Carl il Grond

Uschenumnada Statuetta da Carl il Grond (Louvre, Paris), 9avel tschientaner

Carl il Grond (latin Carolus Magnus u Karolus Magnus, franzos ed englais Charlemagne; * probablamain ils 2 d’avrigl 747 u 748; † 28 da schaner 814 ad Aachen) è stà da l’onn 768 fin il 814 retg dal Reginavel dals Francs (fin il 771 ensemen cun ses frar Karlmann). Ils 25 da december da l’onn 800 ha el obtegnì sco emprim regent da l’Europa Occidentala dapi l’antica la dignitad imperiala; quella è uschia vegnida renovada e dueva furmar in impurtant element en l’istorgia europeica dal temp medieval e dal temp modern tempriv. Carl il Grond era il biadi da l’administratur Karl Martell ed è stà il pli impurtant regent or da la famiglia dals Carolings. Durant ses temp da regenza ha il Reginavel dals Francs cuntanschì la pli gronda extensiun e pussanza.

A Carl èsi reussì da segirar sia pussanza entaifer il Reginavel dal Francs e d’extender quel considerablamain en rom da pliras campagnas militaras. Cun vehemenza tut speziala èn vegnidas manadas las Guerras dals Saxons ch’han durà cun interrupziuns dal 772 fin il 804. La finamira da quellas ha furmà la submissiun e cristianisaziun sfurzada dals Saxons. Carl è er intervegnì en l’Italia ed ha conquistà il 774 il Reginavel dals Langobards. La campagna militara dal 778 drizzada cunter ils Maurs en la Spagna dal Nord ha percunter fatg naufragi. A l’ost da ses reginavel ha el mess fin il 788 a l’independenza dal ducadi da la Baviera e conquistà en il decurs dals onns 790 il reginavel restant dals Avars. Ils cunfins en l’ost cunter ils Danais ed ils pievels slavs sco er en il sidvest cunter ils Maurs ha el segirà cun endrizzar marcas. Il Reginavel dals Francs è avanzà a la nova pussanza gronda sper Bizanz ed il califat dals Abbasids. Il reginavel cumpigliava la part centrala da la cristianadad latina dal temp medieval tempriv ed ha furmà il pli impurtant urden statal en il vest dapi la fin da l’Imperi roman occidental.

Carl ha procurà per in’administraziun effizienta ed è sa stentà da realisar ina refurma da la furmaziun cumplessiva, la quala ha manà ad ina renaschientscha culturala en il Reginavel dals Francs. Il punct culminant en sia vita politica ha furmà la curunaziun sco imperatur tras papa Leo III il di da Nadal da l’onn 800. Quella ha stgaffì la basa per la dignitad imperiala occidentala. Tant en la retscha dals imperaturs roman-tudestgs sco er entaifer quella dals retgs franzos vegn el dumbrà sco Carl I. Sia residenza principala Aachen è restada fin en il 16avel tschientaner il lieu da curunaziun dals retgs tudestg-romans.

L’onn 1165 è Carl vegnì canonisà dal cuntrapapa Paschalis III. Il di commemorativ en la baselgia catolica ed evangelica è ils 28 da schaner. Carl vala sco in dals pli impurtants regents dal temp medieval ed entaifer la schientscha istorica da l’Europa insumma; gia da ses temp da vita vegniva el numnà Pater Europae (‹bab da l’Europa›). En la belletristica ed en l’art è sia vita vegnida tematisada repetidamain. Punct da partenza ha mintgamai furmà il maletg da l’istorgia sco ch’el era gist actual; correspundentamain han er ils litterats ed artists adina puspè mess novs accents en lur interpretaziun da la persuna da Carl il Grond.

Vita

Uffanza e giuventetgna

Monument da fossa da Pippin il Giuven e da sia dunna Bertrada en la Catedrala da Saint-Denis

Carl deriva da la famiglia che vegn numnada oz Carolings; quella ha bain pudì acquistar pir il 751 la dignitad roiala francona, ma aveva gia furmà ils decennis precedents la pussanza dominanta entaifer la curt roiala. La famiglia era avanzada dapi il 7avel tschientaner, e quai pervi da la flaivlezza creschenta da la dinastia dals Merovings. En rom da quest svilup è la pussanza per propi passada adina pli fitg en ils mauns dals administraturs. Quels avevan gia gudagnà sut ils Arnulfings e Pippinids, ils antecessurs dals Carolings, adina dapli pussanza. Lur basa da pussanza era surtut situada en l’Austrasia, la part orientala dal reginavel. Dapi Pippin il Mesaun ed il figl da quel Karl Martell han ils administraturs dominà definitivamain la politica entaifer il reginavel francon. Sin Karl Martell va er enavos la noziun ‹Carolings› ch’è vegnida en diever pli tard per denominar la famiglia.

Carl il Grond è stà l’emprim figl da Pippin il Giuven, da l’administratur e retg (dapi il 751) francon, e da sia dunna Bertrada. Ses di da naschientscha, ils 2 d’avrigl, è nudà en in chalender da la claustra da Lorsch dal 9avel tschientaner; percunter è l’onn da naschientscha stà contestà sur lung temp entaifer la perscrutaziun. En il fratemp lascha in’evaluaziun detagliada da tut las funtaunas avant maun supponer ch’el saja naschì il 747 u 748. Il lieu da naschientscha è percunter dal tuttafatg nunenconuschent; tuttas emprovas d’eruir quel èn speculativas.

L’onn 751 è naschì il frar da Carl, Karlmann, il 757 è suandada sia sora Gisela († 810), la quala è daventada il 788 abadessa da Chelles. En egl dattan ils nums che Pippin ha dà a ses figls. Cumbain che quels sa laschan manar enavos sin il bab (Karl) e sin il frar da Pippin (Karlmann), han els uschiglio ina posiziun isolada entaifer la tradiziun dals Arnulfings e Pippinids. Ed els n’èn er betg s’orientads a nums merovings, sco che quai dueva esser il cas tar retgs carolings da pli tard (Chlotar, Chlodwig). Probablamain vuleva Pippin demonstrar tras quai la schientscha creschenta da si’atgna chasa.

La biografia scritta dal confident da Carl Einhard – che vegn oz per ordinari numnada ‹Vita Karoli Magni› – furma sper las uschenumnadas ‹Annales regni Francorum› la funtauna principala davart la vita da Carl il Grond. Quella na di però nagut davart l’uffanza, da la quala ins n’ha praticamain naginas infurmaziuns. Er la perscrutaziun moderna po be far paucas indicaziuns davart l’«uffanza da Carl ch’è facticamain nunenconuschenta».

A l’entschatta da l’onn 754 ha papa Steffan II traversà las Alps ed è sa rendì en il Reginavel dals Francs. Il motiv per ses viadi han furmà las attatgas cuntinuantas da vart dal retg dals Langobards Aistulf; l’onn 751 aveva quel conquistà l’Exarchat da Ravenna. Formalmain steva quest territori sut il domini da l’imperatur bizantin; ma da quel temp batteva Constantin V a l’ost da ses imperi cun success cunter ils Arabs ed ha desistì d’intervegnir en il vest. Sinaquai è Steffan sa drizzà al pli pussant regent occidental ed ha empruvà da persvader Pippin d’intervegnir.

La preschientscha dal papa al nord da las Alps ha fatg sensaziun, pertge ch’igl è stà l’emprima giada che l’uvestg da Roma è sa rendì en il Reginavel dals Francs. Tar l’inscunter en il palaz imperial da Ponthion è il papa sa preschentà sco quel che tschertga agid. Pippin ha fatg cun el ina cunvegna d’amicizia ed al ha mess en vista ses sustegn cunter ils Langobards. Da quest patg ha er profità Pippin, il qual aveva detronisà l’ultim regent da la dinastia flaivlentada dals Merovings, Childerich III, ed era dapi il 751 sez retg dals Francs. La lia cun il papa ha gidà Pippin a legitimar ses reginavel; a medem temp èn ils retgs francons daventads ils novs protecturs dal papa a Roma, quai che dueva esser da muntada immanenta per l’ulteriur svilup. A chaschun d’in segund inscunter cun il papa da Pasca l’onn 754 a Quierzy ha Pippin pudì annunziar l’intervenziun francona en l’Italia ed ha garantì al papa plirs territoris (er bizantins) en l’Italia Centrala, l’uschenumnada Donaziun da Pippin che dueva furmar la basa per il stadi pontifical da pli tard. Ina recumpensa papala è suandada suenter curt temp, pertge che anc l’onn 754 èn Pippin e ses dus figls vegnids unschids da Steffan II a Saint-Denis sco retgs dals Francs; uschia ha la nova roialitad carolingica survegnì supplementar in caracter sacral. Tuts trais han en pli retschet dal papa l’aut titel d’onur roman Patricius. Pauc pli tard ha Pippin intervegnì cun success en l’Italia a favur dal papa. Quai ha però chaschunà malaveglia da vart dals Bizantins ch’han considerà quai sco intervenziun en lur sfera d’influenza.

En las funtaunas èn da chattar intgins ulteriurs renviaments a l’uffanza da Carl. Sper menziuns en rom da supplicas per la famiglia en num da Pippin vegn Carl numnà duas giadas explicitamain en documents da ses bab ch’al concedan l’abilitad d’agir uffiziala. Il 763 para Pippin ultra da quai d’avair surdà a ses dus figls plirs ducadis.

Nà da ses agir da pli tard pon ins supponer che Carl haja giudì en si’uffanza betg be la furmaziun da guerrier usitada, mabain er ina tscherta furmaziun spiertala. Schebain al è vegnì intermedià l’entir program dals septem artes liberales usità – il qual el è sa spruvà da far reviver en rom da sia refurma da la furmaziun da pli tard – vegn discutà a moda cuntraversa. Carl discurriva francon ed ha en tutta cas er emprendì latin. Gia dal temp dals Merovings è cumprovada ina tscherta furmaziun per aristocrats en auta posiziun. Cumbain ch’il nivel da furmaziun era sa sbassà en il decurs dal 8avel tschientaner, era il latin omnipreschent a la curt, en l’administraziun ed en il servetsch divin. Cuntrari a baininqual dals retgs ostrofrancons resp. tudestg-romans da pli tard ha Carl apparentamain er chapì il latin. Tenor Einhard duai el avair discurrì questa lingua sco sia lingua materna, quai che po bain esser exagerà. Tut en tut pon ins dir che Carl disponiva d’ina furmaziun vaira buna per las relaziuns da ses temp e che dumondas da furmaziun al han interessà per vita duranta.

Cumenzament dal temp da regenza

Iniziala istorisanta or da Einhard, ‹Vita Karoli› (manuscrit or da la claustra da Saint-Martial de Limoges)

Ils ultims onns da ses temp d’uffizi è retg Pippin stà occupà cun segirar ils territoris da cunfin dal Reginavel dals Francs. El ha fatg campagnas militaras en la Septimania ch’era oriundamain stada sut domini visigotic ed ha conquistà il 759 Narbonne, l’ultim avantpost arab en il nord da las Pireneas. Al nev da Pippin Tassilo III èsi reussì da mantegnair en la Baviera ina tscherta independenza. L’Aquitania percunter è vegnida incorporada il 768 suenter pliras campagnas militaras en il Reginavel dals Francs.

Sin via da return da l’Aquitania il zercladur 768 è Pippin vegnì seriusamain malsaun, uschia ch’el ha cumenzà a reglar sia ierta. Ils 25 da settember 768 è el mort a Saint-Denis. Curt avant sia mort aveva el disponì ch’il reginavel duaja vegnir repartì tranter ses dus figls Carl e Karlmann. Tenor Einhard duai la partiziun esser s’orientada a quella dal 741 tranter ils figls da Karl Martell; ma de facto na dueva ella tuttavia betg sa curclar cun lezza. Carl ha survegnì l’Austrasia, la gronda part da la Neustria e l’Alemannia. La Baviera è stada exclusa da la spartiziun ed è de facto restada independenta. Uschia circumdava il reginavel da Carl quel da ses frar en furma da mez rudè en il vest ed en il nord. Ils 9 d’october 768 è mintgin dals dus frars vegnì unschì en sia part dal reginavel sco retg, Carl a Noyon e Karlmann en la veglia residenza merovinga Soissons.

Carl e Karlmann n’han exequì en nagina furma in domini communabel sur dal Reginavel dals Francs, mabain han mintgin regì en ses reginavel respectiv independentamain in da l’auter, sco che quai resulta cleramain da lur documents. La relaziun tranter pèr para dad esser stada da l’entschatta ennà vaira tendida. Bain datti singuls indizis d’ina cooperaziun punctuala, sco per exempel en rom da la sinoda romana il mars 769, ma quai è stada la gronda excepziun. Omadus èn stads conscients da l’atgna pussanza ed han cumenzà a rivalisar in cun l’auter. Tuts dus paran dad esser vegnids il medem onn bab (770) ed han numnà lur figls tenor lur bab Pippin. Evidenta è la ruptura vegnida en quel mument che Karlmann ha refusà da sustegnair ses frar cunter l’Aquitania ch’era sa revoltada sut Hunold. Carl ha la finala abattì sulet la sullevaziun, ha mess a ferm Hunold ed ha silsuenter er incorporà en ses reginavel la part da l’Aquitania che suttasteva formalmain a Karlmann.

Sinaquai èn las tensiuns tranter ils frars creschidas. La mamma Bertrada ha bain empruvà d’intermediar, ma ha bainspert pers si’influenza sin Carl. Quel aveva l’emprim consentì ad ina lètg arranschada da sia mamma cun ina princessa langobarda ed aveva sa laschà sparter per quest intent da si’emprima dunna Himiltrud. Sco ch’i para aveva Bertrada en mira in sistem da lias cumplessiv: Sper la colliaziun cun il retg dals Langobards ambizius Desiderius che dueva vegnir sigillada cun questa lètg, cumpigliava ses plan er Tassilo, il qual era gia maridà cun in’autra figlia da Desiderius. Las resalvas da papa Steffan III, il qual era inquietà pervi da l’avischinaziun nunspetgada tranter Francs e Langobards, ha ella empruvà da refutar. Eventualmain era er Karlmann involvì en il nov sistem d’allianzas che Betrada – e bain er intgins pussants entaifer il Reginavel dals Francs – aveva mess ad ir; tar sia dunna Gerberga sa tracti forsa d’ina parenta da Desiderius.

