitivs gidieus en ils Stadis Unids n’èn però betg s’augmentadas.[97] A chaschun da la Conferenza d’Évian il fanadur 1938, ch’il president american Roosevelt aveva inizià, n’è quasi nagin stadi participant stà pront da prender si fugitivs gidieus u d’augmentar sia quota d’immigraziun.

Suenter il cumenzament da la guerra è la critica da vart dals Alliads s’augmentada; tuttina n’han ins betg evacuà ils Gidieus europeics a moda preventiva cunter las truppas da las Pussanzas da l’axa ch’avanzavan. Dapi il 1941 è vegnida enconuschenta als Alliads la politica d’exterminaziun sistematica dal reschim naziunalsocialistic, quai suenter avair pudì decifrar il code dals rapports da polizia che vegnivan tramess regularmain a Berlin. Els han condemnà quella cun pleds fitg clers ed han er duvrà quella per giustifitgar lur strategia da guerra. Mez december 1942 han ils Stadis Unids, la Gronda Britannia e diesch ulteriuras regenzas avertì la regenza tudestga «ch’ils responsabels na vegnan betg a mitschar a las mesiras da retorsiun» (Decleranza dals Alliads areguard l’extirpaziun dals Gidieus dals 17 da december 1942). Prendì mesiras concretas per terminar u retegnair il holocaust n’han els però betg. Dapi ch’ils Stadis Unids èn entrads en guerra han quels persequità la finamira da far capitular dal tuttafatg il reschim naziunalsocialistic.

Cura ch’èn vegnidas publitgads las emprimas novitads davart l’extirpaziun dals Gidieus – sco per exempel in artitgel da Szmul Zygielbojm en il ‹Daily Telegraph› dals 25 da zercladur 1942[98] –, ha il ministeri da l’exteriur dals Stadis Unids empruvà da supprimer la publicaziun da tals artitgels. Sut pressiun da l’opiniun publica ha danovamain gì lieu l’avrigl 1943 a Bermuda ina conferenza internaziunala per chattar schliaziuns per ils fugitivs. Sco gia la conferenza precedenta ad Évian è er quella restada senza resultats concrets. Pir suenter l’intervenziun dal minister da finanzas Henry Morgenthau ha Roosevelt annunzià ils 22 da schaner 1944 d’installar il War Refugee Board. Quest gremi ha gidà a spendrar millis da Gidieus.

La regenza britannica ha impedì e tralaschà en singuls cas acziuns d’agid che fissan stadas pussaivlas. Cura ch’intgins deputads han pretendì il december 1942 ch’i stoppia vegnir garantì a fugitivs gidieus asil, ha il ministeri da l’exteriur britannic refusà quai cun l’argumentaziun ch’i dettia «resalvas da segirezza» e «problems geografics». L’entschatta 1943 è vegnì enconuschent ch’ins avess pudì spendrar en Svizra 70 000 Gidieus rumens cun depositar ina tscherta summa. La regenza aveva bloccà il plan, damai ch’ella temeva che quai flaivlentia l’atgna posiziun e rinforzia la posiziun tudestga.

Suenter avair fatg il Patg da nunagressiun tranter la Germania e l’Uniun sovietica (avust 1939) han las autoritads sovieticas surdà als naziunalsocialists Gidieus tudestgs, tranter quels blers communists ch’avevan tschertgà refugi en l’Uniun sovietica. Ed er cura che la Wehrmacht ha attatgà il zercladur 1941 l’Uniun sovietica n’ha quella betg resguardà la speziala periclitaziun dals Gidieus sovietics. Las medias statals sovieticas han taschentà la politica d’extirpaziun tudestga. Ils fugitivs gidieus han savens chattà nagin sustegn da vart dals partisans, n’èn betg vegnids acceptads da quels sco cumpogns da cumbat ed èn per part vegnids sblundregiads.

Resistenza ed emprovas da salvament[modifitgar | modifitgar il code]

Gidieus[modifitgar | modifitgar il code]

Sullevaziun en il Ghetto da Varsovia (avrigl/matg 1943)

Ils 31 da december 1941 ha Abba Kovner fatg appel als Gidieus en tut il mund cun in fegl sgulant da far resistenza ed ha crititgà che las unfrendas sa laschian manar «al banc da batgaria sco las nursas». Uschia è sa furmà il clisché endinà dal cumportament senza resistenza da tut las unfrendas. Pir dapi ils onns 1980 ha la perscrutaziun differenzià e curregì quest maletg.[99]

Be paucs Gidieus han sminà las dimensiuns dal «destin» ch’era previs per els. Las infurmaziuns davart champs d’exterminaziun che cursavan enturn il 1942/43 adina dapli en ils ghettos gidieus da la Pologna, da la Lituania e da la Bielorussia han blers considerà sco puras tunas. In plan d’extincziun da tut ils Gidieus pareva als blers a l’entschatta nunvardaivel, gia en vista a las dimensiuns che quel avess stuì avair. Blers crajevan d’almain pudair surviver cun far lavur da sclav fin ch’ils Tudestgs sajan victorisads.

In cunterexempel ed in stimul per la resistenza gidieua insumma ha furmà la Sullevaziun en il Ghetto da Varsovia dals 19 d’avrigl fin ils 16 da matg 1943. Organisà quel ha l’organisaziun da cumbat gidieua ZOB en quel mument ch’ils naziunalsocialists vulevan schliar il ghetto dal tuttafatg e deportar tut ils Gidieus restants en ils champs d’exterminaziun, surtut a Treblinka. Sut privel da vita avevan curriers fatg entrar armas en il ghetto gidieu. Uschia èsi l’emprim reussì a l’organisaziun clandestina da far frunt als commandos da rumida da la SS. S’avischinond la SS cun chars armads e chanuns d’artigliaria han las gruppas da resistenza gidieuas pudì sa tegnair quatter ulteriuras emnas en il cumbat chasa per chasa. La finala han els stuì sa surdar ed èn per gronda part vegnids sajettads. Be a paucs èsi reussì da mitschar tras la chanalisaziun.

Er en auters ghettos da Gidieus èn sa furmadas gruppas da resistenza; quellas han gidà persunas da fugir e mess ad ir singulas revoltas, per exempel a Białystok e Vilnius. Ultra da quai èn proruttas en intgins champs sullevaziuns da praschuniers gidieus. Uschia per exempel la sullevaziun da radund 400 praschuniers a Treblinka ils 2 d’avust 1943, la quala intendeva da destruir il champ ed ha manà ad ina fugia en massa da praschuniers gidieus. Ils 14 d’october 1943 han praschuniers da guerra sovietics e gidieus mess ad ir la sullevaziun da Sobibór en la Pologna da l’Ost. Las persunas cumpigliadas han mazzà nov guardias, quai ch’ha manà ad ina sullevaziun en massa dals praschuniers. A 65 praschuniers gidieus èsi reussì da fugir. La fin 1943 han ils naziunalsocialists dà si il champ.

En il Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau hai dà radund 700 emprovas da fugir, da quai ca. 300 ch’han gì success. Ils 7 d’october 1944 ha gì lieu ina sullevaziun dal commando spezial gidieu ch’aveva da brischar las baras gasifitgadas. Cun agid da material explosiv che dunnas avevan fatg entrar adascus han praschuniers destruì ina part dal crematori IV. 250 dad els han empruvà da fugir, èn però bainspert vegnids tschiffads e mazzads.

En l’entira Europa èn millis Gidieus che sa tegnevan zuppads sa participads a la guerra da partisans cunter l’occupaziun tudestga, surtut en Frantscha, Belgia, ils Pajais Bass, l’Italia, ils stadis dal Balcan e la Grezia. En l’Europa da l’Ost, en spezial en la Pologna segnada dal catolicissem, han Gidieus ch’eran mitschads da champs da concentraziun e ghettos be darar pudì s’unir cun gruppas da partisans existentas, damai che er baininqual adversari dal naziunalsocialissem aveva ina tenuta antisemitica. Perquai èn sa furmadas là unitads da partisans gidieuas; malgrà che quellas avevan a l’entschatta pauca experientscha, èn ellas bainspert sa fatgas in num pervi da lur cumbattants spezialmain energics e motivads. L’Armada cotschna ch’avanzava als ha sinaquai per part munì avant ils auters cun armas, surtut per la «guerra da binaris» cun attentats ed acziuns da sabotascha cunter transports da viafier da la Wehrmacht a la front da l’ost. En connex cun l’‹Operation Torch› han cumbattants da resistenza gidieus assaglì la fortezza Algier che valeva sco inconquistabla ed han uschia prestà ina contribuziun decisiva per la sbartgada dals Alliads e la campagna cunter la Wehrmacht en l’Africa dal Nord.