Carl ha però midà la primavaira da l’onn 771 ses plans politics ed ha rut cun la concepziun da sia mamma. Sia dunna langobarda ha el tramess enavos tar Desiderius, quai ch’è stà per quel in affrunt. Enstagl ha Carl uss maridà in’Alemanna cun num Hildegard. Quai stueva inquietar Karlmann, pertge che l’Alemannia tutgava tar ses domini.

Ina confruntaziun averta tranter Carl e Karlmann pareva da daventar pli e pli probabla. Qua è Karlmann mort surprendentamain ils 4 da december 771. Carl ha immediat surpiglià la pussanza en il reginavel da ses frar ed anc il medem mais al han ils pussants rendì onur a Corbeny. La supposiziun che Carl saja stà involvì en la mort da ses frar na vegn betg sustegnida en las funtaunas. Ed er la pretensiun ch’ins haja empruvà activamain d’extinguer la memoria a Karlmann n’è betg correcta: che Karlmann n’è betg vegnì sepulì a Saint-Denis, mabain a Reims, correspunda fitg probabel a l’atgna voluntad da Karlmann. En tutta cas regiva Carl uss incontestadamain en l’entir Reginavel dals Francs. La vaiva da Karlmann Gerberga è fugida cun ses uffants en l’Italia tar Desiderius.

Expansiun militara ed integraziun

Campagna militara cunter ils Langobards ed incorporaziun da l’Italia

Curuna da fier dals retgs dals Langobards

Suenter la mort da Karlmann aveva Carl consolidà sia posiziun en il reginavel, ma ils dus figls da ses frar ch’eran fugids cun lur mamma ed intgins pussants francons en il Reginavel dals Langobards furmavan vinavant ina smanatscha potenziala. En l’Italia Superiura e Centrala è la situaziun politica s’engrevgiada. Desiderius era s’approprià da territoris che la baselgia romana pretendeva per sai. Mess da papa Hadrian han perquai dumandà la primavaira 773 a la curt da Carl il sustegn da la pussanza protectiva dal papa cunter ils Langobards. Carl n’ha betg targlinà ed è sa decidì da far ina campagna militara cumplessiva cunter il Reginavel dals Langobards, sumegliant a quai che ses bab aveva fatg avant radund dus decennis. Cuntrari a Pippin ha Carl però planisà da conquistar l’entir Reginavel dals Langobards e d’integrar quel en il Reginavel dals Francs, sco che menziunescha Einhard. L’istoriograf Berard Bachrach percunter, il qual è sa spezialisà sin l’istorgia militara dal temp medieval tempriv, manegia che Carl n’haja betg tschertgà da l’entschatta davent la guerra cunter Desiderius; pir l’ulteriur svilup da las relaziuns en l’Italia al hajan necessità d’intervegnir.

La fin da stad da l’onn 773 è Carl sa rendì cun duas grondas armadas franconas da Genevra en l’Italia. In da quellas ha el sez manà sur il Col du Mont Cenis, l’autra ha ses aug Bernhard accumpagnà sur il Grond Son Bernard. Desiderius ha realisà ch’el na vegnia betg da far frunt a las armadas franconas ed è sa retratg a Pavia. Carl ha laschà assediar la citad, ma pir suenter nov mais ha quella capitulà ed è vegnida sblundregiada l’entschatta zercladur 774 dals Francs. Carl ha sinaquai occupà l’entir Reginavel dals Langobards ed ha incorporà quel en il Reginavel dals Francs. Senza in’ulteriura curunaziun è Carl sa numnà da qua davent retg dals Francs e Langobards; l’emprima giada è questa titulatura cumprovada en in document dals 16 da fanadur 774. Desiderius, sia dunna e sia figlia èn probablamain vegnids mess a ferm en la claustra Corbie. Il figl dal retg langobard Adelchis ha pudì fugir a Constantinopel. Cura ch’è prorut il 787/88 in conflict tranter ils Francs ed ils prinzis langobards a Spoleto e Benevent, han ils Bizantins recurrì ad Adelchis. Ma quai è be stà ina curta episoda; ils prinzis langobards han tuttina puspè acceptà la supremazia francona ed èn avanzads cunter ils Bizantins. Als principadis langobards en l’Italia Bassa n’ha Carl gì facticamain nagin access; l’Italia Superiura e parts da l’Italia Centrala han percunter appartegnì da qua davent al Reginavel dals Francs e duevan pli tard er far part dal Sontg Imperi roman.

Probablamain gia l’onn 773, durant l’avanzament cunter Verona, eran Gerberga e ses dus figls crudads en ils mauns da Carl. Davart lur ulteriur destin na san ins nagut. Probablamain ha Carl laschà metter a ferm u liquidar ses nevs per evitar che quels possian far valair lur dretgs sin la ierta paterna.

Da Pasca l’onn 774 è Carl tuttenina cumparì cun sia suita davant Roma, entant che si’armada assediava anc Pavia. Papa Hadrian è stà dal tuttafatg surprais da quai. Als retgs langobards avevan ils papas adina refusà l’access direct a la citad, ma il regent francon e nov protectur dal papat na vuleva Hadrian apparentamain betg vilentar. 30 miglias davant la citad han ins retschavì il retg dals Francs a moda rituala; il protocol è s’orientà al retschaviment da l’exarch bizantin, dal pli aut administratur militar e civil da l’imperatur bizantin en l’Italia. Carl è vegnì accumpagnà tar la baselgia da S. Pieder, nua che Hadrian al ha beneventà a moda festiva. Il papa ed il retg han sincerà in a l’auter lur respect e lur amicizia. Carl duai avair dumandà la lubientscha formala da pudair entrar en la citad, quai ch’al è vegnì admess. Sinaquai è il retg francon e Patricius roman entrà en l’anteriura citad imperiala al Tiber; quella dumbrava en il temp medieval bain mo ina pitschna part dal dumber da la populaziun da l’antica, ma ils edifizis monumentals faschevan anc adina gronda impressiun sin ils visitaders. Apparentamain sa stentava Carl d’er respectar a moda simbolica la posiziun e l’autoritad dal papa. Da muntada en connex cun la politica reala è stà il fatg ch’ins ha renovà a chaschun da quest inscunter il Pactum, la cunvegna fatga tranter Pippin ed il papat areguard ils territoris papals. La pussanza spiertala e terrestra, las duas pussanzas universalas dal temp medieval, parevan da collavurar en quest mument a moda armonica. Ils proxims dis ha Carl assistì a tut ils acts religius avant ch’el ha bandunà la citad.

Las Guerras dals Saxons

Fossa da Widukind en la baselgia da chapitel ad Enger

La stad 772 han cumenzà las Guerras dals Saxons ch’han durà cun interrupziuns fin il 804. Ils Saxons n’eran betg convertids al cristianissem e n’enconuschevan naginas structuras da domini centralisticas, mabain vivevan en stirpas organisadas be a moda lucca. Gia avant avevi dà repetidamain conflicts tranter ils Saxons ed ils Francs, damai che lur territori cunfinava en il nordost directamain cun il territori francon.

Einhard numna las campagnas militaras cunter ils Saxons las pli lungas, las pli crudaivlas e las pli stentusas acziuns militaras dals Francs da fin qua. El condemnescha ils Francs per lur idolatria e sco adversaris dal cristianissem; sco finamira da la campagna militara da Carl na numna el però betg la cristianisaziun dals Saxons, mabain d’allontanar questa smanatscha militara al cunfin francon. Gia Karl Martell e Pippin avevan fatg campagnas militaras pli pitschnas cunter ils Saxons, e quai senza avair en mira la cristianisaziun da quels. Entaifer la perscrutaziun moderna vegnan las guerras saxonas da Carl però tuttavia consideradas sco guerras ch’èn vegnidas manadas cun l’intent da missiunar. Einhard e las annalas imperialas intermedieschan in maletg plitost tendenzius da las Guerras dals Saxons, entant ch’igl existan da vart saxona be rapports tardivs or dal temp da la cristianisaziun. Percunter porschan brevs, poesias e decrets in’invista pli detagliada en il decurs da la acziuns da guerra. Da quests documents resorta ch’il cumbat è stà sur blers onns indecis e la fin da quels averta. Segiramain ha questa ‹guerra da trent’onns› pretendì dal retg intervenziuns annualas. Er per ina societad segnada dal militar sco la francona, entaifer la quala il retg stueva trasor sa cumprovar sco chau d’armada ed entaifer la quala il butin e tributs sfurzads eran da muntada economica, ha quai muntà in’enorma chargia.

La guerra ha cumenzà il 772 cun in’avanzada francona ch’ha manà profund en il territori saxon. Carl è avanzà nà da Worms vers l’Eresburg ed ha conquistà quella. Alura èn ils Francs avanzads tar l’Irminsul, il sanctuari da cult central dals Saxons, il qual Carl ha fatg destruir. La destrucziun da quest lieu sontg sa cunfa cun l’idea da vulair missiunar il territori occupà; a l’entschatta da la campagna militara sa lascha però er imaginar sco motiv la pura engurdientscha da far butin. L’avanzada francona, ch’aveva bain er servì a mitigiar tensiuns tranter intgins aristocrats francons ed il retg, era en tutta cas stada in success cumplain per ils agressurs. Ma suenter curt temp dueva la victoria sa mussar sco pli fragila che pensà. Surtut l’organisaziun decentrala dals Saxons engrevgiava als Francs d’als controllar cumplainamain. Ils Saxons han profità da l’absenza da Carl, il qual è sa trategnì il 773/74 en l’Italia ed han devastà il 774 territori francon situà en la regiun da Hessen odierna; durant lur avanzada han els er assaglì diversas baselgias e claustras cristianas. Carl è sinaquai penetrà il 775 cun ina grond’armada en la Saxonia ed ha sfurzà la submissiun dals Angrivars (sut Bruno) e da l’Ostfalia (sut Hassio/Hessi); er la Westfalia è vegnida battida. Sco ch’i para ha il retg agì durant questa campagna cun gronda brutalitad: las annalas imperialas menziuneschan per l’onn 775 trais mazzacras cumandadas da Carl ed er las annalas da la Northumbria rapportan ch’el haja furià tranter ses inimis. Sin il fatg ch’ils Saxons avevan violà il contract stipulà tranter ils dus pievels ha Carl reagì cun ir la via radicala: batten u mort! Il pli tard da qua davent ha Carl considerà las campagnas cunter ils Saxons sco ovra missiunara; en la versiun finala da las annalas imperialas, las uschenumnadas Annalas dad Einhard, hai num che la guerra cunter ils Saxons vegnia a durar fin che quels hajan adoptà la cretta cristiana u sajan vegnids extirpads.

L’onn 776 è prorutta in’ulteriura sullevaziuns dals Saxons, la quala è medemamain vegnida abattida. L’Eresburg è vegnida reconstruida ed ils Saxons han stuì surdar ostagis. Carl ha laschà eriger en la Saxonia ulteriurs basas, tranter auter la Karlsburg (civitas Karoli), la quala è però vegnida destruida pli tard e reconstruida sco Paderborn. Sinaquai han ils Francs fundà baselgias e claustras per accelerar la missiun dals Saxons e consolidar il domini francon. L’onn 777 pareva il territori saxon d’esser talmain sut controlla francona che Carl ha pudì tegnair a Paderborn ina dieta imperiala. Quai ha muntà ina demonstraziun spectaculara dal domini francon e l’emprima dieta ordaifer il territori da tschep da l’imperi insumma. Da quel temp sa sentivan ils Francs evidentamain sco victurs. Anc en il decurs dal medem onn han gì lieu plirs battaisems en massa; cunter il dretg ecclesiastic èn quels per part vegnids sfurzads si. Vitiers èn vegnids tributs ch’ils Saxons eran obligads da pajar als Francs e ch’han muntà in’ulteriura chargia da vart dal domini ester. Il 778 cumpara per l’emprima giada il Saxon Widukind sco manader dals revoltants che cuntinuavan a s’opponer cunter la pussanza d’occupaziun. Il coc da la resistenza na furmava per gronda part betg l’aristocrazia saxona, la quala era gia s’arranschada cun ils conquistaders, mabain libers e mez libers. Il mument pareva dad esser adattà per in’ulteriura sullevaziun, pertge che Carl aveva subì il medem onn ina nauscha sconfitta en Spagna. La resistenza saxona considerava Carl uss er sco renunzia a la cretta cristiana; ils Saxons ch’eran involvids en quella valevan sco auttraditurs. Tant pli severa è stada la reacziun da vart dals Francs. Gia il 778 ha Carl rimnà truppas e la stad 779 ha el victorisà ils Saxons sper Bocholt en rom d’ina da las paucas battaglias da quest conflict ch’han gì lieu sin champ avert. Carl è avanzà anc pli profund en la Saxonia ed ha puspè cuntanschì la submissiun da plirs rebels, ils quals han danovamain stuì surdar ostagis.

Il 780 ed il 782 ha Carl danovamain clamà en la Saxonia a dietas imperialas. La resistenza saxona pareva dad esser rutta. Aristocrats saxons èn vegnids integrads en il domini francon e remunerads e cunter ils Slavs è schizunt stada engaschada in’armada franco-saxona. Qua èn danovamain sullevadas il 782 grondas parts da la Saxonia sut Widukind. Al Süntel en il Weserbergland han els battì in’armada francona, quai che vegn taschentà en las annalas imperialas, ma concedì en las annalas dad Einhard. Carl è marschà en tutta prescha a la Weser per supprimer la sullevaziun. Ina part dals rebels è danovamain sa suttamessa, ma sper Verden an der Aller ha gì lieu il 782 l’uschenumnada dretgira da sang da Verden: Tenor las annalas imperialas èn vegnids mazzads sin cumond da Carl 4500 Saxons. La perscrutaziun è adina puspè s’occupada cun questa mazzacra. Il dumber da 4500 po esser exagerà, ma en tuttas cas èsi incontestà che Carl ha prendì a Verden ina mesira ordvart brutala, la quala dueva influenzar tar las generaziuns posteriuras a moda ordvart negativa il maletg da l’imperatur. Damai ch’ina tala acziun na dueva betg pli sa repeter, vegn la ‹dretgira da sang› ad avair servì a dissuader. Il medem onn han ins introducì en la Saxonia la constituziun da contadi francona (cf. sutvart); danovamain han ils victorisads stuì surdar ostagis, ils quals èn vegnids deportads da la Saxonia. Ultra da quai è vegnida relaschada l’uschenumnada Capitulatio de partibus Saxoniae, la quala ha prescrit puniziuns ordvart severas (savens la paina da mort) en cas da renunzia al cristianissem, attatgas sin dignitaris ed instituziuns cristianas u per pratitgar cults pajauns.