Blers Gidieus ch’avevan pudì emigrar ils onns 1930 ed a l’entschatta da la guerra en pajais segirs, èn s’unids là cun las truppas dals Alliads. En bleras armadas devi intginas unitads gidieuas, per exempel la brigada gidieua en la British Army. En tut han cumbattì là 10 000 Gidieus da lingua tudestga ed ulteriurs ca. 9500 en las forzas armadas dals Stadis Unids. Vers la fin da la guerra han ins mess en pe il moviment Beriha (ebreic ‹fugia›), cun agid dal qual radund 250 000 Gidieus han pudì fugir tranter il 1944 ed il 1948 or da l’Europa da l’Ost. Suenter la guerra han Gidieus tudestgs ch’eran emigrads savens servì als Alliads sco translaturs en la Germania occupada. Ins stima che fin a 1,5 milliuns Gidieus sajan stads involvids en tut l’Europa en il cumbat regular e sco partisans cunter il reschim naziunalsocialistic.

La gruppa zionistica Chug Chaluzi empruvava da chattar a Berlin pussaivladads da fugir en l’exteriur u d’organisar la vita da Gidieus en l’illegalitad cun organisar e reparter cartas da victualias, documents falsifitgads e daners.

Tudestgs betg gidieus[modifitgar | modifitgar il code]

Anteriura fabrica dad Oskar Schindler a Brněnec (Tschechia)

En singuls cas èn er Tudestgs betg gidieus s’opponids al genocid cunter ils Gidieus. Talas acziuns singulars eran colliadas cun privel da vita permanent.

L’industrial tudestg Oskar Schindler ha spendrà en il Reich tudestg 1200 lavurants sfurzads gidieus da l’extirpaziun cun declerar ch’els sajan d’impurtanza militara per ses manaschi e cun surpigliar persunalmain ils custs per lur da viver.

Er la gruppa da Berlin ch’è vegnida enconuschenta sco Orchester cotschen ha zuppà Gidieus ed als ha procurà pass sfalsifitgads cun agid dals quals els pudevan emigrar. Il Biro Grüber da la baselgia confessanta gidava dapi il 1938 cristians da derivanza gidieua, ma er Gidieus sezs d’emigrar. In post da consultaziun cumparegliabel devi er da vart catolica.

Ils 27 da favrer 1943 èn sa radunads davant il quartier general da la Gestapo a la Rosenstrasse a Berlin ils conjugals e confamigliars da «Gidieus maschadads» che faschevan lavur sfurzada en manaschis d’armament e Berlin e che duevan uss vegnir deportads. Igl è quai stà la suletta demonstraziun publica ch’ha gì lieu durant la guerra cunter ina deportaziun – ed ella ha gì success: las persunas ch’ins aveva mess a ferm èn puspè vegnidas libras.[100]

Abitants gidieus che vegnivan zuppads per als spendrar da las deportaziuns han manà a la moda da dir «viver sco sutmarins». Per part han las persunas empruvà da render plausibel lur svanir cun fingir in suicidi u cun annunziar in viadi. Il fatg che questas persunas svanivan or da la glista d’abitants pudeva avair per ellas e per lur gidanters grevas consequenzas: Vegniva scuverta ina persuna senza permissiun da dimora, na pudeva quella betg quintar cun in process avant dretgira, mabain daventava per ordinari in praschunier en in champ da concentraziun. Avant las interrogava e torturava però la Gestapo ch’era en tschertga d’ulteriurs «sutmarins». La posiziun factica da quels e da lur gidanters pudeva sa differenziar tut tenor regiun dal Reich resp. dals territoris ch’eran vegnids incorporads en quel.

En Germania existiva in pulit dumber da raits localas clandestinas che gidavan umans en miseria (fugitivs, surtut Gidieus). Savens manavan ils fugitivs cun sai adressas da persunas ch’els n’enconuschevan betg, ma da las qualas els savevan ch’ellas gidian vinavant. Savens survegnivan els alura da quests gidanters in’ulteriura adressa sco nova staziun sin lur fugia. I sa tractava per ordinari da persunas privatas che gidavan glieud sin la fugia, e quai bain savend ch’els e lur famiglias sa mettian uschia en grond privel. Talas raits èn sa furmadas or da partidas ed organisaziuns politicas e per part er or da gruppaziuns cristianas.

Da sa tegnair zuppà en in pajais segnà da l’economia da guerra era ordvart difficil. Mangiativas na sa laschavan betg simplamain cumprar sin il martgà, mabain eran be da survegnir cunter cupons da cartas da victualias; e quellas eran liadas vi d’in dretg da retratga e la controlla respectiva. Tgi che manava cun sai bagascha, svegliava tgunsch suspect en cas d’ina controlla. Er tgi che sa trategneva pli ditg che usità en in’ustaria, ina biblioteca u en il kino pudeva svegliar dumondas areguard l’identitad. La Gestapo empruvava da far entrar clandestinamain spiuns en raits d’agid. In enconuschent exempel è la Gidieua Stella Goldschlag che tradiva cunter pajament Gidieus a la polizia.

Stadis occupads u alliads[modifitgar | modifitgar il code]

In pitschen dumber da Gidieus è vegnì spendrà, perquai che las regenzas da lur pajais d’origin n’han betg dà suatientscha a las pretensiuns dal Reich tudestg d’als extrader.

La Finlanda, dapi il 1941 in stadi allià dals Tudestgs en la guerra cunter l’Uniun sovietica, n’ha per gronda part betg surdà ses Gidieus, e quai cumbain che Himmler aveva pretendì quai la stad 1942 da la regenza finlandaisa a chaschun da sia visita al lieu. Il schef da la regenza Rangell duai avair respundì sin quai ch’ils Gidieus da la Finlanda sajan burgais sco tut ils auters e prestian servetsch sco schuldads en la guerra cunter l’Uniun sovietica. Questa pratica han ins però sistì il december 1942, suenter ch’intginas gasettas e politichers avevan protestà. Bain han ins refusà temporarmain a Gidieus d’immigrar en la Finlanda; ma ils radund 1800 Gidieus finlandais èn mitschads da vegnir expulsads als Tudestgs. Intgins Gidieus esters èn tuttina vegnids surdads, perquai ch’els eran communists. Sco che perscrutaziuns pli novas han mussà, ha la Finlanda extradì tranter il 1941 ed il 1944 en tut 120 fugitivs al Reich tudestg ed ultra da quai 2800 praschuniers sovietics, dals quals 78 eran Gidieus.

Børge Laursen e Jacob Andersen ch’han fatg diesch viadis d’evacuaziun tranter il Danemarc e la Svezia

En il Danemarc ha il retg Christian X prendì partida per ils Gidieus, cura che la pussanza d’occupaziun tudestga als vuleva sfurzar da purtar la staila dals Gidieus. Il Tudestg Georg Ferdinand Duckwitz ha avertì la resistenza danaisa da razzias che smanatschavan da vart da la SS. Sinaquai èsi reussì cun agid da vastas parts da la populaziun da manar il settember ed october 1943 ils radund 6000 Gidieus danais en la Svezia neutrala ch’era pronta d’als retschaiver. E sut squitsch diplomatic da vart dal Danemarc ha Adolf Eichmann consentì ils 2 da november 1943 ch’ils Gidieus danais ch’eran gia vegnids deportads na vegnian betg manads da Theresienstadt en ils champs d’exterminaziun.[101]

En l’Italia ha l’organisaziun gidieua Delegazione per l’Assistenza degli Emigranti Ebrei sustegnì l’emprim Gidieus talians e da l’exteriur en ils champs d’internament e tar l’emigraziun en pajais segirs. Suenter che l’Italia è vegnida occupada il settember 1943 dals naziunalsocialists, ha quella operà vinavant sco organisaziun clandestina ed ha munì cun agid da plevons, partisans e policists Gidieus persequitads cun documents sfalsifitgads, daners e pussaivladads da dimora. Entant che la tenuta da la baselgia e da papa Pius XII areguard il holocaust vegn valitada a moda critica, han singuls spirituals, cardinals, muntgs e convents sustegnì Gidieus.[102]

Er il cas da la Bulgaria – medemamain in allià da la Germania – cumprova ch’ina resistenza decidida pudeva far ir ad aua ils plans tudestgs. Grazia a la tenuta stataivla da la regenza e da la populaziun èsi reussì da spendrar qua radund 50 000 Gidieus.