L’onn 783 han ils Francs victorisà en dus cumbats cunter ils Saxons. La fin da l’onn 784 è Carl danovamain marschà d’enviern cunter la Saxonia per segirar ses domini. L’onn proxim han gì lieu ulteriuras campagnas da guerra; la resistenza saxona era uss rutta a moda brutala e Carl ha offert a Widukind discurs. Widukind ha consentì ed è sa suttamess al retg dals Francs. Da Nadal l’onn 785 ha el schizunt sa laschà battegiar en il palaz imperial d’Attigny; Carl ha figurà sco padrin. Bain è la resistenza saxona anc sa mussada ils proxims onns da temp en temp, ma senza cuntanscher la dimensiun da l’emprima fasa da las Guerras dals Saxons. Il 792 hai danovamain dà sullevaziuns e tranter il 793 ed il 797 han truppas franconas stuì marschar regularmain cunter rebels; quests cumbats avevan uss però per gronda part lieu en il nordost da la Saxonia, en il territori da l’Elba. Als Francs èsi reussì da consolidar lur domini en la Saxonia, ins ha accelerà la cristianisaziun ed organisaziun da la baselgia e danovamain han gì lieu pliras deportaziuns. Il domini francon era uss pli u main segirà. Il terrur intenziunà che vegn crititgà dad Alcuin, ha sinaquai pudì vegnir mitigià in pau. L’onn 797 è la Capitulatio de partibus Saxoniae vegnida remplazzada tras in’ordinaziun pli miaivla. Il 802 han ins relaschà cun la Lex Saxonum dretg scrit per ils Saxons, il qual ha er resguardà parts da lur agen dretg da stirpa. Ils onns 802 e 804 han gì lieu ulteriuras campagnas militaras franconas en la part settentriunala da la regiun da l’Elba. Abitants saxons da questa regiun èn vegnids manads en la part orientala dal Reginavel dals Francs, e Francs han colonisà la regiun da l’Elba. Las Guerras dals Saxons eran uss definitivamain a fin. La Saxonia è restada cristiana ed è vegnida integrada en il reginavel carolingic, e quai betg il davos cun integrar las elitas localas.

Spagna

Chanzun da Roland (manuscrit dal 12avel tschientaner)

La politica d’expansiun tempriva vers il sidvest era bain – sco en la Saxonia – stada colliada cun dirs cumbats; ma tut en tut aveva quella gì success. L’onn 778 dueva percunter daventar in onn da crisa entaifer il temp da regenza da Carl. Tar la dieta imperiala a Paderborn l’onn 777 èn arrivads nunspetgadamain auts mess dal reginavel arab sin la Peninsla Iberica (al-Andalus). L’ Omaijad Abd ar-Rahman I, al qual igl era reussì da mitschar da la revoluziun dals Abbasids, era fugì en Spagna ed aveva etablì là cun l’Emirat da Córdoba in nov domini ch’era independent dal Calif da Bagdad. En quest reginavel devi fermas tensiuns tranter ils Arabs ed ils Berbs. A l’opposiziun appartegneva tranter auter l’Arab Wali Suleiman al-Arabi. Ensemen cun dus auters aristocrats ha el supplitgà Carl d’al sustegnair cunter Abd ar-Rahman. Sco recumpensa vulevan ils trais mess sa suttametter al retg dals Francs. Quai ha dà a Carl la chaschun da far in’ulteriura expansiun, e quai tant pli ch’ils Francs eran stads involvids pli baud repetidamain en cumbats cun truppas arabas. Gia il 759 para in administratur arab d’avair offert a retg Pippin sia submissiun.

L’onn proxim (778) ha Carl fatg ina campagna militara en la Spagna dal Nord. Sco giustificaziun al han servì assagls da vart dals Arabs – uschia almain hai num en ina brev drizzada al papa; en pli ha el pudì passar si sco protectur dals cristians spagnols. L’armada ha el partì en duas truppas: ina è l’emprim avanzada vers Pamplona, l’autra vers Saragossa. Il retg cristian da l’Asturia aveva ina tenuta plitost sceptica envers la campagna militara da Carl, forsa è el schizunt sa cunvegnì cun l’emir da Córdoba. Pamplona, la chapitala dals Bascs cristians, è vegnida conquistada, ma l’avanzada vers Saragossa, nua che l’armada francona è puspè s’unida, n’ha betg gì success. Funtaunas che raquintassan davart la campagna en Spagna datti be fitg paucas, ma en tutta cas èsi sa mussà che la posiziun da pussanza dad Abd ar-Rahman era stabila e che l’opposiziun drizzada cunter el n’era betg ferma avunda. Al-Arabi ha bain furnì ostagis e Barcelona ed autras citads èn vegnidas suttamessas al domini da Carl, ma quai han plitost furmà sutmissiuns da gener formal ch’èn stadas senza consequenza e che n’han purtà als Francs nagin gudogn. Sco ch’i para era Carl partì da supposiziuns sbagliadas areguard las relaziuns da pussanza en Spagna. Retschavend el la novitad ch’i sajan danovamain proruttas sullevaziuns en la Saxonia, ha el interrut la campagna – ch’aveva oramai fatg naufragi – ed è sa retratg.

Sin via da return ha Carl anc laschà destruir ils mirs da Pamplona, ma ils Bascs han prendì vendetga per ses agir sever. L’avust 778 han els attatgà la retroguardia da l’armada francona, quai che para d’avair manà a detg grondas sperditas (Battaglia da Roncesvalles). Las annalas imperialas taschan bain davart questa sconfitta, ma en la versiun repassada, las Annalas dad Einhard, vegn fatg menziun dad ella. Sper auters nobels francons è er vegnì per la vita Hruotland, il duca da la marca bretona. Sia mort ha furnì la basa per la Chanzun da Roland dal 12avel tschientaner che dueva daventar fitg populara.

En las funtaunas carolingicas vegn bain intermedià in maletg idealisant da la campagna militara en Spagna; en la scienza percunter vegn quella considerada sco sconfitta cumpletta. Malgrà quai dueva Carl tuttina puspè vegnir activ en la Spagna dal Nord, e questa giada cun success. Il 792/93 èsi vegnì repetidamain tar assagls arabs sin territori francon; sinaquai han ils Francs mess ad ir ina campagna en la Spagna dal Nord. En rom da quella han pudì vegnir conquistadas pliras citads fortifitgadas, tranter quellas Barcelona (803) e Pamplona (811). En il territori conquistà han ins domicilià cristians. Als Francs eri uschia reussì d’endrizzar in’impurtanta zona da protecziun; pir suenter la mort da Carl dueva quella però vegnir endrizzada sco ducadi da cunfin regular, la marca spagnola.

Guerras cunter ils Avars

En il sidost cunfinava il Reginavel dals Francs cun quel dals Avars. Tar quels sa tractavi da nomads a chaval che derivavan da la steppa asiatica. Vers la fin dal 6avel tschientaner als eri reussì d’extender lur territori en direcziun da l’Imperi bizantin e fin l’entschatta dal 7avel tschientaner avevan els stabilì in impurtant reginavel sin il Balcan. Per l’onn 782 è cumprovada ina delegaziun diplomatica dals Avars a la curt da Carl. Cumbain ch’il Reginavel dals Avars aveva daditg surpassà ses zenit la fin dal 8avel tschientaner, èn ils Avars penetrads l’onn 788 repetidamain en il Reginavel dals Francs, uschia en l’Italia Superiura ed en la Baviera. I po esser che forzas opposiziunalas entaifer il Reginavel dals Francs han mess ad ir questas attatgas, ubain ch’ils Avars avevan tema da daventar la proxima unfrenda da la politica d’expansiun da Carl. En tutta cas ha l’offensiva avara fatg naufragi e las contractivas a Worms da l’onn 790 n’han betg manà ad in’enclegientscha tranter las partidas contrahentas.

Saja che Carl ha vulì stabilisar il cunfin al sidost u ch’el vuleva conquistar nov territori, en tutta cas ha cumenzà l’onn 791 ina vasta invasiun francona en il Reginavel dals Avars. La guerra ch’è suandada descriva Einhard sco la pli gronda che Carl haja manà sper quella cunter ils Saxons. Ils cumbats cunter ils Avars èn er stads d’impurtanza simbolica: quels èn vegnids manads cunter pajauns, uschia che Carl ha pudì sa stilisar sco regent cristian. Tar l’avanzada l’onn 791 èn ils Avars ids ord via als Francs; per il provediment da lur truppas avevan quests ultims installà ina gronda flotta sin il Danubi. Ils proxims onns ha Carl planisà in’ulteriura campagna militara. En quest connex stattan er lavurs d’erecziun d’in chanal (Fossa Carolina). L’emprim han però ulteriuras sullevaziuns dals Saxons impedì ina nova offensiva en il sidost. Il 794/95 èn proruts a l’intern dal Reginavel dals Avars cumbats da pussanza, ils quals duevan manar a la mort dal khagan regent. Tut nunspetgadamain è cumparida il 795 ina delegaziun d’ina gruppa avara a l’Elba ed ha offert a Carl la submissiun da lur manader Tudun. Quel ha acceptà Carl sco signur superiur ed ha schizunt sa laschà battegiar l’onn proxim.

L’onn 796 è in’armada francona marschada danovamain en il Reginavel dals Avars ed ha fatg in ritg butin (uschenumnà stgazi dals Avars); il nov khagan è sa suttamess als Francs. La pussanza dals Avars era uschia rutta e lur reginavel è ì pli e pli en muschna. Il 799/803 è prorutta ina sullevaziun cunter il domini francon, la quala n’ha però betg gì success; quai tant pli ch’ils Francs n’èn betg sa maschadads en la structura interna dal Reginavel dals Avars. La cristianisaziun e colonisaziun han però cuntinuà en il territori da cunfin. Per l’onn 822 vegnan anc menziunads ina giada en las funtaunas mess dal Reginavel dals Avars; il reginavel sco tal sa chattava però definitivamain en in process da dissoluziun. La regiun da cunfin è uss vegnida integrada directamain en il Reginavel dals Francs; la marca da cunfin ch’è vegnida installada serviva uss a la defensiun cunter ils Bulgars ch’avevan erigì in nov reginavel en la regiun dal Balcan.

La fin da la Baviera independenta

Chalesch da Tassilo (ca. 780)

Suenter avair surpiglià il 771 il reginavel da ses frar Karlmann ed esser intervegnì il 773/74 cun success en l’Italia, è anc restà entaifer il territori imperial ina regiun che na suttasteva betg cumplainamain al domini da Carl: la Baviera, nua che Tassilo III, in nev dal retg Pippin, regiva sco duca. Tassilo aveva bain prestà envers Carl il sarament da fidaivladad ed era er sa participà a la campagna militara cunter ils Langobards. Silsuenter ha el però exequì a partir dal 757 a moda vaira autonoma la pussanza en il ducadi bavarais. Davart ils svilups dals proxims onns n’è betg enconuschent bler. Las annalas imperialas discurran da Tassilo en in tun ordvart critic, ma questas notizias èn vegnidas fatgas en la retrospectiva e duevan surtut giustifitgar la moda e maniera co che Carl è intervegnì. En quellas hai num ch’il duca haja fatg il 757 in engirament da vasalladi envers retg Pippin, ma ch’el haja rut quel cun desertar durant la campagna militara en l’Aquitania. En la perscrutaziun moderna vegn quest puntg da vista mess fermamain en dumonda, surtut pervi dals process politics che duevan suandar. Avess Tassilo propi desertà, al avess ins fatg responsabel immediat suenter la campagna militara, pertge ch’i sa tractava d’in delict che steva sut paina da mort.

Tassilo derivava da la veglia e nobla famiglia dals Agilolfings. La Baviera giudeva gia dapi il temp dals Merovings ina rolla speziala entaifer il reginavel. Sco duca ha Tassilo agì a moda vaira autonoma e segir da sasez. El ha maridà la princessa langobarda Liutberga ed ha trategnì fitg bunas relaziuns cun il papa. Ses domini en la Baviera ha el exequì a moda cumplessiva, betg il davos er en dumondas ecclesiasticas. Da quel temp è er sa manifestada en la Baviera ina ritga activitad culturala. Entaifer ses ducadi giudeva Tassilo ina posiziun quasi roiala ed il 769 ha el schizunt relaschà documents sa referind a la titulatura roiala dals Carolings. Carl na tolerava però nagins concurrents politics. Ses proceder cunter l’Agilolfing – ch’ha gì lieu relativamain tard – correspunda pia en tuts reguards a ses agir politic consequent.

L’onn 787 è Tassilo vegnì envidà a Worms, nua ch’el dueva sa suttametter al retg francon. Il duca bavarais n’è però betg cumparì ed ha tschertgà l’intermediaziun dal papa. Bainspert ha el però stuì realisar ch’il papa sa chattava dal tuttafatg sin la lingia da Carl ed al ha appellà da sa suttametter a quel senza resalvas. Ultra da quai èsi sa mussà che Tassilo disponiva er entaifer ses agen ducadi be d’in pitschen sustegn entaifer ils nobels. Cura che Carl è intervegnì anc l’onn 787 cunter Tassilo, han plirs aristocrats bavarais midà sin la vart francona. Tassilo sa chattava en ina posiziun isolada ed è sa suttamess l’october 787 a Carl, al qual el ha engirà suatientscha. Tuttina èn sa mantegnidas tschertas tensiuns e Carl ha chattà ina buna chaschun da sclerir la chaussa en ses senn. Il zercladur 788 è Tassilo vegnì clamà ad Ingelheim e mess a ferm là cun sia famiglia. Ad el è vegnì rinfatschà d’avair pactà cun ils Avars; vitiers è vegnida la reproscha da la deserziun numnada survart. Aristocrats bavarais da tenuta profrancona han dà perditga cunter il duca e quel è vegnì sentenzià a la mort. Carl ha midà la paina en arrest claustral per vita duranta. Il 794 ha Tassilo pudì bandunar per curt temp ses arrest per far ricla a la sinoda a Francfurt e documentar en scrit da desister da tut sias pretensiuns.