En la Pologna devi sper persunas che tradivan Gidieus – blers per pudair surviver els sezs – intginas gruppaziuns (catolicas) sco la Żegota che gidavan ils Gidieus, e quai cumbain ch’i smanatschava qua – cuntrari a l’Europa dal Vest –, betg be la paina da mort per il singul gidanter, mabain regularmain er per si’entira famiglia u l’entir vitg. Dapli ch’in mez milliun Gidieus polonais han survivì il holocaust, ina gronda part tras agid or da la populaziun. Blers Polonais eran indignads ch’i vegnivan mazzads uffants gidieus ed als zuppavan per exempel sin la champagna, tar partisans u en claustras catolicas. Uschia represchentan ils Polonais er dapli ch’in terz da tut ils Gists tranter ils pievels che vegnan onurads en il lieu commemorativ Yad Vashem a Jerusalem.

Svizra[modifitgar | modifitgar il code]

La Svizra neutrala ch’era circumdada da tut las varts da las Pussanzas da l’axa n’ha extradì nagins Gidieus cun dretg da burgais svizzer. Lur dumber era creschì da 3000 l’onn 1850 sin radund 21 000 l’onn 1920; dapi lura è quest dumber restà pli u main constant fin oz. Durant la guerra ha il pajais recepì legalmain millis fugitivs, tranter quels er blers Gidieus; blers auters als quals igl è reussì da passar il cunfin a moda illegala èn vegnids tolerads da las autoritads u zuppads da privats. Tut en tut han survivì en Svizra 275 000 fugitivs, da quai radund 26 000 Gidieus ch’eran fugids da l’exteriur en Svizra. In grond dumber da fugitivs han ins però er renvià als cunfins u che persunas ch’eran entradas a moda illegala èn vegnidas surdadas als naziunalsocialists.

La Germania ha dumandà la Svizra repetidamain da prender si nagins ulteriurs Gidieus u d’extrader Gidieus ch’eran fugids. Almain a quest’ultima pretensiun n’han ins betg dà suatientscha. La Svizra è sa stentada durant ils onns da guerra da chattar l’equiliber tranter ses princips umanitars (recepir fugitivs) e l’interess militar da proteger l’agen pajais (tegnair bassa l’intenziun dals naziunalsocialists d’invader il pajais).

Liberaziun dals champs tras ils Alliads e confruntaziun da la populaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Tut tenor il decurs da l’avanzament dals Alliads cunter la coaliziun da Hilter varieschan las datas da la liberaziun dals champs da concentraziun fitg ferm ina da l’autra. Sco exempels vegnan enumerads qua ils champs ch’èn vegnids cuntanschids dals Alliads sco emprims en il sectur da la front respectiv.

1944[modifitgar | modifitgar il code]

  • Ils 23 da fanadur ha l’Armada cotschna liberà il Champ da Majdanek, e quai sco emprim grond champ da concentraziun resp. d’exterminaziun sin il territori da la Pologna che steva sut occupaziun tudestga.
  • L’avust 1944 han er schurnalists dal vest pudì rapportar l’emprima giada or dal Champ da concentraziun Majdanek (istorgia da titel dal ‹Life-Magazin› ils 28 d’avust e da la ‹New York Times› ils 30 d’avust 1944).

1945[modifitgar | modifitgar il code]

En l’ost:

  • Ils 27 da schaner han schuldads da la 322avla divisiun sovietica liberà il Champ da concentraziun Auschwitz-Monowitz (l’avantmezdi) sco er il Champ da praschuniers da guerra Auschwitz I ed il Champ d’exterminaziun Auschwitz-Birkenau (il suentermezdi).[103]

En il vest:

Praschuniers a Dachau beneventan lur liberaturs (29 d’avrigl 1945)
  • Ils 11 d’avrigl ha la 6avla divisiun da chars armads da la terza US-Army cuntanschì il Champ da concentraziun Buchenwald.
  • Ils 12 d’avrigl han schuldads canadais liberà il Champ da concentraziun Westerbork en ils Pajais Bass.
  • Ils 15 d’avrigl ha la Wehrmacht surdà il Champ da concentraziun Bergen-Belsen a truppas britannicas.
  • Ils 29 d’avrigl è il Champ da concentraziun Dachau vegnì liberà tras truppas americanas. Tar lur arrivada han els tranter auter scuvert il tren da la mort che derivava da Buchenwald. Quest champ da concentraziun sper Minca aveva furmà il lieu da destinaziun da diversas evacuaziuns e marschs da la mort.
  • Ils 10 da matg han pudì vegnir liberads a Flensburg ils ultims praschuniers d’in champ da concentraziun.[104]

Quasi dapertut en ils champs èn sa furmadas organisaziuns da praschuniers, las qualas han l’emprim exequì là las pli impurtantas funcziuns socialas per garantir la survivenza e tgira dals cumpraschuniers.

En il decurs dals proxims mais han ins manà enavos la gronda part dals survivents en lur lieus e pajais d’origin (Displaced Persons – DP-Camps). Suenter il criv enviern 1945/1946 èn intginas gruppas da DPs restadas enavos per differents motivs en Germania e n’èn betg pli vegnidas repatriadas.

En singuls cas han las truppas alliadas confruntà la populaziun dals lieus vischins cun il maletg ch’als era sa preschentà en ils champs da concentraziun. En pli han ins fatg plirs films documentars, sco per exempel ‹Nazi Concentration Camps› (1945).

Consequenzas[modifitgar | modifitgar il code]

Traumatisaziun dals survivents[modifitgar | modifitgar il code]

Blers survivents dals champs d’exterminaziun e persunas ch’èn vegnidas da mitschar dal mazzament smanatschant tras fugia u sut autras circumstanzas han patì lur entira vita d’in disturbi posttraumatic da l’abilitad da purtar squitsch. Il psichiater e psicoanaliticher William Niederland ha creà en quest connex il term ‹sindrom dals survivents›. Ad intgins survivents n’èsi mai stà pussaivel da discurrer davart quai ch’els han fatg tras en ils champs da mort. Auters han rapportà sco perditgas dal temp en ils Process dad Auschwitz. Consequenzas da traumas pon – sco che quai è er enconuschent nà da participants a la guerra – sa mantegnair fin en la segunda generaziun, pon pia er pertutgar biadis dals survivents.[105]

Elavuraziun giuridica[modifitgar | modifitgar il code]

L’entira dimensiun dals crims naziunalsocialistics è pir vegnida a la glisch da la publicitad mundiala cura che las truppas alliadas han liberà las regiuns, en las qualas sa chattavan champs da concentraziun e d’exterminaziun. A chaschun da la Conferenza da Jalta il favrer 1945 avevan ils Alliads concludì betg be da demilitarisar, mabain er da «denazifitgar» la Germania suenter lur victoria; questa finamira han ins confermà a chaschun da la Conferenza da Potsdam la fin fanadur 1945.

La puniziun dals crims naziunalsocialistics ha cumenzà cun ils process da Nürnberg ed ils process successivs che las pussanzas alliadas han manà tras tranter il 1945 ed il 1948. Il pli impurtant da quels ha furmà il Process da Nürnberg cunter ils delinquents da guerra principals.

Dapi il 1945 han ins realisà en la Germania dal vest en tut 912 proceduras giudizialas cunter 1875 persunas pervi da crims da mazzament naziunalsocialistics ch’han gì lieu durant la Segunda Guerra mundiala. Dals accusads èn 14 vegnids sentenziads a la mort, 150 ad in chasti per vita duranta e 842 ad in chasti da detenziun a temp limità.

A partir dal 1949, suenter la fundaziun dals dus stadis tudestgs, è la persecuziun penala passada en lur cumpetenza. Pervi da la Guerra fraida è quella però bainspert sa fermada. Parallelamain han ins percunter revocà successivamain decisiuns malgistas dals gremis politics e giudizials naziunalsocialistics ed intensivà la politica da reparaziun, surtut envers las unfrendas d’expropriaziuns.

En la Republica democratica tudestga han gì lieu intgins process spectaculars cunter funcziunaris subalterns dal reschim naziunalsocialistic. En rom da quels sa tractavi main da dilucidar lur responsabladad individuala, mabain da dar la culpa per il succedì a la Germania dal Vest. Anteriurs commembers da la NSDAP pudevan far carriera en la Republica democratica tudestga, uscheditg ch’els renconuschevan il domini sulet da la SED.

En la Republica Federala tudestga vegn il fatg ch’igl ha dà be paucas persecuziuns penalas savens explitgà cun la mancanza d’interess en la populaziun resp. cun l’influenza d’anteriurs commembers da la NSDAP en il stadi ed en l’administraziun. L’iniziativa d’ir suenter ils fastizs da delinquents dal holocaust han ins surlaschà per gronda part a persunas privatas sco Simon Wiesenthal e Beate Klarsfeld.

Pir en consequenza dal process cunter las gruppas d’acziun ad Ulm e suenter avair fundà il Post central da l’administraziun da giustia naziunala per sclerir crims naziunalsocialistics (Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalsozialistischer Verbrechen) ha la giustia cumenzà a partir dal 1958 a persequitar ils crims a moda pli vasta. Tranter auter ha pudì vegnir mess a ferm l’anteriur commember da la SS e torturader Wilhelm Boger.

Eichmann durant ses process a Jerusalem (1961)

L’onn 1960 ha il servetsch secret israelian Mossad rapinà Adolf Eichmann en l’Argentinia, nua che quel era fugì. En l’Israel ha alura gì lieu il 1961 il process cunter Eichmann ch’è vegnì persequità cun interess en tut il mund. L’observatura dal process Hannah Arendt ha descrit en ses cudesch ‹Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil› la fraidezza birocratica che Eichmann ha demussà sco «banalitad dal nausch» ed ha dà uschia novs impuls a la discussiun davart ils motivs dals delinquents. Eichmann è vegnì sentenzià a la mort e pendì il 1962.

Suenter lungas retschertgas han ins avert il 1963 a Francfurt a.M. la procedura principala dal Process dad Auschwitz. Ils rapports da perditgas ed il grond eco da las medias sin quest process han fatg vegnir conscients blers Tudestgs dals crims naziunalsocialistics; a medem temp è però er sa fatga valair en la publicitad la pretensiun da pudair trair in «stritg final» sut il succedì. Ils accusads en il Process dad Auschwitz n’han mussà nagina ricla, mabain èn adina sa referids a l’«urgenza dals cumonds» («Befehlsnotstand»). Lur defensurs ed ina part da las medias han empruvà da discreditar las proceduras giudizialas sco «process spectaculars».

Oriundamain duevan ils crims naziunalsocialistics surannar suenter 20 onns. Il 1965 ha il Bundestag decidì da spustar il termin da surannaziun sin il 1969 (20 onns suenter la fundaziun da la Republica Federala Tudestga). Il 1969 è quel vegnì prolungà per diesch onns ed il 1979 han ins abolì dal tuttafatg la surannaziun per mazzament e genocid.

En ils process ch’èn suandads han ins (sco tar blers crims da gronda dimensiun) be cità avant dretgira ils delinquents subalterns ch’han exequì ils cumonds. Ils ultims pli gronds process cunter delinquents naziunalsocialistics èn stads ils Process dal Champ da concentraziun Majdanek ch’èn vegnids manads tras a Düsseldorf tranter il 1975 ed il 1981. Dals oriundamain 15 accusads èn otg vegnids sentenziads, set da quels a chastis d’arrest tranter trais e dudesch onns, in per vita duranta. Las sentenzias, ch’èn vegnidas consideradas sco memia bassas, han manà a protestas en tut il mund.

En l’Austria n’han crims da guerra dal temp naziunalsocialistic strusch manà a proceduras penalas. Be 20 persunas èn vegnidas sentenziadas dapi ch’il stadi ha reacquistà il 1955 sia suveranitad, 23 han ins declerà nunculpantas. In memorandum critic dal survivent dal holocaust e publicist Simon Wiesenthal davart la dumonda co che las autoritads austriacas procedian en connex cun ils crims naziunalsocialistics è restà senza consequenzas.

Indemnisaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter la fin da la guerra han las administraziuns militaras dals Alliads relaschà ordinaziuns ch’han mess ord vigur tut las regulaziuns dal reschim da Hitler che concernevan la privaziun dals dretgs ed expropriaziuns dals Gidieus. Questas reglamentaziuns han pli tard er surpiglià la Republica Federala Tudestga, la Republica democratica tudestga e l’Austria. In’indemnisaziun cumpletta almain da las sperditas materialas dals pertutgads n’ha betg gì lieu. Numerus survivents dals champs da concentraziun e lur ertavels legals han per part stuì batter sur decennis avant dretgira per che lur proprietad vegnia restituida resp. per cuntanscher pajaments d’indemnisaziun.

La regenza da la Republica democratica tudestga ha resguardà sasezza sco part d’ina tradiziun antifaschistica. Fin curt avant la vieuta ha ella refusà tuttas pretensiuns che resultavan or dal temp dal Reich tudestg. La Republica Federala Tudestga è però sa declerada da l’entschatta ennà sco successura legala dal Reich. Quai ha gia manà sut il chancelier federal Konrad Adenauer ad ina politica da reparaziun, la quala preveseva almain per part in’indemnisaziun collectiva.

En contractivas cun David Ben-Gurion è Adenauer sa cunvegnì da pajar al stadi Israel – che vegniva considerà sco successur legal dals Gidieus mazzads – daners d’assistenza sociala. Betg il davos eran quests pajaments en l’interess da la Republica Federala Tudestga sezza, la quala sa stentava da puspè vegnir renconuschida sco commember respectà da la communitad internaziunala da stadis. Quests uschenumnads pajaments da reparaziun vegnan refusads fin oz da vart d’extremists da dretga en Germania. Ma er en l’Israel sez èn els fruntads sin gronda critica («daners da sang»).

Fin la fin da l’onn 2010 ha la Republica Federala Tudestga pajà tenor indicaziuns dal ministeri da finanzas radund 68 milliardas euros sco reparaziun per l’ingiustia dal temp dal Reich tudestg, tranter auter rentas a vita duranta per radund 29 000 survivents da las persecuziuns naziunalsocialisticas.

Elavuraziun da la rolla da las baselgias[modifitgar | modifitgar il code]

Emprimas decleraziuns da vart da la baselgia evangelica da la Germania suenter la guerra (p.ex. la Confessiun da culpaivladad da Stuttgart l’october 1945 ed il Pled da Darmstadt dal 1947) n’han betg menziunà explicitamain il holocaust, l’antisemtitissem e l’antigiudaissem, mabain han discurrì d’ina conculpaivladad dals cristians vi da la guerra mundiala, vi dal fatg ch’ils naziunalsocialists sajan arrivads a la pussanza e vi dals crims commess da quels. Gia questas emprimas communicaziuns uffizialas han manà en la Germania dal Vest a reacziuns indignadas. En in ‹Pled davart la dumonda dals Gidieus› dal 1948 ha la direcziun da la baselgia evangelica schizunt valità il «destin gidieu» sco chasti da Dieu per avertir ils Gidieus ed als admonir da daventar cristians. Pir dapi ils onns 1950 è la baselgia evangelica sa distanziada da quest punct da vista e da l’antisemitissem. En ils onns 1960 ha cumenzà in’intensiva discussiun che dueva manar en ils onns 1980 al confess da la «lia nunvisada» tranter Dieu ed il pievel d’Israel. Ultra da quai vegn renconuschì ch’il holocaust n’avess mai pudì succeder, sche las baselgias n’avessan betg exercità avant sur tschientaners tut las mesiras drizzadas cunter Gidieus (cun excepziun da la gasificaziun industriala). Singulas baselgias èn er sa distanziadas en lur confess da las remartgas antisemiticas da Martin Luther.

Entaifer ed ordaifer la baselgia catolica è il cumportament da papa Pius XII (1939–1958) durant il holocaust contestà fin oz. D’ina vart è el s’engaschà per liberar ils Gidieus da Roma, per l’autra ha el taschì areguard il holocaust, cumbain ch’ils fatgs al eran vegnids enconuschents. L’elavuraziun critica da l’atgna culpa en connex cun l’antigiudaissem ed antisemitissem e cun la responsabladad dals catolics per il holocaust ha pir cumenzà suenter la mort da Pius l’onn 1958. Ses successur Gion XXIII ha discurrì dals Gidieus sco frars, e quai sco emprim papa insumma. Il Segund Concil Vatican ch’el ha mess ad ir ha publitgà il 1965 la decleraziun ‹Nostra aetate›, en la quala vegn refusada la teoria dal mazzament da Dieu, renconuschidas las atgnadads e l’independenza dal giudaissem e declerà sco obligaziun cristiana da cumbatter l’antisemitissem.