En la perscrutaziun moderna na datti nagin dubi che las reproschas envers Tassilo èn vegnidas pronunziadas be per far finta e ch’igl ha gì lieu ad Ingelheim in process politic. Carl era sa decidì per motivs da pussanza da metter fin a la posiziun dominanta dal duca bavarais. Il domini da Tassilo è alura er dà ensemen vaira spert, damai ch’i deva en ses ducadi adversaris che speravan d’obtegnair dapli spazi d’agir sch’els collavurian cun Carl. Il puntg da vista uffizial da la curt roiala carolingica vegn evidenta en la descripziun cuntegnida en las annalas imperialas; qua vegn construida in’argumentaziun che sa basa sin ils fallaments apparents da Tassilo e che lascha cumparair quel sco malfidaivel. En in tschert senn ha la Baviera er salvà vinavant ina posiziun speziala: Ecclesiasticamain ha il territori mantegnì si’unitad ed er en connex cun l’administraziun n’è betg vegnida introducida la constituziun da ducadi, mabain è la regenza vegnida surdada ad in prefect roial. Politicamain è la Baviera però daventada definitivamain ina part da l’Imperi.

La curunaziun sco imperatur

Curunaziun da Carl il Grond tras papa Leo III (maletg istorisant dal 15avel tschientaner)

Dapi il 795 era Leo III papa. Il papat era vegnì da quel temp sut l’influenza da las diversas fracziuns en las qualas l’aristocrazia da la citad da Roma era dividida. Da muntada era l’aristocrazia citadina surtut a chaschun da l’elecziun dal papa. A Leo è tranter auter vegnì fatg la reproscha che sia conduita na correspundia betg a las pretensiuns da l’uffizi; ma surtut na disponiva el da nagin sustegn entaifer la noblezza citadina, uschia che sia posiziun è daventada adina pli precara. La fin d’avrigl da l’onn 799 è la confruntaziun tranter il papa e l’aristocrazia s’agravada talmain confidents da l’anteriur papa Hadrian I han schizunt empruvà da far in attentat. Leo ha survivì ed è fugì tar Carl a Paderborn. Quests eveniments vegnan descrits en l’Epos da Paderborn.

Carl ha sustegnì Leo militarmain ed al ha laschà manar enavos a Roma la fin da l’onn. La fin da stad da l’onn 800 è Carl alura sez sa rendì en l’Italia e la fin november è el cumparì a Roma. En la baselgia da S. Peder al ha il papa curunà ils 25 da december 800 sco imperatur. Questa surdada dal domini roman en ils mauns dals Francs (translatio imperii) ha mess ad ir in svilup d’ordvart gronda impurtanza per l’ulteriur decurs dal temp medieval. L’imperi roman occidental, ch’era ì a fin l’onn 476 cun destituir l’ultim imperatur en l’Italia, è vegnì renovà tras la curunaziun da Carl. En quest connex giogan aspects eschatologics in’impurtanta rolla; l’Imperi roman valeva sco ultim imperi en l’istorgia (ductrina dals quatter imperis). Uss existiva in nov ‹Imperi roman› che sa referiva al domini dals imperaturs romans da l’antica ed il qual dueva passar pli tard dals Carolings als Liudolfings (Ottons) ed als retgs tudestg-romans. En quest senn ha Carl er mess il crap da fundament per il Sontg Imperi roman da pli tard. Quai èn ils fatgs; en connex cun la curunaziun sco tala èn però blers detagls nunclers.

Davart la curunaziun sco tala existan quatter rapports: Las Annalas da Lorsch, il Liber pontificalis, las Annalas imperialas e las Annalas dad Einhard. En quests documents vegn surtut ludada la funcziun da protecziun da Carl envers la baselgia ed il papat. La curunaziun saja plitost succedida sco act spontan ed il pievel haja reagì a moda entusiasmada. Einhard pretenda schizunt che Carl na fiss betg entrà en baselgia, sch’el avess gì enconuschientscha da l’intenziun da Leo.

La perscrutaziun moderna considerescha questas descripziuns sco betg correctas. I vala sco impussibel che las preparativas avessan pudì avair gì lieu en il zuppà, che Carl avess pudì star davent da la baselgia il di da Nadal e ch’i fiss stà pussaivel da realisar ina curunaziun a la quala quel n’avess betg sez consentì. Il cuntrari aveva Carl sez aspirà gia dapi in temp la curunaziun e la renovaziun da l’imperi roman occidental. Il papa sez ha bain agì sco curunatur; ma el sa chattava en ina posiziun fitg flaivla e dependeva dal tuttafatg dal sustegn da Carl. Sco imperatur ha Carl alura er surpiglià la funcziun da truar ils adversaris romans da Leo.

Ch’i dueva reussir da restabilir l’imperi occidental è d’attribuir a divers facturs. En l’ost existiva bain vinavant l’Imperi dals Bizantins che numnavan sasezs (Ῥωμαῖοι Rhōmaîoi) ‹Romans› ed il qual pudeva guardar enavos sin ina cuntinuitad statala nuninterrutta dapi l’Imperi roman da l’antica tardiva. L’onn 800 regiva però là cun l’imperatura Irene ina dunna (quai ch’ins commentava per part a moda sprezzanta en il vest), la quala aveva da cumbatter cun numerus problems a l’intern da ses imperi. Or da la perspectiva carolingica vegniva l’‹Imperi dals Grecs› – ina denominaziun provocanta per ils Bizantins – bain tratg en consideraziun, ma giuditgà a moda negativa; igl è schizunt vegnida construida ina transmissiun apparenta da l’onur imperiala da Bizanz sin Carl. A Bizanz percunter han ins considerà Carl sco usurpatur e defendì il dretg exclusiv sin il titel imperial ‹roman›. Pir il 812 èsi reussì da sa cunvegnir areguard il problem dals dus imperaturs.

Relaziuns exteriuras

Hārūn ar-Raschīd retschaiva ina delegaziun da Carl il Grond (maletg istorisant dal 1864)

Carl ha trategnì relaziuns exteriuras che tanschevan da l’Engalterra fin en la part orientala da la regiun da la Mar Mediterrana. Einhard tracta quest aspect en sia biografia dal regent e descriva curtamain la vasta diplomazia carolingica.

L’Engalterra anglosaxona era sutdividida en plirs reginavels che stevan en concurrenza in cun l’auter. Las relaziuns dals Francs cun l’Engalterra eran tradiziunalmain bunas. Tranter auter ha Carl gì contact – betg senza tensiuns – cun il retg pussant Offa da Mercia, al qual igl è per part reussì da cuntanscher la predominanza en l’Engalterra. Il retg da pli tard Egbert da Wessex è sa trategnì in temp a la curt da Carl. Ed ils regents da la Scozia duain, tenor Einhard, schizunt avair renconuschì la supremazia da Carl.

En l’ost, e suenter la conquista da la Saxonia er en il nordost, cunfinava il Reginavel dals Francs cun il territori dals Slavs. Quels na furmavan nagina unitad serrada, mabain eran sutdividids en singulas stirpas. L’ovra dal ‹geograf da la Baviera› da ca. 850 numna tranter auter ils Abodrits, Velets, Sorbs e Boems. A l’entschatta dals onns 780 èn cumprovadas attatgas slavas sin territori francon, medemamain in assagl sorb l’onn 782. Sinaquai hai adina puspè dà singulas campagnas militars en il territori slav. Da menziunar spezial è la gronda offensiva francona sut il commando da Carl da l’onn 789. Quella è sa drizzada cunter ils Velets sut Dragowit da l’autra vart da l’Elba; en rom da questa campagna militara han ins assaglì la fortezza principala da Dragowit e quel ha la finala stuì sa suttametter. Sut il commando da Carl il Giuven, il figl da l’imperatur, èn truppas franconas, bavaraisas e saxonas danovamain penetradas il 805 e 806 en la Boemia. Da l’autra vart figureschan singulas stirpas slavas er sco alliads dals Francs; ils pli impurtants da quels eran ils Abodrits. L’onn 808 han ils Velets attatgà ensemen cun ils danais ils Abodrits e la part orientala da la Saxonia, èn però vegnids battids il 812. Da vulair missiunar il territori slav n’è Carl betg sa stentà. En questa regiun vuleva el be segirar ils cunfins e pacifitgar las regiuns cunfinantas, senza però avair en mira in’expansiun territoriala. Entaifer la perscrutaziun vegn la politica dals Slavs da Carl alura er giuditgada sco bundant pli defensiva che quai ch’igl è stà il cas en autras regiuns da cunfin dal Reginavel dals Francs. Per segirar ils cunfins ha el prendì en mira qua la submissiun formala dals Slavs ed independenzas luccas dals territoris correspundents, sumegliantamain sco che faschevan quai ils Romans e Bizantins als cunfins da lur imperis.

Tar las campagnas militaras franconas han en general motivs materials giugà ina rolla centrala. Il butin da sblundregiadas intenziunadas durant las campagnas militaras ed il pajar tributs furmavan caracteristicas structuralas dal Reginavel dals Francs. Tar questas entradas tutgavan sper possess materials er sclavs. Ils tributs prevegnivan directamain al retg. Talas entradas han furmà in motiv essenzial per acziuns militaras, uschia cunter ils Saxons, Avars e pli tard cunter ils Slavs. Ils Carolings na disponivan da nagin’armada permanenta. Las truppas da quella vegnivan mobilisadas tenor basegn; da muntada speziala eran ils chavaliers cuirassads. Obligà da prestar servetsch era mintga liber entaifer il Reginavel dals Francs. La perspectiva da pudair far butin furmava in impurtant stimul per las truppas ch’entravan mintgamai en acziun. A medem temp segiravan success militars als Francs ina posiziun egemoniala envers vischins pli flaivels sco las stirpas slavas e procuravan al retg per ulteriura legitimitad entaifer la societad da guerriers francona.

L’onn 804 è la regiun al nord da l’Elba, da la quala ins aveva deportà la populaziun saxona cun la forza, vegnida attribuida als Abodrits. Quella è bainspert stada pertutgada d’attatgas da vart dals Danais. Tenor las Annalas imperialas avevan quests ultims tramess ils onns 782 e 798 mess tar ils Francs. Sut Gudfred èn els alura avanzads il 804 e 808 cun bastiments en il cunfin da regiun settentriunal ed il 810 ha ina gronda flotta assaglì la costa frisa. Sinaquai èn ils Francs stads sfurzads da puspè surpigliar sezs la protecziun dals cunfins en questa regiun. A quest intent ha servì l’erecziun dal chastè Esesfeld che Carl ha ordinà. Ils onns 811 ed 813 èn vegnids fatgs contracts da pasch cun ils Danais. Suenter la mort da Carl han però gì lieu novas – e bundant pli vastas invasiuns da rapina – da vart dals umens dal nord. Gia il 799 avevan Danais e Norvegiais fatg en Gallia assagls a la costa da l’Atlantic. Quels avevan manifestà cleramain l’inferiuradad maritima dals Francs. Da l’autra vart existivan però er relaziuns da commerzi tar ils vischins al nord; dal temp da Carl han ins er intensivà las stentas da missiunar questa regiun.

Cun il califat ha il Reginavel dals Francs trategnì dapi il temp dal retg Pippin contacts lucs. In aspect era il giavisch dals regents francons da segirar a pelegrins cristians l’access als lieus sontgs. L’onn 797 è Carl entrà en contact cun Hārūn ar-Raschīd, il calif da Bagadad da la schlatta dals Abbasids. Einhard dovra per il calif il num correct Aaron ed accentuescha che quel domineschia l’entir Orient cun excepziun da l’India; il rapport da Notkar da pli tard è percunter gia segnà fermamain d’in tun legendar. Hārūn ar-Raschīd regiva propi sur in immens reginavel che s’extendeva da l’Africa dal Nord sur il Proxim Orient fin en l’Asia Centrala. Il calif ha regalà a Carl in elefant asiatic cun num Abul Abbas, il qual il commerziant a distanza gidieu Isaak ha manà l’onn 801 en il Reginavel dals Francs. Ils motivs precis per la missiun diplomatica n’èn betg enconuschents, ma probablamain sa tractavi er qua dals pelegrinadis e da la protecziun dals cristians che vivevan en il califat. L’onn 802 han ins tramess ina segunda delegaziun francona a Bagdad. Questa giada è la nova schientscha da Carl sco imperatur e protectur dals sanctuaris cristians (sco a Jerusalem) stada decisiva. Il 807 è suandada ina cuntravisita da diplomats or dal califat, ils quals han fatg a Carl ritgs regals. Las relaziuns tranter l’imperatur ed il calif eran bunas ed er las relaziuns commerzialas han profità da quai. Eventualmain han er ponderaziuns da s’alliar cunter Bizanz giugà ina rolla. Suenter la mort dal calif è la situaziun dals cristians en il califat però sa pegiurada ed ils contacts tranter ils dus reginavels èn sa diminuids.

En rom dals contacts da Carl cun ils principadis langobards en l’Italia dal Sid, ch’eran vinavant independents, èn er sa dadas relaziuns diplomaticas tar ils Aghlabids muslims en la Tunesia odierna. Contacts pli intensivs ha Carl però tgirà en direcziun da la Spagna, uschia per exempel cun ils regents dals reginavels parzials muslims (quai ch’ha manà al naufragi da la campagna militara en Spagna l’onn 778) u cun il retg Alfons II da l’Asturia.