Tendenzas da snegar u da bagatellisar il holocaust[modifitgar | modifitgar il code]

Antisemits e revisiunists han gia cumenzà immediat suenter la fin da la guerra ubain a snegar dal tuttafatg il holocaust ubain e relativar las dimensiuns da quel. Da snegar il holocaust è ina da las tendenzas da basa da l’extremissem da dretga che vegn er represchentada da l’antizionissem e ch’è en il fratemp sa colliada ad ina rait internaziunala. Da metter en dumonda u bagatellisar il holocaust considerescha la perscrutaziun dal holocaust sco antisemitissem secundar. En divers stadis – tranter auter en la Republica Federala Tudestga – vegn il snegar il holocaust resguardà sco instigaziun dal pievel e sco offensiun da la memoria da defuncts e furma in act chastiabel.

Commemoraziun[modifitgar | modifitgar il code]

‹Halla dals nums› en il center commemorativ Yad Vashem

En numerus pajais han lieu mintg’onn dis commemorativs che regordan al holocaust. Mintgamai l’avrigl u l’entschatta matg (27 Nissan) sa regorda per exempel l’Israel dal succedì cun il di da festa naziunal Jom haScho’a: Las sirenas tiban en tut il pajais e la naziun sa ferma per ina minuta.

En Germania vala dapi il 1996 ils 27 da schaner sco di da commemorar las unfrendas dal naziunalsocialissem. «Ils 27 da schaner 1945 è il Champ da concentraziun Auschwitz vegnì liberà tras schuldads russ. Auschwitz stat sco simbol per milliuns mazzaments – surtut vi da Gidieus, ma er vi dad autras gruppas etnicas. Auschwitz stat per brutalitad ed inumanitad, per persecuziun e suppressiun, per la ‹destrucziun› d’umans organisada cun perfecziun perversa.» Tras ina resoluziun ha l’Assamblea generala da las Naziuns unidas declerà il prim da november 2005 ils 27 da schaner sco di internaziunal da la commemoraziun da las unfrendas dal holocaust. Dapi il 2006 vegn el commemorà en tut il mund.

Medemamain regordan en blers lieus monuments e museums al holocaust. Il pli impurtant lieu commemorativ furma Yad Vashem a Jerusalem, nua che sa chatta tranter auter l’alea dals Gists tranter ils pievels. En Germania ed en ils territoris che stevan sut occupaziun tudestga èn surtut da muntada ils lieus commemorativs che sa chattan sin l’areal dals anteriurs champs da concentraziun, e qua surtut il museum statal polonais Auschwitz-Birkenau. Impurtantas instituziuns èn il Center da documentaziun da la lia dals Gidieus persequitads dal reschim nazistic a Vienna, l’US-Holocaust Memorial a Washington, D.C., il center da documentaziun ungarais a Budapest, il Museum gidieu a Berlin ed il Monument per ils Gidieus da l’Europa mazzads ch’è vegnì inaugurà il 2005 a Berlin. La banca da datas JewishGen porscha invistas genealogicas. En bleras citads europeicas datti ultra da quai uschenumnads craps da stgarpitsch che regordan a moda individuala ad unfrendas dals naziunalsocialists.

Er bleras organisaziuns ed iniziativas contribueschan sin divers nivels e cun ils pli differents meds ad elavurar e sa regurdar dal holocaust (exposiziuns ambulantas, stgomis da classa, referats e.a.).

Elavuraziun artistica[modifitgar | modifitgar il code]

Il holocaust è vegnì e vegn anc adina tractà en nundumbraivels raquints, romans, teaters, films ed en l’art figurativ. I suonda ina pitschna selecziun da las emprimas ediziuns litteraras e d’impurtants films pli novs che tractan la tematica.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Il 1942 è cumparì il roman ‹Das siebte Kreuz› dad Anna Seghers
  • Primo Levi ha scrit tranter il 1945 ed il 1947 ses rapport autobiografic ‹Se questo è un uomo?›
  • Il ‹Diari dad Anne Frank› ha ses bab Otto Heinrich Frank publitgà il 1947
  • L’onn 1958 è cumparì il roman ‹Nackt unter Wölfen› da Bruno Apitz

Films[modifitgar | modifitgar il code]

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 116.
  2. Ulrich Wyrwa: ‹Holocaust›. Notizen zur Begriffsgeschichte. En: Jahrbuch für Antisemitismusforschung 8 (1999), p. 300–311.
  3. James E. Young: Die Namen des Holocaust. En: James E. Young: Beschreiben des Holocaust. Darstellung und Folgen der Interpretation. Francfurt a.M. 1992, p. 139–163.
  4. Saul Friedländer: Das Dritte Reich und die Juden: Die Jahre der Verfolgung 1933–1939. Minca 2000, p. 87–128.
  5. Yaacov Lozowick: Hitlers Bürokraten. Eichmann, seine willigen Vollstrecker und die Banalität des Bösen. Pendo, Turitg 2000, p. 85.
  6. Heinz Höhne: «Gebt mir vier Jahre Zeit». Hitler und die Anfänge des Dritten Reiches. Ullstein, Berlin 1996, p. 96–116; Hans-Ulrich Wehler: Deutsche Gesellschaftsgeschichte, tom 4: Vom Beginn des Ersten Weltkrieges bis zur Gründung der beiden deutschen Staaten 1914–1949. Beck, Minca 2003, p. 653; Hans Mommsen: Das NS-Regime und die Auslöschung des Judentums in Europa. Wallstein, Göttingen 2014, p. 37–43.
  7. Ian Kershaw: Der NS-Staat. Hamburg 1999, p. 171.
  8. Die Tagebücher von Joseph Goebbels, part 2/tom 3, 30 da november 1937, p. 351.
  9. Raul Hilberg: Die Vernichtung der europäischen Juden, tom 1. Fischer Taschenbuch Verlag, 1990, ISBN 3-596-24417-X, p. 56s.
  10. Peter Longerich: Politik der Vernichtung: Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen Judenverfolgung, ISBN 3-492-03755-0, p. 16.
  11. 11,0 11,1 Österreichische Historikerkommission: Schlussbericht der Historikerkommission der Republik Österreich. Tom 1. Oldenbourg Verlag, Vienna 2003, p. 291–293; Wolfgang Benz: Geschichte des Dritten Reiches. Beck, Minca 2000, p. 228.
  12. Gerd Blumberg, Flucht deutscher Juden über die Grenze. En: Katharina Stengel: Vor der Vernichtung: die staatliche Enteignung der Juden im Nationalsozialismus. Campus Verlag, 2007, ISBN 978-3-593-38371-2, p. 94–113, qua p. 105.
  13. Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Fischer TB, Francfurt a.M. 1987, p. 10.
  14. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2003, ISBN 3-534-15158-5, p. 70.
  15. Christopher Browning: The Final Solution and the German Foreign Office. Holmes & Meier Publishers, New York/Londra 1978, ISBN 0-8419-0403-0, p. 8.
  16. Peter Longerich (1998): Politik der Vernichtung: Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen Judenverfolgung, p. 16.
  17. Martin Broszat, en: Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Fischer TB, Francfurt a.M. 1987, p. 66.
  18. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 49s.
  19. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 64s.
  20. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 32 e 69.
  21. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 32 e 69.
  22. Götz Aly: Endlösung: Völkerverschiebung und der Mord an den europäischen Juden. Fischer Taschenbuch Verlag, 1998, ISBN 3-596-14067-6, p. 127–131.
  23. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 65–68.
  24. Markus Leniger: Nationalsozialistische ‹Volkstumsarbeit› und Umsiedlungspolitik 1933–1945: Von der Minderheitenbetreuung zur Siedlerauslese. 2. ed., Frank & Timme, 2010, ISBN 978-3-86596-082-5, p. 11.
  25. Dieter Pohl: Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, Minca 1996, ISBN 3-486-56233-9, p. 97.
  26. Cità tenor Katharina Meng: Russlanddeutsche Sprachbiografien. Narr, 2001, ISBN 3-8233-5151-6, p. 491.
  27. Cf. Die Zeit, 15 d’october 2015, p. 19.
  28. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 65 e 80.
  29. Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Fischer TB, Francfurt a.M. 1987, p. 14–17.
  30. Eberhard Jäckel: Hitlers Weltanschauung. Deutsche Verlags-Anstalt, 1981, ISBN 3-421-06083-5, p. 72–75.
  31. Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Francfurt a.M. 1987, p. 15.
  32. Karl A. Schleunes: Nationalsozialistische Entschlußbildung und die Aktion T4. En: Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Francfurt a.M. 1987, p. 70–78.
  33. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 31s., 55s. e 71.
  34. Rolf-Dieter Müller, Hans-Erich Volkmann: Die Wehrmacht: Mythos und Realität. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, Minca 1999, ISBN 3-486-56383-1, p. 841.
  35. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 71s.
  36. Alfred Streim: Zur Eröffnung des allgemeinen Judenvernichtungsbefehls. En: Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Francfurt a.M. 1987, p. 112.
  37. Ian Kershaw: Wendepunkte. Schlüsselentscheidungen im Zweiten Weltkrieg. 2. ed., Minca 2008, p. 570.
  38. Jonathan C. Friedman: The Routledge History of the Holocaust. Taylor & Francis, 2011, ISBN 978-0-415-77956-2, p. 159.
  39. Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Francfurt a.M. 1987, p. 15.
  40. Alfred Streim: Zur Eröffnung des allgemeinen Judenvernichtungsbefehls. En: Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Francfurt a.M. 1987, p. 114–116.
  41. Gerald Fleming: Hitler und die Endlösung. Limes, 1982, ISBN 3-8090-2196-2, p. 57 e 62.
  42. Ian Kershaw: Der NS-Staat. Francfurt a.M. 1994, p. 157.
  43. Raul Hilberg: Die Aktion Reinhard. En: Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Francfurt a.M. 1987, p. 125–128.
  44. Saul Friedländer: Das Dritte Reich und die Juden. Tom 2: Die Jahre der Vernichtung 1939–1945. Beck, Minca 2006, ISBN 3-406-54966-7, p. 301.
  45. Ian Kershaw: Hitler 1936–1945. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 2000, ISBN 978-3-421-05131-8, p. 617.
  46. Christopher Browning: Die Entfesselung der ‹Endlösung›. Nationalsozialistische Judenpolitik 1939–1942. List Taschenbuch, Berlin 2006, ISBN 3-548-60637-7, p. 318.
  47. Hans Mommsen: Das NS-Regime und die Auslöschung des Judentums in Europa. Wallstein, Göttingen 2014, p. 10 e 148.
  48. Jochen von Lang, Avner W. Less (ed.): Das Eichmann-Protokoll: Tonbandaufzeichnungen der israelischen Verhöre. P. Zsolnay, 1991, ISBN 3-552-04308-X, p. 70.
  49. Gideon Botsch (ed.): Die Wannsee-Konferenz und der Völkermord an den europäischen Juden: Katalog der ständigen Ausstellung. Verlag Haus der Wannsee-Konferenz, Gedenk- und Bildungsstätte, Berlin 2006, ISBN 3-9808517-4-5, p. 121.
  50. Felix Kersten: The Kersten Memoirs, 1940–1945. Time Life Education 1992, ISBN 0-8094-8737-3.
  51. Eberhard Jäckel, Jürgen Rohwer (ed.): Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Francfurt a.M. 1987, p. 61–64; Peter Longerich: Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford University Press, 2010, p. 259.
  52. Bericht von den Ereignissen in Gargždai/Garsden im Juni 1941 (PDF; 91 kB).
  53. Peter Longerich: Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. 2010, p. 192s.
  54. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 74.
  55. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 73–77.
  56. Dieter Pohl: Holocaust. Herder, Freiburg 2000, p. 78ss.
  57. Christopher R. Browning: Ganz normale Männer. Das Reservebataillon 101 und die Endlösung in Polen. Francfurt a.M. 1999, p. 189.
  58. Tenor Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 73 e 96; Peter Longerich: Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. 2010, p. 196–198.
  59. Christian Zentner: Illustrierte Geschichte des Dritten Reiches. Bechtermünz, 1990, p. 331.
  60. Gerhard Th. Mollin: 20. Januar 1942 – Wannseekonferenz. En: Dirk Blasius, Wilfried Loth: Tage deutscher Geschichte im 20. Jahrhundert. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2006, ISBN 3-525-36291-9, p. 64.
  61. Gunnar Heinsohn: Lexikon der Völkermorde. Reinbek 1999, p. 344.
  62. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 87s.
  63. Barbara Distel: Sobibor. En: Wolfgang Benz, Wolfgang, Barbara Distel: Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager. Tom 8: Riga – Warschau – Kaunas – Vaivara – Plaszów – Klooga – Chelmo – Belzec – Treblinka – Sobibor. Minca 2008, ISBN 978-3-406-57237-1, p. 384s.
  64. Robert Jan van Pelt: Auschwitz. En: Günther Morsch, Bertrand Perz: Neue Studien zu nationalsozialistischen Massentötungen durch Giftgas. Berlin 2011, ISBN 978-3-940938-99-2, p. 201 annot. 14.
  65. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 99s.
  66. Raul Hilberg: Die Vernichtung der europäischen Juden. Tom 2. Francfurt a.M. 1990, p. 1037–1043.
  67. Achim Trunk: Die todbringenden Gase. En: Günther Morsch, Bertrand Perz: Neue Studien zu nationalsozialistischen Massentötungen durch Giftgas. Berlin 2011, ISBN 978-3-940938-99-2, p. 24.
  68. Valurs approximativas per Chełmno, Belzec, Sobibor e Treblinka tenor Wolfgang Benz, Barbara Distel: Der Ort des Terrors – Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, tom 8, Minca 2008, ISBN 978-3-406-57237-1, p. 301, 357–359, 385, 408. Valur approximativa per Majdanek tenor Thomasz Kranz: Die Erfassung der Todesfälle und die Häftlingssterblichkeit im KZ Lublin. En: Zeitschrift für Geschichtswissenschaft, tom 55, 2007, p. 243. Valur approximativa per Maly Trostinez tenor Petra Rentrop: Maly Trostinez. En: Wolfgang Benz, Barbara Distel (ed.): Der Ort des Terrors…, tom 9, Minca 2009, ISBN 978-3-406-57238-8, p. 577.
  69. Danuta Czech: Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939–1945. Reinbek bei Hamburg 1989, ISBN 3-498-00884-6, p. 921.
  70. Funtauna: Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 63.
  71. Ino Arndt: Luxemburg – Deutsche Besetzung und Ausgrenzung der Juden. En: Dimension des Völkermords. Verlag Oldenbourg, Minca 1991, ISBN 3-486-54631-7, p. 103
  72. Rémy Limpach: Das ‹Unvorstellbare›. Die Verfolgung der niederländischen Juden 1940–1945. VDM Verlag Dr. Müller, Saarbrücken 2008, ISBN 978-3-639-07280-8.
  73. Martin Gilbert: The Routledge Atlas of the Holocaust, Londra 2002, ISBN 0-415-28146-6, p. 153.
  74. Shoah Resource Center – Yad Vashem: Croatia, consultà ils 4 da mars 2014.
  75. Bundesarchiv: Chronologie der Deportationen aus Frankreich sin bundesarchiv.de.
  76. Cf. Wolfgang Benz (ed.): Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus. dtv Minca 1996, ISBN 3-423-04690-2, cuntegna: Hagen Fleischer: Griechenland, p. 241–274.
  77. Susan Zuccotti: The Italians And The Holocaust. Basic Books, 1987, ISBN 1-870015-03-7, p. 8.
  78. Liliana Picciotto Fargion: Italien. En: Dimension des Völkermords. ed.: Wolfgang Benz, Oldenbourg, 1991, ISBN 3-486-54631-7, p. 202ss.
  79. Dieter Pohl: Holocaust. Herder, Freiburg 2000, p. 92.
  80. Juliane Wetzel: Italien. En: Benz/Distel: Der Ort des Terrors. Tom 9, Beck, Minca 2015, ISBN 978-3-406-57238-8, p. 308.
  81. Dieter Pohl: Holocaust. Herder, Freiburg 2000, p. 78ss.
  82. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 79.
  83. Eleonore Lappin-Eppel: Ungarisch-Jüdische Zwangsarbeiter und Zwangsarbeiterinnen in Österreich 1944/45: Arbeitseinsatz – Todesmärsche – Folgen. Lit Verlag, Münster 2010, ISBN 978-3-643-50195-0, p. 35.
  84. Margit Szöllösi-Janze: Die Pfeilkreuzlerbewegung in Ungarn, p. 427.
  85. Wolfgang Benz: Der Holocaust. 7. ed., Minca 2008, p. 115.
  86. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 147–152.
  87. Frank Bajohr, Dieter Pohl: Der Holocaust als offenes Geheimnis: Die Deutschen, die NS-Führung und die Alliierten. Beck, Minca 2006, ISBN 3-406-54978-0, p. 58.
  88. Document 2738-PS, US-296, cità tenor: Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militärgerichtshof. Nürnberg 14. November 1945–1. Oktober 1946. Nürnberg 1947, tom 3, p. 635.
  89. Gerald Reitlinger: The Final Solution. 1953.
  90. Raul Hilberg: The Destruction of the European Jews. 1961.
  91. Martin Gilbert: Endlösung. Die Vertreibung und Vernichtung der Juden. Ein Atlas. 1982.
  92. Francisek Piper: Die Zahl der Opfer von Auschwitz. 1993.
  93. Burkhard Asmuss (ed.): Holocaust. Der nationalsozialistische Völkermord und die Motive seiner Erinnerung. Deutsches Historisches Museum, Berlin 2002, ISBN 3-932353-60-9.
  94. Asmuss subsummescha las unfrendas da l’Albania, Danemarc, Luxemburg, Norvegia ed Africa dal Nord sut «ulteriurs pajais». La cifra allegada dad Asmuss sut Bulgaria sa referescha als territoris occupads; tut ils Gidieus da la Bulgaria èn vegnids salvads. (— signifitga en l’entira tabella: naginas indicaziuns).
  95. Konrad Kwiet: Rassenpolitik und Völkermord. En: Enzyklopädie des Nationalsozialismus, 1998, p. 62; Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. Darmstadt 2003, p. 29.
  96. Konrad Kwiet: Rassenpolitik und Völkermord. En: Enzyklopädie des Nationalsozialismus. 1998, p. 59.
  97. Wolfgang G. Schwanitz: America and the Third Reich, versiun online 5-2010 (PDF; 274 kB).
  98. Holocaust Memorial Day: Telegraph revealed Nazi gas chambers three years before liberation of Auschwitz, en: The Telegraph dals 26 da schaner 2015.
  99. David Bankier (ed.): Fragen zum Holocaust. Interviews mit prominenten Forschern und Denkern: Interviews mit Christopher Browning, Jacques Derrida, Saul Friedländer, Hans Mommsen e.a. Wallstein Verlag, 2006, p. 76.
  100. Dieter Pohl: Holocaust. Herder, 2000, p. 82.
  101. Hermann Weiß: Dänemark. En: Wolfgang Benz (ed.): Dimension des Völkermords, p. 180.
  102. Arno Lustiger: Rettungswiderstand. Wallstein 2011, ISBN 978-3-8353-0990-6, p. 285 e 289s.
  103. Nikolai Politanow: «Wir trauten unseren Augen nicht.», en: Der Spiegel dals 27 da schaner 2008.
  104. Giergielewicz, Jerzy: Endstation Neuengamme, Außenlager Drütte. Der Weg eines 17-jährigen aus Warschau durch vier Konzentrationslager, edì da la KZ-Gedenkstätte Neuengamme e da la Gedenk- und Dokumentationsstätte KZ Drütte, Bremen 2002.
  105. Sigmund Freud Institut: Szenisches Erinnern der Shoah – Zur transgenerationalen Tradierung extremen Traumas in Deutschland. Cf. er: Luise Reddemann: Kriegskinder und Kriegsenkel in der Psychotherapie. Stuttgart, Klett-Cotta, 2015.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