Las relaziuns dal Reginavel dals Francs cun Bizanz eran vaira intensivas, ma èn stadas engrevgiadas intgins onns suenter la curunaziun da Carl sco imperatur l’onn 800: en rom da l’uschenumnà problem dals dus imperaturs pretendevan uss omaduas varts d’occupar a moda legitima il tron da l’imperatur roman, cun il qual era er colliada la pretensiun da vigur universala. Nikephoros I, dapi il 802 imperatur bizantin (Basileus), ha resentì l’onur d’imperatur da Carl sco usurpaziun ed ha refusà d’acceptar quella. Il conflict è anc daventà pli critic cura che Carl ha integrà en sia sfera d’influenza las regiuns Dalmazia e Venezia ignorond las pretensiuns bizantinas. Igl èn suandadas acziuns da cumbat limitadas, ma da princip eran omaduas varts interessadas a chattar l’equiliber: Carl era anc adina lià als cunfins, entant ch’ils Bizantins vegnivan smanatschads en il vest dals Bulgars ed en l’ost dal califat. Gia l’onn 811 aveva Carl tramess ina brev a Constantinopel, ma curt suenter è Nikephoros vegnì mazzà. En rom da la Pasch dad Aachen (812) èsi reussì da sa cunvegnir cun ses successur Michael I. A quel ha Carl tramess il 813 ina brev, en la quala el al pledenta sco frar respectabel. La gronda muntada dals contacts tranter il Reginavel dals Francs e Bizanz resulta er dal grond dumber da delegaziuns diplomaticas: durant il temp d’uffizi da Carl èn documentadas quatter delegaziuns franconas ed otg delegaziuns bizantinas.

Curt e constituziun da la pussanza

Emprova da reconstruir la curt carolingica ad Aachen

La curt furmava il center da tut l’agir signuril. Ils retgs dal temp medieval tempriv eran savens en viadi; els giravan cun l’entira curt d’in chastè palatin a l’auter e reglavan en questa moda lur fatschentas. L’economia da finanzas giugava tuttavia ina rolla da quel temp e munaidas vegnivan battidas cuntinuadamain, er dal temp da Carl il Grond. Malgrà quai dominava en il Reginavel dals Francs l’economia a basa da natiralias. La basa materiala da la roialitad furmavan ils bains roials. Carl trategneva numerus palatinats ch’eran repartids en l’entir reginavel; quels eran da temp en temp en funcziun sco residenza roiala e servivan al provediment da la curt imperiala. Tar ils lieus che vegnivan frequentads tutgavan tals ch’eran gia stads pli baud en la favur dals retgs francons; ma dal temp da Carl èn er vegnids vitiers novs lieus, per part er en ils territoris conquistads. L’accent principal da ses itinerari furmava il nordost dal Reginavel dals Francs, surtut la regiun tranter la Maas ed il territori dals flums Rain e Main. Il dumber dals segiurns variescha fermamain e tanscha dad in sulet (cumbain impurtant) a Francfurt a.M. fin a 26 ad Aachen. Quest ultim lieu è probablamain daventà la residenza preferida dal retg pervi dals guauds vischins, en ils quals el pudeva ir a chatscha, e pervi da las funtaunas chaudas. Suenter il 795 è el be pli sa trategnì trais giadas d’enviern en auters lieus. Aachen figurava uss sco residenza roiala principala e vegn schizunt numnà en l’Epos da Paderborn – laschond da la vart Bizanz – sco Roma secunda ed en in’ecloga dal scienzià francon Moduin sco «renaschientscha dad aur da la Roma antica». Correspundentamain èn vegnidas realisadas al lieu diversas mesiras da construcziun, tranter auter surtut il pompus chastè palatin dad Aachen.

L’ovra da l’onn 882 ‹De ordine palatii› scritta da l’archuvestg Hinkmar da Reims dat invista en l’organisaziun interna da la curt. En dumondas administrativas giugava la chapella da la curt, che steva sut la direcziun dal capellanus, in’impurtanta rolla. Vitiers vegnivan il chancelier ed ils notars. Tar quels sa tractavi da spirituals, entant ch’il cont da la curt reglava dumondas secularas ed appartegneva medemamain al circul intern dals cussegliaders dal retg. Ultra da quai eran en servetsch a la curt blers servients, tranter quels il chombrer, il buccalier, il maister da quartier, il seneschall ed ulteriur persunal da chasa. Betg da sutvalitar è plinavant la muntada da la regina che manava il tegnairchasa roial.

La curt na furmava entaifer il reginavel betg be il center politic, mabain er cultural. Carl il Grond sez s’interessava evidentamain per la cultura e radunava a sia curt intenziunadamain scienziads da lingua latina da l’Europa dal Vest ed Europa Centrala. Il pli famus tranter els è stà l’Anglosaxon Alcuin (mort il 804). Alcuin era stà avant manader da la famusa scola catedrala a York; el possedeva ina vasta biblioteca ed aveva in renum extraordinari. El ha inscuntrà Carl l’emprima giada ils mais d’enviern 768/69 ed à suandà l’onn 782 il clom a la curt da quel. Là ha el gì gronda influenza sco cussegliader dal retg ed è er avanzà al manader da la scola da la curt. Vitiers vegnan ina retscha d’ulteriurs scienziads sco Einhard. Quel è l’emprim stà scolar dad Alcuin, pli tard manader da la scola da la curt, confident da Carl ed er ses maister constructur. Suenter la mort da Carl ha el scrit sia famusa biografia da l’imperatura ch’è s’orientada a models da l’antica. Petrus da Pisa è stà in grammaticher latin ch’è medemamain vegnì clamà a la curt e ch’ha instruì Carl en la lingua latina. Il scienzià langobard Paulus Diaconus era stà en servetsch roial en l’Italia ed era arrivà il 782 a la curt da Carl, nua ch’el ha operà durant quatter onns. Il patriarc Paulinus II d’Aquileia disponiva d’ina vasta savida sin differents champs. Il Visigot Theodulf dad Orléans è stà in teolog e poet erudit; el ha scrit per Carl ils ‹Libri Carolini›. Da l’Irlanda derivavan ils scienziads Dungal e Dicuil ch’èn s’occupads da las scienzas da la natira. Areguard sias miras culturalas ha Carl anc pudì sa basar sin ulteriuras persunas or da ses ambient, tranter auter Arn da Salzburg, Angilbert, ils frars Adalhard e Wala ch’eran parentads cun il regent, sco er sia sora Gisela (morta il 810, dapi il 788 abadessa da Chelles). La curt e la scola da la curt han dà impuls per ina renovaziun culturala; en rom da quella è er la baselgia carolingica, sco purtadra centrala da la cultura, vegnida refurmada.

Per ordinari duas giadas l’onn vegnivan convocadas dietas dal retg e dals nobels en il reginavel per sclerir dumondas politicas u intermediar en dispitas. L’execuziun da la pussanza era liada en il temp medieval tempriv fitg ferm a singulas persunas; ‹instituziuns statalas› (e tras quai in’idea abstracta da statalitad) n’existivan praticamain betg independentamain da questas structuras da domini persunalas. Tuttina è s’etablida sut ils Carolings ina structura administrativa relativamain effizienta per las relaziuns da lez temp. Carl ha dismess las ulteriuras restanzas dals ducadis da pli baud e cun Tassilo III è vegnì destituì l’onn 788 l’ultim duca. L’administraziun dal reginavel sa chattava uss – sco gia dal temp dals Merovings – surtut en ils mauns dals conts. Quels n’ademplivan betg be la funcziun da schefs d’armada, mabain, tar l’execuziun da las regalias, er sco magistrats roials (en rom da l’uschenumnada constituziun da ducadi). En singuls cas eran els en uffizi sco substituts dal retg (conts da marca, da chastè e da palatinat). Ina muntada tut speziala han cuntanschì ils conts da marca: En l’execuziun da lur uffizi en las marcas da cunfin – che disponivan oramai da dretgs extraordinaris – èn s’unidas en lur persunas pliras cumpetenzas. La surdada d’uffizis e da bains a tschertas famiglias aristocratas ha segirà lur loialitad e furmà la basa per ina nova aristocrazia che participava a l’execuziun da la pussanza roiala. Dal temp da Carl na sa tractavi en quest connex anc betg d’uffizis ereditars, mabain d’uffizis che vegnivan surdads a singuls nobels. Il Reginavel dals Carolings furmava in stadi multinaziunal che na vegniva betg dominà be dals Francs, mabain en il qual er autras gruppas etnicas eran involvidas en l’execuziun da la pussanza. A far penetrar a moda effectiva il domini en tut las parts dal reginavel servivan ils uschenumnads mess roials (missi dominici). Quels vegnivan adina tramess en dus, mintgamai in mess secular ed in ecclesiastic (per ordinari in cont ed in uvestg). Els avevan l’incumbensa da metter en la pratica relaschs ed instrucziun e d’incassar taglias; lur preschientscha serviva però er a demonstrar la roialitad ed a la controlla al lieu. En in district attribuì per quest intent pudevan els exequir tenor basegn la pussanza directa e pronunziar sentenzias. Igl èn stads ils missi a prender giu il sarament da fidaivladad, il qual ils abitants masculins dal reginavel a partir da dudesch onns han stuì prestar al retg. Cun questa mesira è Carl sa stentà da francar la loialitad da ses subdits; il sarament ha stuì vegnir prestà il 789 e danovamain il 802.

Monogram da Carl il Grond

La basa per in’administraziun effectiva ha furmà sper l’infrastructura signurila la lingua scritta. Il dumber dals documents avant maun po valair sco indicatur quant fitg che la pussanza roiala aveva penetrà las singulas parts da territori dal reginavel. Igl existan en tut 164 documents da Carl che valan sco autentics, ma igl è quai be ina pitschna part da tut ils documents che Carl ha effectivamain mess en vigur. Il cuntegn d’intgins documents ch’èn ids a perder sa lascha reconstruir cun agid d’autras funtaunas ch’èn sa mantegnidas. Ils emprims retgs dals Merovings avevan er occupà en lur chanzlias l’emprim surtut scrivants laics; pli tard èn las enconuschientschas da leger e scriver però be pli vegnidas intermediadas a spirituals. Las enconuschientschas da la lingua scritta en il Reginavel dals Francs eran pegiuradas dapi il 7avel tschientaner; la lingua latina vegniva negligida pli e pli. L’uschenumnada refurma da la furmaziun da Carl na serviva er betg be a revitalisar la cultura, mabain era a medem temp in impurtant element per segirar in’execuziun da la pussanza effizienta. Las refurmas da Carl han en quest senn cumpiglia aspects signurils, culturals ed ecclesiastics.

In impurtant instrument per manifestar la pussanza roiala ha er furmà la legislaziun, da la quala Carl ha fatg diever amplamain. Cun las uschenumnadas Capitularias han ins stgaffì ina legislaziun unitara, medemamain èn vegnids refurmads ils fatgs giudizials e la giurisdicziun. In’impurtanta funtauna per l’istorgia economica, surtut per l’agricultura ed orticultura, furma l’ordinaziun davart ils bains rurals, il Capitulare de villis vel curtis imperii, che Carl il Grond ha relaschà sco vasta perscripziun areguard l’administraziun dals bains roials. Quella ha servì a segirar la furniziun da la curt roiala. Il mars 789 ha Carl relaschà il capitular Admonitio generalis. Igl è quai stà in relasch programmatic che cuntegna admoniziuns e ch’è sa drizzà cunter abus en la baselgia ed en il reginavel. En 82 chapitels vegnan tractadas tematicas sco la reorientaziun ecclesiastica, la revitalisaziun da la savida, il cumbat cunter eresia e superstiziun e mesiras che servan a meglierar en general la moda da viver dals subdits. A medem temp vegn fatg appel a pasch e concordia, vegnan condemnads facturs malvis sco gritta, scuidanza e discordia. I dat en egl che bleras instrucziuns sa drizzan al clerus e be paucas directamain als subdits. Questas admoniziuns e disposiziuns han fatg part d’in program da refurma cumplessiv dal qual fascheva er part la refurma da la furmaziun; quest program n’ha Carl betg elavurà sez, ma el al ha promovì e fatg avanzar a moda decisiva. L’entira vita en il reginavel dueva s’orientar al program da l’Admonitio generalis; l’execuziun da quel è vegnida delegada als missi.

Carl n’ha però betg cuntanschì in success cumplain. Quai n’è betg mo d’attribuir a mancanzas areguard ses meds da pussanza, mabain er ad abus ed al regl d’expansiun da vart da tscherts nobels. Carl ha tuttavia realisà che tschertas relaziuns mettevan facticamain cunfins a si’imaginaziun dad urden e dretg ed ha er reagì sin quai, per exempel cun sa stentar il 802 d’adattar la structura dals missi. En sias capitularias accentuescha Carl tranter auter la protecziun dals libers e crititgescha per part ina tenuta garegiusa da vart da la baselgia. La protecziun dals povers fascheva medemamain part dal catalog d’incumbensas dal retg e Carl è sa stentà da meglierar almain parzialmain las cundiziuns da vita da las classas socialas las pli povras ed er dals betg libers. Ils Gidieus, dals quals intgins eran tradiziunalmain activs sco commerziants a distanza, giudevan protecziun roiala.

Politica ecclesiastica

Carl il Grond e sia dunna Hildegard sco fundaturs da la claustra da Kempten (cronica claustrala dal 1499)

Ina rolla extraordinaria en rom da las stentas d’ordinar da nov e da consolidar las relaziuns a l’intern ha giugà la baselgia che disponiva d’in’ulteriura infrastructura che s’extendeva sur l’entir reginavel. La collavuraziun tranter la monarchia e la baselgia n’ha da princip furmà nagina novaziun, mabain era usitada generalmain en il temp medieval tempriv. Gia ils Merovings avevan integrà la baselgia en lur concepziun da la pussanza ed a quai èn er sa referids ils emprims Carolings. Carl ha però accelerà ed intensivà quest process cun schlargiar massivamain l’infrastructura clericala. Uschia han ins fundà numerusas claustras ed endrizzà novs uvestgieus; il dretg d’eleger ils uvestgs tutgava a Carl sez. En pli ha Carl munì la baselgia cun ritgas donaziuns e privilegis ed ha realisà refurmas ecclesiasticas. L’introducziun da la constituziun metropolitana, sinodas regularas a las qualas assistiva il retg sco er visitaziuns han rinforzà il liom tranter il retg e la baselgia. La vasta refurma da la furmaziun da Carl ha surtut pertutgà la baselgia, la quala ha profità da l’augment dal nivel da furmaziun e da las mesiras d’eliminar ils abus entaifer il clerus.