Survistas

  • Raul Hilberg: Die Vernichtung der europäischen Juden. (Original englais 1961) 3 toms. Fischer, Francfurt a.M. 1990. Tom 1: ISBN 3-596-10611-7, tom 2: ISBN 3-596-10612-5, tom 3: ISBN 3-596-10613-3.
  • Joseph Walk (ed.): Das Sonderrecht für die Juden im NS-Staat. Eine Sammlung der gesetzlichen Maßnahmen und Richtlinien – Inhalt und Bedeutung. Collav. Daniel Cil Becher, Bracha Freundlich e.a. Müller, Juristischer Verlag, Heidelberg/Karlsruhe 1981, ISBN 3-8114-1081-4.
  • Wolfgang Schumann, Ludwig Nestler e.a.: Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (1938–1945). 8 toms, edì da l’Archiv federal da la Germania, Berlin/Heidelberg 1992 fin 1996.
  • Lea Rosh, Eberhard Jäckel: Der Tod ist ein Meister aus Deutschland. Deportation und Ermordung der Juden. Kollaboration und Verweigerung in Europa. DTV, Minca 1993, ISBN 3-423-30306-9.
  • Götz Aly: ‹Endlösung›. Völkerverschiebung und der Mord an den europäischen Juden. Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 1998, ISBN 3-596-14067-6.
  • Eberhard Jäckel e.a. (ed.): Enzyklopädie des Holocaust. Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden. Piper, Minca 1998, ISBN 3-492-22700-7.
  • Leny Yāhîl: Die Shoah. Überlebenskampf und Vernichtung der europäischen Juden. Luchterhand, Minca 1998, ISBN 3-453-02978-X.
  • Peter Longerich: Politik der Vernichtung. Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen Judenvernichtung. Piper, Minca 1998, ISBN 3-492-03755-0.
  • Dieter Pohl: Holocaust. Die Ursachen – das Geschehen – die Folgen. 2. ed., Herder, Freiburg 2000, ISBN 3-451-04835-3.
  • Christian Gerlach: Krieg, Ernährung, Völkermord. Deutsche Vernichtungspolitik im Zweiten Weltkrieg. Pendo, Turitg 2001, ISBN 3-85842-404-8.
  • Jürgen Matthäus, Klaus-Michael Mallmann (ed.): Deutsche – Juden – Völkermord. Der Holocaust in Geschichte und Gegenwart. WBG, Darmstadt 2006, ISBN 3-534-18481-5.
  • Götz Aly, Wolf Gruner e.a. (ed.): Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945. 7 toms. Oldenbourg, Minca, dapi il 2008, ISBN 978-3-486-58480-6.
  • Wolfgang Benz: Der Holocaust. 7. ed., Beck, Minca 2008, ISBN 978-3-406-39822-3.
  • Saul Friedländer: Das Dritte Reich und die Juden. Deutscher Taschenbuch Verlag, 2008, ISBN 978-3-423-34519-4.
  • Frank McDonough, John Cochrane: The Holocaust. Palgrave MacMillan, 2008, ISBN 978-0-230-20387-7.
  • David Bankier (ed.): Secret Intelligence and the Holocaust. Collected Essays from the Colloquium at The City University of New York Graduate Center. Enigma books, New York/Yad Vashem, Jerusalem 2004, ISBN 1-929631-60-X.
  • Hans Mommsen: Das NS-Regime und die Auslöschung des Judentums in Europa. Wallstein, Göttingen 2014, ISBN 978-3-8353-1395-8.
  • Peter Hayes: Warum? Eine Geschichte des Holocaust. Or da l’englais dad Ursel Schäfer. Campus, Francfurt a.M. 2017, ISBN 978-3-593-50745-3.

Persecuziun dals Gidieus a partir dal 1933

  • Christopher R. Browning: Die Entfesselung der ‹Endlösung›. Nationalsozialistische Judenpolitik 1939–1942. Propyläen, Berlin 2006, ISBN 3-549-07187-6.
  • Uwe D. Adam: Judenpolitik im Dritten Reich. Droste, Düsseldorf 2003, ISBN 3-7700-4063-5.
  • Götz Aly, Wolf Gruner e.a.: Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945. Tom 1– Deutsches Reich 1933–1937. (Ediziun da funtaunas). Verlag R. Oldenbourg, Minca.
  • Joseph Walk (ed.): Das Sonderrecht für die Juden im NS-Staat: eine Sammlung der gesetzlichen Maßnahmen und Richtlinien. 2. ed., Müller, Heidelberg 1996, ISBN 3-8252-1889-9.