Carl na resguardava sasez betg mo sco promotur da la baselgia, mabain tuttavia er sco signur da l’episcopat imperial. En dumondas da baselgia aveva el grond’influenza. Per il pli pudeva el sa basar sin ils uvestgs che derivavan per gronda part da famiglias aristocraticas localas e che giugavan tant en dumondas ecclesiasticas sco er profanas in’impurtanta rolla. La cretta e la politica gievan da quel temp savens in en l’auter. Carl, che purtava er il titel defensor ecclesiae (‹defensur da la baselgia›) n’era betg be sez religius, el è er sa stentà da transponer sia rolla sco regent cristian en la politica reala. Quai sa manifestescha en divers decrets da l’imperatur, betg il davos en furma da las ordinaziuns che pertutgan la refurma da la furmaziun, en rom da la quala il diever dal pled scrit ha furmà ina part centrala da la veneraziun da Dieu.

D’ina brev dal 796 che Alcuin ha scrit a papa Leo III – bain per incumbensa da Carl – resorta che l’imperatur deva gronda impurtanza a cumbatter ils ‹nuncartents› a l’exteriur ed a rinforzar la cretta a l’intern. Carl ha mess ad ir ina politica missiunara ordvart activa, surtut en la Saxonia (suenter il 785). Quella han ins per part chatschà tras cun la forza, quai che Alcuin, ch’insistiva sin la libra voluntad en dumondas da cretta, crititgescha explicitamain. Ultra da quai valeva tenor la ductrina da la baselgia il princip ch’ina persuna duaja l’emprim vegnir instruida en la cretta e sa decider a la fin voluntarmain per u cunter quella. Als Saxons ch’ins aveva convertì eran ils princips da la cretta cristiana però vegnids intermediads a moda be rudimentara; enstagl duevan leschas fitg severas procurar ch’els sa tegnan silsuenter vi da la nova cretta. A l’intern dal reginavel ha Carl appellà a ses subdits da manar ina vita pietusa ed è sa stentà da cristianisar pli ferm la societad, per exempel areguard l’observaziun dals diesch cumandaments e la sanctificaziun da la baselgia.

Il center da la politica da baselgia carolingica furmava dapi la fin dal 8avel tschientaner Aachen, cumbain che questa citad n’era nagina sedia episcopala. Suenter l’onn 794 han sinodas a las qualas il retg era preschent be pli gì lieu ad Aachen. Ils proxims onns è Carl adina puspè s’occupà a chaschun da sinodas da problems ecclesiastics. A Bizanz furiava en il 8avel e 9avel tschientaner l’iconoclassem; il 794, a la sinoda da Francfurt, han ins er tractà en il Reginavel dals Francs la dumonda da l’aduraziun d’imagens e la finala refusà questa pratica. La refurma da la liturgia tenor l’exempel roman, che gia Pippin aveva inizià, è vegnida manada vinavant. Sin il Concil dad Aachen dal 809 è l’uschenumnada furmla da filioque vegnida declerada sco lianta. Il figl e successur da Carl, Ludivic il Pietus è sa referì a la tradiziun da ses bab ed ha tegnì ulteriuras sinodas ad Aachen, avant che la pussanza centrala carolingica è daventada in’unfrenda dals cumbats da successiun.

Er la cooperaziun cun il papat che vegniva pratitgada dapi il temp da Pippin ha cuntinuà; profità da quella han omaduas varts fitg ferm. Papa Steffan II aveva legitimà la nova dinastia regenta, entant ch’ils Francs èn entrads en funcziun sco nova pussanza protectura dal papat. Davart las circumstanzas da l’emprim inscunter tranter Pippin e papa Steffan II l’onn 754 varieschan las indicaziuns en las funtaunas. En la Cuntinuaziun da la Cronica da Fredegar (Continuatio Fredegarii) vegn descrit che Carl, ch’aveva da quel temp radund tschintg onns, saja ì encunter al papa cun ina delegaziun per far bainvegni a Steffan II en il Reginavel dals Francs ed al accumpagnar en il palaz imperial a Ponthion. Là haja il papa fatg ritgs regals a Pippin ed a plirs nobels francons. La descripziun da la vita da Steffan en il Liber Pontificalis sa differenziescha da quai en in punct decisiv: Tenor il rapport correspundent saja Carl bain er el ì encunter al papa, ma in’ura davant il palaz imperial haja er Pippin beneventà Steffan cun tutta pumpa e saja schizunt sa bittà per terra davant el. Questa differenza è d’attribuir al caracter divergent da las duas funtaunas ch’intendan mintgamai ubain d’accentuar la posiziun dal papa ubain quella dal retg.

Carl ha profità da chaschuns favuraivlas per engrondir si’influenza. La campagna militara en l’Italia cunter ils Langobards il 773/74 ha el bain er fatg per proteger il papa; ma ils territoris conquistads ha el per gronda part integrà en ses reginavel. La dumonda da princip areguard la relaziun tranter il retg francon ed il papa ha survegnì nova actualitad suenter che Carl è vegnì curunà da Nadal l’onn 800 sco imperatur. Tant l’imperatur sco il papa represchentavan pussanzas universalas e nagina vart na pudeva acceptar ina submissiun formala sut l’autra. Ma dal temp da la curunaziun sa chattava Carl en ina posiziun politica bundant pli favuraivla, entant che papa Leo III era facticamain – pervi da sia flaivla posiziun a Roma – dependent da l’imperatur. Ma gia curt temp suenter la mort da Carl, sut Nicolaus I, ha il papat puspè gudagnà terren e schizunt cuntanschì ina nova culminaziun. Vers la fin dal 9avel tschientaner han alura però ils circuls citadins prendì suramaun a Roma e fin l’entschatta dal 11avel tschientaner dueva il papat savens vegnir dominà da ferms imperaturs.

Refurma da la furmaziun carolingica

Pagina or da l’Evangeliar da Lorsch dal temp da la refurma da la furmaziun carolingica

En il decurs dal 7avel ed 8avel tschientaner era la lingua latina s’alienada en il Reginavel dals Francs fitg ferm dal latin classic da l’antica e s’avischinà tant en la morfologia sco er en la sintaxa el latin vulgar protoroman. Er las instituziuns da furmaziun ecclesiasticas èn sa pegiuradas. Enconuschientschas dal grec n’eran strusch pli avant maun en il vest, ma er in latin correct ha stuì vegnir emprendì da nov dals Romans. Il declin da la lingua en il Reginavel carolingic è vegnì retegnì a partir da la fin dal 8avel tschientaner tras mesiras intenziunadas sin il champ da la promoziun da la cultura. Questa fasa da nov schlantsch linguistic e cultural vegn numnada renaschientscha carolingica. La noziun ‹renaschientscha› è però problematica en quest connex: En il Reginavel dals Francs na sa tractavi betg da far renascher la savida classica da l’antica, mabain da purifitgar ed unifitgar la ierta culturala avant maun. Per il temp carolingic discurran ins oz per quest motiv plitost da la refurma da la furmaziun carolingica. I sa tractava da renovar la ‹sabientscha dals vegls›; punct da referenza per la furmaziun occidentala dal temp medieval tempriv furmavan las septem artes liberales enconuschentas nà da l’antica tardiva. Il stausch inizial per la refurma da la furmaziun pudess avair dà la refurma da la baselgia francona tras Bonifatius vers la mesadad dal 8avel tschientaner. Ma er impuls nà da l’exteriur han promovì questa renovaziun culturala. Uschia avevan l’Engalterra e l’Irlanda gia enconuschì pli baud ina tala refurma culturala e la cultura en scrit era là generalmain londervi da daventar pli impurtanta, sco che mussa per exempel l’operar da Beda Venerabilis a l’entschatta dal 8avel tschientaner. Anglosaxons sco l’erudit Alcuin han alura er giugà in’impurtanta rolla entaifer il circul da scienziads da l’uschenumnada scola da la curt.

Carl sez n’era tuttavia betg nuninstruì e s’interessava fermamain per la cultura. El ha promovì la refurma da la furmaziun a moda activa, la realisaziun da quella è però stada en ils mauns dad Alcuin. La noziun-clav per chapir quella è correctio. Cun quai è manegià che la scrittira e lingua latina, pia il fundament per il discurs cultural e spiertal en il vest, sco er il servetsch divin sajan da ‹curreger›. La savida avant maun dueva vegnir rimnada, tgirada e derasada a moda sistematica. A quest intent ha servì ina biblioteca curtaisa ch’è vegnida amplifitgada cuntinuadamain. En la famusa Admonitio generalis da l’onn 789 vegn er il program da furmaziun tematisà explicitamain. Las claustras vegnan tranter auter admonidas d’endrizzar scolas, da dar bada a la furmaziun dals spirituals e da far attenziun da copiar texts a moda correcta. La refurma da las scolas claustralas e da las scolas dal chapitel catedral era er da muntada per motivs religius: il clerus era dependent d’enconuschientschas fundadas da la lingua e da las scrittiras per pudair interpretar endretg la Vulgata, la versiun latina da la Bibla, ed elavurar atgnas scrittiras teologicas. Qual è in dals patratgs centrals da la refurma: ina lingua scritta e discurrida concisa saja indispensabla per l’aduraziun da Dieu. Uschia è la ‹scienza› daventada la servienta da la teologia. En rom da questas stentas è la lingua da scrittira latina vegnida purifitgada e megliurada. Sco nova scrittira è sa fatga valair la minuscla carolingica. Ins ha fatg attenziun da duvrar la lingua a moda correcta, tant areguard la grammatica sco er l’ortografia, ed è sa referì en quest connex a l’antica sco mesira; uschia è er il nivel stilistic s’augmentà successivamain.

En dumondas da baselgia han ins tranter auter surlavurà la liturgia, fatg collecziuns da homilias e pretendì che las reglas relaschadas da la baselgia vegnian tegnidas. Er sin il champ administrativ hai dà novaziuns. Las instituziuns da furmaziun da la baselgia èn vegnidas promovidas a moda pli consequenta. Ultra da quai han ins cumpilà ina versiun revedida da la Vulgata, l’uschenumnada Bibla dad Alcuin. Texts pli vegls èn vegnids repassads e curregids, ins ha fatg copias e procurà per la derasaziun da quellas. La scola da la curt è daventada il center da furmaziun ch’ha irradià en l’entir Reginavel dals Francs. Pliras claustras èn vegnidas fundadas u han enconuschì in temp da fluriziun, uschia per exempel Son Gagl, Reichenau, St. Emmeram, Mondsee e Fulda. Quellas han furmà ils purtaders principals da la refurma da la furmaziun ed èn perquai savens vegnidas extendidas. En la claustra da Fulda per exempel è sa sviluppada sut Rabanus Maurus, in scolar dad Alcuin, ina vasta cultura litterara. Uschia èn sa sviluppads dal temp da la refurma da la furmaziun sper la curt roiala bundant ina dunsaina d’impurtants ‹lieus da la scrittira›, mintgin munì cun plirs scriptoris.

La refurma da la furmaziun ha procurà per in cler rinforz da la vita spiertala en il Reginavel dals Francs. Suenter il ferm regress durant il 7avel tschientaner è la producziun litterara puspè creschida ed er l’art e l’architectura ha profità da quai. Ins ha puspè consultà e surtut copià texts latins da l’antica ch’eran sa mantegnids, e quai tant d’auturs cristians sco er pajauns. Impurtants texts da baselgia èn vegnids repassads e mess a disposiziun sco models da copiar. La biblioteca curtaisa ha surdà a las bibliotecas texts ch’eran be avant maun en paucs exemplars per als laschar scriver giu. Ins ha inventarisà ils cudeschs avant maun ed endrizzà numerusas novas bibliotecas. Auturs spezialmain tschertgads èn stads Ovid e Vergil, daspera han ins er puspè legì dapli Sallust, Quintus Curtius Rufus, Sueton e Horaz. La refurma da la furmaziun carolingica è pia stada da gronda muntada per dar vinavant texts da l’antica. Per ina buna part èn quels schizunt be sa mantegnids, perquai ch’ins als ha copià – ed uschia spendrà – en rom da la refurma da la furmaziun. La lavur da copiar ha a medem temp meglierà las enconuschientschas dal latin, quai ch’ha dà en general in stausch qualitativ a la latinitad. Plinavant ha Carl laschà nudar «veglias chanzuns d’eroxs barbaricas» (vul dir germanas, da la lingua populara); questa collecziun n’è però betg sa mantegnida. La refurma da la furmaziun ha uschia tuttavia er rinforzà il svilup da la litteratura populara germana, vul dir dal vegl tudestg. A moda fragmentara è per exempel sa mantegnida la Chanzun da Hildebrand, ina chanzun epica vegl tudestga (da ca. 830/40).

Dal temp da la refurma da la furmaziun carolingica ha er flurì l’art e l’artisanadi, surtut en furma da lavurs d’aurer – sco per exempel l’uschenumnà talisman da Carl il Grond – e da cudeschs illustrads ritgamain e liads a moda preziusa.

Mort e successiun

L’Europa dal temp da mort da Carl il Grond

Ils 28 da schaner 814 è Carl il Grond mort ad Aachen. Einhard rapporta ch’il bun stadi da sanadad da l’imperatur saja pegiurà successivamain ils ultims onns da vita. La fin schaner 814 haja el tuttenina survegnì auta fevra e mal da la vart; eventualmain ha el suffrì d’ina pleuritis (malcostas zuppà). Carl ha giginà, sperond da pudair curar uschia la malsogna; ma el è mort gia suenter curt temp ed è vegnì sepulì en la chaplutta palatina dad Aachen. Schebain el è gia vegnì sepulì lezza giada en il sarcofag da Proserpina n’è betg enconuschent. Medemamain na san ins betg nua precis – en u davant la chaplutta – che sa chattava il lieu da sepultura oriund. Tenor il rapport dad Einhard hajan ins erigì sur la fossa in artg d’arcadas dorà e munì il lieu da sepultura cun in purtret da l’imperatur ed in’inscripziun.