Champs da concentraziun e d’exterminaziun

  • Wolfgang Benz, Barbara Distel: Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager. ISBN 978-3-406-52960-3.
  • Martin Broszat (ed.): Studien zur Geschichte der Konzentrationslager. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1970.
  • Jean-Claude Pressac: Die Krematorien von Auschwitz. Die Technik des Massenmordes. Piper, Minca 1995, ISBN 3-492-12193-4.
  • Gerd R. Ueberschär: Orte des Grauens. Verbrechen im Zweiten Weltkrieg. Primus, Darmstadt 2003, ISBN 3-89678-232-0.
  • Nikolaus Wachsmann: KL: Die Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager. Siedler Verlag, Minca 2016, ISBN 978-3-88680-827-4

Singulas regiuns

  • Ilja Alexandrowitsch Altman: Opfer des Hasses. Der Holocaust in der UdSSR 1941–1945. Muster-Schmidt-Verlag, Gleichen/Turitg 2008, ISBN 978-3-7881-2032-0.
  • Vincas Bartusevicius e.a. (ed.): Holocaust in Litauen. Krieg, Judenmorde und Kollaboration im Jahre 1941. Böhlau, Cologna 2003, ISBN 3-412-13902-5.
  • Götz Aly, Wolf Gruner e.a.: Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945. Tom 7: Uniun sovietica (Ediziun da funtaunas). Oldenbourg, Minca.

Process da decisiun

  • Philippe Burrin: Hitler und die Juden. Die Entscheidung für den Völkermord. Fischer, Francfurt a.M. 1993, ISBN 3-10-046308-0.
  • Peter Longerich: Der ungeschriebene Befehl. Hitler und der Weg zur ‹Endlösung›. Piper, Minca 2001, ISBN 3-492-04295-3.
  • Christopher R. Browning: Der Weg zur ‹Endlösung›. Entscheidung und Täter. Rowohlt, Reinbek 2002, ISBN 3-499-61344-1.

Delinquents

  • Rainer C. Baum: The Holocaust and the German Elite. Genocide and National Suicide in Germany, 1871–1945. Rowman and Littlefield, Totowa, Londra 1981, ISBN 0-7099-0656-0.
  • Daniel Goldhagen: Hitlers willige Vollstrecker. Ganz gewöhnliche Deutsche und der Holocaust. Goldmann, Minca 2000, ISBN 3-442-15088-4.
  • Raul Hilberg: Täter, Opfer, Zuschauer. Die Vernichtung der Juden 1933–1945. Fischer, Francfurt a.M. 2003, ISBN 3-596-13216-9.
  • Richard Rhodes: Die deutschen Mörder. Die SS-Einsatzgruppen und der Holocaust. Lübbe, Bergisch Gladbach 2004, ISBN 3-7857-2183-8.
  • Karin Orth: Die Konzentrationslager-SS. Sozialstrukturelle Analysen und biographische Studien. DTV, Minca 2004, ISBN 3-423-34085-1.
  • Peter Longerich: «Davon haben wir nichts gewusst.» Die Deutschen und die Judenverfolgung 1933–1945. Siedler, Minca 2006, ISBN 3-88680-843-2.
  • Bernward Dörner: Die Deutschen und der Holocaust. Was niemand wissen wollte, aber jeder wissen konnte. Propyläen, Berlin 2007, ISBN 978-3-549-07315-5.
  • Michael Wildt: Volksgemeinschaft als Selbstermächtigung. Gewalt gegen Juden in der deutschen Provinz 1919 bis 1939. Hamburger Edition, Hamburg 2007, ISBN 978-3-936096-74-3.

Unfrendas

  • Wolfgang Benz (ed.): Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus. DTV, Minca 1996, ISBN 3-423-04690-2.
  • Alexandra Rossberg, Johan Lansen (ed.): Das Schweigen brechen. Berliner Lektionen zu Spätfolgen der Schoa. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1997, ISBN 3-518-39231-X.
  • Claude Lanzmann: Shoah. Trotzdem, Grafenau 1999, ISBN 3-922209-87-4. (Intervistas cun survivents).
  • Martin Doerry (ed.): Monika Zucht: Nirgendwo und überall zu Haus. Gespräche mit Überlebenden des Holocaust. DVA, 2006, ISBN 3-421-04207-1.

Acziuns da resistenza e d’agid

Gidieus sco gruppas da persunas

  • Michael Berger, Gideon Römer-Hillebrecht (ed.): Jüdische Soldaten – Jüdischer Widerstand in Deutschland und Frankreich. Schöningh Verlag, Paderborn 2012, ISBN 978-3-506-77177-3.
  • Arno Lustiger: Zum Kampf auf Leben und Tod. Das Buch vom Widerstand der Juden 1933–1945. Kiepenheuer & Witsch, Cologna 2002, ISBN 3-89996-269-9.
  • Wilfried Löhken, Werner Vathke (ed.): Juden im Widerstand. Drei Gruppen zwischen Überlebenskampf und politischer Aktion, Berlin 1939–1945. Edition Hentrich, Berlin 1993, ISBN 3-89468-068-7.

Tudestgs betg gidieus

  • Kurt R. Grossmann: Die unbesungenen Helden. Menschen in Deutschlands dunklen Tagen. arani Verlags-Gesellschaft, Berlin 1961. (reediziun: Ullstein, 1984, ISBN 3-548-33040-1).
  • Anton M. Keim, Benyamin Z. Barslai (ed.): Yad Vashem: Die Judenretter aus Deutschland. 2. ed., Matthias-Grünewald, 1984, ISBN 3-7867-1085-6.
  • Wolfram Wette (ed.): Zivilcourage. Empörte, Helfer und Retter aus Wehrmacht, Polizei und SS. Fischer Taschenbuchverlag, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-596-15852-4.
  • Zentrum für Antisemitismusforschung der TU Berlin (ed.): Solidarität und Hilfe für Juden während der NS-Zeit. Metropol, Berlin 1996ss.

Auters

  • Carol Rittner, Sondra Myers: The Courage to Care: Rescuers of Jews During the Holocaust. New York University Press, 1986, ISBN 0-8147-7397-4.
  • Nechama Tec: When light pierced the darkness: Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland. Oxford University Press, Oxford 1986, ISBN 0-19-503643-3.
  • Alexander Bronowski: Es waren so wenige. Retter im Holocaust. (1991) Hänssler, 2002, ISBN 3-7751-3811-0.
  • Wolfram Wette (ed.): Stille Helden. Judenretter im Dreiländereck während des Zweiten Weltkrieges. Herder-Taschenbuch, Freiburg 2005, ISBN 3-451-05461-2.
  • Franz Severin Berger, Christiane Holler, Holly Holunder: Überleben im Versteck. Schicksale in der NS-Zeit. Ueberreuter, Vienna 2002, ISBN 3-8000-3836-6.

Elavuraziun giuridica

  • Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militärgerichtshof. Nürnberg 14. November 1945 – 1. Oktober 1946. 23 toms. Nürnberg 1947.
  • Hermann Langbein: Der Auschwitz-Prozeß. Eine Dokumentation. 2 toms. Europa, Vienna 1965.

Commemoraziun

  • Stefanie Endlich: Wege zur Erinnerung. Gedenkstätten und -orte für die Opfer des Nationalsozialismus in Berlin und Brandenburg. Metropol, Berlin 2007, ISBN 978-3-938690-45-1.
  • Claudia Bruns, Asal Dardan, Anette Dietrich (ed.): «Welchen der Steine du hebst.» Filmische Erinnerung an den Holocaust. (Medien-Kultur, 3). Bertz + Fischer Verlag, Berlin 2012, ISBN 978-3-86505-397-8.
  • S. Lillian Kremer: Holocaust Literature. An Encyclopedia of Writers and Their Work. Routledge, New York 2002. Tom 1: ISBN 0-415-92983-0, tom 2: ISBN 0-415-92984-9.
  • Mirjam Schmid: Darstellbarkeit der Shoa in Roman und Film. Sonnenberg, Annweiler 2012, ISBN 978-3-933264-70-1.
  • Günther Jikeli e.a. (ed.): Ansichten zum Holocaust unter Muslimen im internationalen Vergleich, Campus Verlag, Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-593-39855-6.
  • Alvin H. Rosenfeld: Das Ende des Holocaust. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2015, ISBN 978-3-525-54042-8.
  • James E. Young: Formen des Erinnerns: Gedenkstätten des Holocaust. Passagen-Verlag, Vienna 1997 ISBN 3-85165-174-X.
  • Nora Sternfeld: Kontaktzonen der Geschichtsvermittlung. Transnationales Lernen über den Holocaust in der postnazistischen Migrationsgesellschaft. Zaglossus, Vienna 2013, ISBN 978-3-902902-02-3.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Holocaust – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Unfrendas

Commemoraziun

Films

Musica