Dapi il 810 aveva Carl patì repetidamain d’attatgas da fevra; l’onn suenter ha el perquai fatg ses testament persunal. E gia il 806 aveva el mess en scrit ses testament politic, l’uschenumnada Divisio Regnorum. Suenter ch’eran però morts ses dus figls pli vegls, ha Carl nominà il settember 813 ses figl Ludivic sco cunregent, desistind – bain tenor model bizantin – d’ina participaziun dal papa; dapi il 781 era Ludivic stà en uffizi sco sutretg en l’Aquitania. Bab e figl na stevan betg en fitg stretga relaziun, ma Ludivic era il sulet figl ch’era restà da la letg da Carl cun Hildegard ed uschia il candidat legitim il pli datiers. Tut quai mussa che Carl è sa stentà da procurar che sia ierta cuntinueschia suenter sia mort en ses senn. Ma pervi da conflicts a l’intern dueva l’unitad da l’Imperi tuttina rumper durant il temp da regenza da Ludivic. Da quai èn sa sviluppads il reginavel francon dal vest ed il reginavel ostrofrancon – l’origin dals pajais Frantscha e Germania da pli tard.

Lètgs e successurs

Carl è stà maridà segir quatter giadas, eventualmain er tschintg. Tar nozzas da l’auta aristocrazia sa tractavi surtut da colliaziun politicas. Davart la derivanza da l’emprima dunna da Carl, Himiltrud, n’è però enconuschent nagut. Da questa lètg è naschida in figl ch’ha survegnì il num directiv Pippin. Pippin sa sentiva apparentamain negligì da ses bab en l’urden ierarchic entaifer il reginavel ed ha empruvà l’onn 792 senza success da sa revoltar cunter quel. El è sinaquai vegnì mess a ferm en la claustra da Prüm ed è mort l’onn 811. La segunda dunna da Carl è stada la figlia dal retg dals Langobards Desiderius; il dretg num da quella n’è betg enconuschent, en la scienza vegn savens inditgà Desiderata. Questa lètg è vegnida serrada en rom dals plans da la mamma da Carl Bertrada (cf. survart); ma Carl ha bandunà sia dunna langobarda l’onn 771.

Enstagl ha el maridà curt suenter la fitg giuvna Hildegard che derivava da l’auta aristocrazia alemana. Da questa lètg èn resortids en tut nov uffants, quatter mattatschs (il successur da pli tard Ludivic, sco er Karl, Lothar ch’è mort da pitschen ed in ulteriur figl cun num Pippin) e tschintg mattatschas (Rotrud, Bertha, Gisela sco er Adalhaid e Hildegard ch’eran gia mortas en la vegliadetgna d’uffant). La lètg da Carl cun Hildegard e la regina sezza valiteschan las funtaunas a moda ordvart positiva. Carl sez para d’esser stà plain affecziun per sia dunna; quella ha accumpagnà ses um sin plirs viadis ed en in document vegn ella schizunt numnada, quai ch’è fitg nunusità per quel temp, dulcissima coniux (‹consorta la pli charina›). Ella è morta l’onn 783.

Suenter in fitg curt temp da cordoli ha Carl maridà l’atun 783 Fastrada. Da questa lètg derivan Theodrada e Hiltrud ch’è morta baud. Cuntrari al maletg plitost negativ tar Einhard, giuditgescha la scienza er Fastrada a moda positiva; Carl sez para medemamain d’esser stà fitg attaschà ad ella. Fastrada è vegnida malsauna il 794 ed è morta anc il medem onn. Curt temp suenter ha Carl eventualmain serrà ina tschintgavla ed ultima lètg cun Luitgard ch’è morta l’onn 800. Da las funtaunas na resorta betg a moda evidenta sch’igl ha sa tractà d’ina lètg regulara. Ch’ella aveva ina posiziun vaira pussanta a la curt da Carl è percunter incontestà.

Sper sias relaziuns legitimas tenor dretg ecclesiastic ha Carl vivì en stretga relaziun cun pliras autras dunnas. Enconuschentas cun num èn Madelgard, Gerswind, Regina ed Adelind. Quai n’era betg cumpatibel cun las normas ecclesiasticas e na correspundeva betg a las aspectativas envers in imperatur cristian; ma senza exempel n’era quest cumportament tuttavia betg. Il concubinat aveva gia giugà dal temp dals Merovings ina rolla betg nunimpurtanta. Il dretg secular da quel temp e per part schizunt il dretg canonic dal temp enturn il 800 purschevan en pli almain parzialmain tschertas libertads areguard la lètg. Tuttina steva Carl cun ses cumportament da princip en cuntradicziun cun las aspectativas da vart da la baselgia. Cun sias ulteriuras dunnas ha Carl gì plirs uffants (sco per exempel Drogo da Metz e Hugo); quels n’eran però nagins ertavels legitims.

Speziala affecziun ha Carl er mussà envers sias figlias. En ina brev dal 791 las numna el dulcissimae filiae. Entant ch’ils figls èn vegnids furmads en dumondas militaras e politicas ed èn gia sa trategnids en giuvens onns davent da la curt, han las figlias giudì ina furmaziun vaira cumplessiva. Carl ha fatg attenziun che nagin na cuntanschia in avantatg cun sa maridar en sia famiglia, uschia ch’el ha surtut tegnì sias figlias a la curt. En lur moda da viver las ha el però laschà vaira gronda libertad; en las funtaunas vegnan per part crititgadas las relaziuns d’amur da las figlias. Bertha per exempel ha gì ina relaziun cun Angilbert ed ha survegnì dus figls, tranter quels l’istoriograf da pli tard Nithard. Suenter la mort da Carl ha ses successur Ludivic, ch’era orientà pli ferm a las normas ecclesiasticas, mess fin a questa indulgenza.

Influenza posteriura

Temp medieval

Reliquiari da Carl il Grond ad Aachen

Tranter ils regents dal temp medieval ha Carl ina posiziun speziala areguard si’influenza sur ses temp da vita ora, e quai schizunt en cumparegliaziun cun Otto il Grond, Friedrich Barbarossa u Friedrich II. La recepziun da Carl sur ils tschientaners è stada enorma e na sa lascha probablamain cumparegliar cun quella da nagin auter regent medieval. Quai sa mussa dal reminent er en l’immensa litteratura dal fatg che tracta sia persuna e ses temp da regenza. Durant l’entir temp medieval han ins considerà Carl – en furma d’in topos idealisant – sco regent energic, sco imperatur ideal e sco promotur da la cretta cristiana. Blers nobels dal temp medieval han perquai adina puspè empruvà da cumprovar ch’els derivian en ina furma u l’autra da Carl il Grond. La curunaziun dals retgs tudestg-romans e dals imperaturs è stada fixada ils proxims tschientaners sin la chaplutta palatina dad Aachen, perquai ch’ins era da l’avis che be la curunaziun en quest lieu possia legitimar il retg cumplainamain. Tras la curunaziun da Carl sco imperatur a basa da la translatio imperii era l’‹imperialitad romana› en il vest vegnida renovada. A quai è sa referì Otto il Grond entras sia curunaziun l’onn 962. La pretensiun dal retg tudestg-roman sin la curuna imperiala è sa mantegnida durant l’entir temp medieval; l’approvaziun papala ch’era necessaria ha però manà pli tard a conflicts cun il papat.

Il maletg da Carl è bainbaud vegnì idealisà e transfigurà; igl è sa furmà in ‹mitus da Carl› che n’è betg be sa mantegnì durant il temp medieval, mabain er lunsch viaden en il temp modern. Quest svilup ha gia cumenzà curt suenter la mort da l’imperatur. In’impurtanta rolla en quest connex ha giugà la cultura da commemoraziun. Ils Carolings èn sa stentads d’intermediar a las proximas generaziuns in maletg specific da lur temp da regenza. Betg il davos ha l’istoriografia carolingica servì a quest intent, quai che sa mussa surtut en las Annalas imperialas. Ins po schizunt discurrer da la stenta da «controllar la commemoraziun». En l’ulteriur decurs dal 9avel tschientaner èn ins però sa dispitads entaifer l’istoriografia carolingica, tgenin che saja il ‹dretg› maletg da Carl. Igl èn sa sviluppadas interpretaziuns che concurrenzavan ina l’autra, uschia per exempel tar Einhard, ch’è sa spruvà en il senn da la tradiziun curtaisa da dar vinavant in maletg uffizial da Carl, tar Thegan, Nithard, l’uschenumnà Astronomus ed en intginas scrittiras pli pitschnas. Ils differents puntgs da vista che sa manifesteschan en questas scrittiras èn d’attribuir a las tensiuns che regivan a la curt da Ludivic il Pietus ed als cumbats ch’èn suandads a l’intern da la dinastia. Vers la fin da l’epoca carolingica è sa furmà enturn il 886/87 en il Reginavel ostrofrancon in nov maletg da Carl, il qual Notker ha preschentà en sias Gesta Karoli. Sco usità vegn Carl mussà qua sco regent exemplaric. L’ovra da Notker – che cumpiglia dus da trais toms ch’eran planisads oriundamain – sa basa però sin schabetgs ch’eran sa mantegnids en la memoria collectiva ed ha uschia plitost in caracter anecdotic. L’intenziun da Notker n’era betg be quella da scriver ina biografia istorica, mabain da preschentar Carl sco exempel per l’agen temp. Il Poeta Saxo ch’è stà activ pauc pli tard ha fatg l’emprima elavuraziun poetica da la vita da Carl, numnond quel schizunt «apostel dals Saxons».

Er il surnum ‹il Grond› (Magnus) na deriva betg dal temp da Carl sez. Quel cumpara pir relativamain tard, vers la fin dal 10avel tschientaner. Oriundamain sa tractavi tar quel d’ina transfurmaziun d’in element da la titulatura dal regent en in surnum persunal; pli tard han ins alura cumenzà ad applitgar quel sin las prestaziuns da Carl sco regent.

Ina differenza envers la tradiziun ch’era uschiglio usitada sa mussa en il maletg da Carl dal temp dals Liudolfings (Ottons). Bain vegn Carl admirà e preschentà vinavant sco exempel ed ideal; ma ina tscherta distanza sa lascha tuttina constatar. Quai è d’attribuir al fatg ch’ils regents saxons han bain stimà l’integraziun da lur patria en il Reginavel dals Francs, ma ch’els n’han tuttavia betg emblidà lur origin saxon. En il conturn da Mathilde, la mamma dad Otto il Grond, na circulava betg per casualitad la tradiziun orala che Widukind, dal qual Mathilde derivava, saja stà activ sco missiunar. Otto III percunter ha puspè mussà pli grond interess per Carl ed ha visità il matg da l’onn 1000 la fossa da quel. Ch’ins ha avert da quel temp la fossa da Carl vegn interpretà sco pass preparatoric per sia canonisaziun.

Dal temp dals Salier ha l’imperatur Heinrich III construì sur sia mamma ina colliaziun tar ils Carolings. Ils Staufers ch’èn arrivads silsuenter sin il tron n’han betg pretendì d’esser descendents da Carl; ma l’operar da Friedrich Barbarossa è tuttavia vegnì cumpareglià cun quel da Carl. L’onn 1165 han ins canonisà Carl il Grond e preschentà sias restanzas terrestras ad Aachen sco reliquias. L’iniziativa per canonisar Carl na para betg d’esser vegnida da la curt imperiala, sco ch’ins supponiva quai en la perscrutaziun pli veglia, mabain da circuls clericals dad Aachen. Papa Alexander III n’ha betg acceptà la canonisaziun ch’era per el malvisa per motivs politics; ma silsuenter n’ha la curia mai recurrì cunter quella. Che Carl era uss in sontg antecessur da Friedrich Barbarossa ha muntà in gudogn per il titel d’imperatur, quai tant pli che la noziun sacrum Imperium è vegnida en diever en la chanzlia imperiala dal temp da Friedrich (l’emprima giada il 1157). Tuttina n’han ins betg venerà Carl sco sontg patrun imperial dal Sontg Imperi roman, sco che l’Imperi vegniva numnà dapi l’onn 1254. Il cult che sa referiva a sia persuna è l’emprim stà da muntada plitost locala; pir en il 14avel tschientaner dueva quai sa midar.

Ils 27 da fanadur 1215, en rom da la canonisaziun en la baselgia da Maria ad Aachen (l’anteriura chaplutta palatina), han ins transferì cun la participaziun da Friedrich II las restanzas terrestras dal regent en l’uschenumnà reliquiari da Carl, nua che quellas sa chattan per gronda part anc oz.

En il temp medieval tardiv han ins considerà Carl vinavant sco regent ideal; ma ina promoziun dal cult da Carl da vart da l’imperatur sez ha pir cumenzà cun Carl IV. Quel ha demussà ina veneraziun tut speziala da ses famus numalin. Probablamain stat quai en connex cun il fatg ch’il cult da Carl ha er flurì en il Reginavel da la Frantscha; là han ils retgs mess en relaziun la dignitad roiala cun il famus Caroling er suenter ch’eran morts ora ses ultims descendents masculins en lezza part da l’anteriur Reginavel dals Francs. Uschia è il Cult da Carl tuttavia vegnì recepì en Frantscha ed er en Spagna durant il temp medieval. En l’Italia dueva quai lura esser il cas in pau pli tard durant il temp da l’umanissem e da la renaschientscha.

Carl IV ha fatg avanzar la veneraziun da Carl en l’entira part tudestga da l’anteriur reginavel carolingic ed ha er laschà inscenar quel intenziunadamain a moda visuala. Tranter auter han ins creà per incumbensa dal retg novs purtrets da Carl il Grond che mussan quel sco ‹nov David› e sco ‹retg e profet›. En l’ulteriur decurs dal temp medieval tardiv è Carl vegnì represchentà repetidamain a moda iconografica; tut tenor la part dal reginavel ha quai chattà si’expressiun en furma da differents tips da maletgs. Tar l’imaginaziun co che Carl avess pudì vesair or sa tracti bain per gronda part da products da la fantasia; ma tut questas imaginaziuns furman impurtantas perditgas visualas areguard l’istorgia da recepziun. Ellas expriman ils basegns da legitimaziun, las pretensiuns da pussanza e visiuns politicas ch’eran gist actualas e sa midan correspundentamain adina puspè en il decurs dals tschientaners.

Enturn la vita e l’operar da Carl il Grond èn sa furmadas numerusas ditgas, savens be localas, tranter auter il ciclus da Carl cun la Chanzun da Roland. Sco pendant latin tar la Chanzun da Roland franzos veglia èn vegnidas scrittas tranter il 1130 ed il 1140 las Historia Karoli Magni et Rotholandi, da las qualas l’autur nunenconuschent vegn numnà oz Pseudo-Turpin (damai ch’il text numna l’archuvestg Turpin da Reims dal 8avel tschientaner sco ses autur). Sper la tematica da la Chanzun da Roland cumpiglia l’ovra dal Pseudo-Turpin la legenda che Carl il Grond saja sa rendì a Santiago de Compostela tar la fossa da l’apostel Jacobus ed haja liberà quella or dals mauns dals Saracens. Ultra da quai è sa furmada en il temp autmedieval la legenda che Carl il Grond saja ì en Terra sontga, haja stgatschà ils pajauns da Jerusalem ed haja retschet persuenter reliquias fitg preziusas, sco per exempel la curuna da spinas da Cristus. Er quests raquints resplendan in maletg legendar da Carl che fa da ses temp in’epoca dad aur e da sia persuna in ideal degn da vegnir imità, uschia per exempel en connex cun las cruschadas dal temp autmedieval. La persuna istorica n’è bain mai stada en l’Orient, ma grazia a sias stentas diplomaticas a favur dals cristians en Terra sontga ha el propi retschet intginas reliquias or da la sontga fossa.

A moda sumeglianta sco ch’ils nums propris Caesar ed Augustus èn daventads titels da regent, è il num da Carl entrà en bleras linguas slavas sco denominaziun per retg (russ: korol, polonais: król, tschec: král, serb, croat e sloven: kralj). Quai è medemamain in’expressiun da l’immensa influenza posteriura da la persuna da Carl e da ses renum sco regent ideal.

Temp modern

Purtret imaginar fatg dad Albrecht Dürer (1513)

A l’entschatta dal temp modern ha l’imperatur Carl V puspè fatg reviver la memoria vi da ses famus antecessur da medem num. Sco fundatur da l’imperialitad occidentala, che dueva sa mantegnair lunsch sur il temp medieval fin il 1806, è Carl il Grond stà per il Habsburgais Carl V il punct d’orientaziun per ses agen agir sco regent universal d’in immens imperi en l’Europa ed ultramar. Carl V ha però accentuà be singuls aspects da l’operar da ses antecessur.

Dal temp da la refurmaziun e cuntrarefurmaziun n’ha la veneraziun da Carl betg giugà ina gronda rolla, cumbain che Carl è er vegnì giuditgà da quel temp da tuttas varts per il pli a moda positiva.

Munaidas imperialas èn sa referidas sur blers tschientaners a Carl per accentuar l’atgna legitimitad. Caracteristic per la recepziun da Carl il Grond en la pictura istorica dal temp modern tempriv è il famus purtret dad Albrecht Dürer.

En il temp da l’istorissem en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner è er la litteratura puspè sa deditgada pli ferm al mitus da Carl. Da quest temp è sia persuna vegnida recepida – ed er instrumentalisada – sut aspects naziunalistics. Ils cuntrasts naziunals han gì per consequenza che Carl vegniva percepì en Germania sco regent tudestg, en Frantscha sco regent franzos.

En diversas concepziuns d’ina identitad europeica, surtut en connex cun il maletg d’in ‹occident cristian›, vegn tgirada fin oz ina cultura da commemorar la persuna da Carl il Grond. Medemamain sut l’aspect d’ina politica d’identitad è da vesair la muntada da Carl en il context da la politica europeica odierna che s’exprima per exempel en la surdada dal Premi internaziunal da Carl ad Aachen.

Da considerar Carl sco ‹bab da l’Europa›, sco che quai vegn adina puspè fatg en la publicitad, è però problematic ord vista da l’istoriografia. Il privel è numnadamain grond ch’ins survesia l’enorm cuntrast tranter il temp medieval tempriv ed il mund modern. Il Reginavel dals Carolings n’ha furmà nagina Uniun europeica tempriva e na sa lascha betg cumparegliar cun quest’uniun multiculturala e bundant pli vasta. Il domini da Carl n’è perquai strusch adattà sco model per in mund fermamain midà e globalisà, e quai cumbain che tschertas prestaziuns da piunier da l’imperatur èn incontestadas. Sco punct da referiment vegnan en dumonda be tschertas fassettas da ses temp da regenza, per exempel il dialog intercultural cun ses ambient politic fin a Bizanz ed en il califat, la furmaziun sco er l’urden da dretg stgaffì da Carl il Grond.

Istorgia da la perscrutaziun

Sco punct da partenza per la perscrutaziun serva la represchentaziun cumplessiva da l’istorgia politica sco ch’ella è vegnida publitgada en la revista Jahrbücher der Deutschen Geschichte; là han ins examinà ed elavurà tut las funtaunas ch’eran disponiblas da quel temp. Ultra da quai ha l’istoriograf Engelbert Mühlbacher, ch’enconuscheva fitg bain las funtaunas carolingicas, publitgà il 1896 in’ovra da survista cumplessiva davart il temp da Carl il Grond. En il decurs dal 20avel tschientaner èn suandadas numerusas publicaziuns scientificas (ch’approfundeschan per gronda part tematicas spezialas) e survistas popularas.

Sco gia menziunà è la recepziun da Carl il Grond stada segnada en il 19avel tschientaner e fin lunsch viaden en il 20avel tschientaner dal cuntrast naziunal tranter la Germania e la Frantscha («Carl der Grosse u Charlemagne?»). Ma er la recepziun da Carl entaifer l’istoriografia naziunala n’è betg adina stada libra da posiziuns cuntradictoricas. Dal temp dal naziunalsocialissem è Carl il Grond a medem temp vegnì stimà sco German e condemnà sco «mazzacrader dals Saxons».

Dapi ils onns 1960 vala quest puntg da vista naziunalistic sco antiquà. A ses lieu è passada ina vista pli cumplessiva da Carl il Grond sco figura d’identificaziun e punct da referenza per in’istorgia europeica. Ma er qua hai num – per evitar ils sbagls d’epocas istoriografias precedentas – da mantegnair ina tscherta distanza e da betg vulair strapatschar memia fitg parallelas (construidas) che tradissan a la fin dapli dal temp preschent che da las relaziuns sco ch’ellas han effectivamain regì dal temp da Carl il Grond.

Corpus da funtaunas

En cumparegliaziun cun auters regents dal temp medieval tempriv è avant maun per il temp da Carl il Grond in corpus da funtaunas relativamain vast e solid. La pli impurtanta funtauna narrativa davart la vita ed il temp da Carl furma la Vita Karoli Magni (oriundamain probabel: Vita Karoli imperatoris) scritta da ses confident Einhard. Cura che quest’ovra è vegnida scritta, na sa lascha betg sclerir dal tuttafatg, las supposiziuns tanschan da l’onn 817 fin ca. l’onn 836. Einhard ha sa laschà inspirar da las famusas biografias d’imperaturs dal scriptur roman Sueton, senza però suandar quest model en tut ils detagls; stilisticamain sa laschan cumprovar influenzas da Cicero. La biografia dad Einhard – che tracta Carl a moda fitg positiva – è evidentamain stada fitg populara: fin oz èn sa mantegnidas bundant 100 copias temprivas da quella.

In’ulteriura funtauna centrala furman las uschenumnadas Annales regni Francorum (‹Annalas imperialas›). Tar quellas sa tracti d’annalas ch’èn vegnidas scrittas en pliras fasas en il ravugl dals scienziads da la chaplutta curtaisa. Per mintg’onn vegnan mintgamai nudads ils pli impurtants eveniments politics, e quai davent da l’onn 741 fin l’onn 829. Las emprimas inscripziuns han ins fatg tranter il 787 ed il 793 or da la retrospectiva, silsuenter èn mintgamai vegnids nudads successivamain ils eveniments actuals. Suenter la mort da Carl han ins per part repassà las annalas, e quai tant stilisticamain sco er areguard il cuntegn. Las Annalas imperialas furman in’impurtanta funtauna, cumbain betg fitg objectiva, damai ch’ellas reflecteschan la tenuta uffiziala da la curt. La versiun repassada tracta però tuttavia er tscherts nunsuccess da Carl.

Ulteriuras funtaunas da tenuta pro-carolingica furman las Continuatio Fredegarii, ina cronica carolingica che tanscha fin l’onn 768, e las Annales Mettenses priores. Vitiers vegnan annalas pli pitschnas sco las Annales Petaviani (fin il 799) e las Annales Laureshamenses (fin il 803). Las Gesta Karoli da Notker, che derivan da la fin dal 9avel tschientaner, n’intermedieschan gia betg pli be fatgs istorics, mabain creeschan er mitus che servan ad intents edifitgants.

Munaida da ca. 812–814 cun il purtret da Carl il Grond

Daspera datti pliras poesias ed epos che tractan la vita da Carl. Menziun speziala meritan l’epos da Paderborn, ch’è vegnì scrit anc dal temp da vita da Carl, e l’ovra dal Poeta Saxo da la fin dal 9avel tschientaner. Dal temp carolingic èn er sa mantegnidas intginas brevs dad Alcuin e dad Einhard. En pli èn da menziunar diversas funtaunas da baselgia, sco per exempel decrets da sinodas e concils, la correspundenza ecclesiastica, scrittiras canonicas e talas che tractan la politica da baselgia sco per exempel ils Libri Carolini.

Documents emess da Carl il Grond èn sa mantegnids 262; tar 98 da quels sa tracti però da falsificaziuns. Da muntada speziala èn ils relascha cun caracter da lescha, las uschenumnadas Capitularias, sco er las leschas per propi (Leges).

Betg il davos gidan er munaidas e funtaunas da l’istorgia d’art – sco maletgs u edifizis carolingics – a cumplettar il maletg dal temp. Ils purtrets da Carl sin las munaidas contemporanas, ch’al mussan cun chavels curts e mustaz, pudessan esser la represchentaziun la pli autentica da l’imperatur; purtrets che derivassan da ses temp n’èn uschiglio sa mantegnids nagins.

Funtaunas

• Reinhold Rau (ed.): Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte. Latin-tudestg. Tom 1. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1955 [cuntegna la biografia dad Einhard e las Annalas imperialas]; tom 3, Darmstadt 1960 [cuntegna la biografia da Notker].
• Engelbert Mühlbacher e.a. (ed.): Diplomata 4: Die Urkunden Pippins, Karlmanns und Karls des Großen (Pippini, Carlomanni, Caroli Magni Diplomata) . Hannover 1906 (Monumenta Germaniae Historica).
• Hubert Mordek, Klaus Zechiel-Eckes e Michael Glatthaar (ed.): Die Admonitio generalis Karls des Grossen. Hahn, Hannover 2012, ISBN 978-3-7752-2201-3.

Litteratura

Survistas

• Sigurd Abel, Bernhard Simson: Jahrbücher des Fränkischen Reiches unter Karl dem Grossen. Tom 1, Lipsia 1888 (2. ed. elavurada da Simson), tom 2, Lipsia 1883; restampa Berlin 1969.
• Matthias Becher e.a.: Das Reich Karls des Grossen. Theiss, Stuttgart 2011, ISBN 978-3-8062-2507-5.
• Jörg W. Busch: Die Herrschaften der Karolinger 714–911. Oldenbourg, Minca 2011, ISBN 978-3-486-55779-4.
• Johannes Fried: Der Weg in die Geschichte. Die Ursprünge Deutschlands bis 1024 (= Propyläen Geschichte Deutschlands, tom 1). Propyläen, Berlin 1994, ISBN 3-549-05811-X.
• Rosamond McKitterick (ed.): The New Cambridge Medieval History. Volume 2, c. 700–c. 900. Cambridge University Press, Cambridge 1995, ISBN 0-521-36292-X.
• Pierre Riché: Die Karolinger. Eine Familie formt Europa. Reclam, Stuttgart 1999, ISBN 3-15-010463-7.
• Rudolf Schieffer: Die Karolinger. 5avla ediziun actualisada. Kohlhammer, Stuttgart 2014, ISBN 978-3-17-023383-6.
• Rudolf Schieffer: Die Zeit des karolingischen Grossreichs (714–887) (= Handbuch der deutschen Geschichte, tom 2). 10avla ediziun, concepida da nov. Klett-Cotta, Stuttgart 2005, ISBN 3-608-60002-7.
• Rudolf Schieffer: Christianisierung und Reichsbildung. Europa 700–1200. C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-65375-9.

Biografias

• Alessandro Barbero: Karl der Grosse. Vater Europas. Klett-Cotta, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-608-94030-5.
• Matthias Becher: Karl der Grosse. 6avla ediziun repassada, Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-43320-7.
• Roger Collins: Charlemagne. University of Toronto Press, Toronto 1998; Macmillan, Basingstoke 1998, ISBN 0-333-65054-9.
• Jean Favier: Charlemagne. Fayard, Paris 1999, ISBN 2-213-60404-5.
• Johannes Fried: Karl der Grosse. Gewalt und Glaube. Eine Biographie. 4. ed., Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-65289-9.
• Dieter Hägermann: Karl der Grosse. Herrscher des Abendlandes. Econ, Berlin 2000, ISBN 3-549-05826-8.
• Wilfried Hartmann: Karl der Grosse. Kohlhammer, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-17-018068-0.
• Michael Imhof, Christoph Winterer: Karl der Grosse. Leben und Wirkung, Kunst und Architektur. Imhof, Petersberg 2013, ISBN 978-3-932526-61-9.
• Rosamond McKitterick: Karl der Grosse (= Gestalten des Mittelalters und der Renaissance). Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008 (ediziun originala englaisa: Charlemagne. The Formation of a European Identity. Cambridge University Press, Cambridge/New York 2008).
• Stefan Weinfurter: Karl der Grosse. Der heilige Barbar. 2. ed. Piper, Minca/Turitg 2013, ISBN 978-3-492-05582-6.

Studis spezials

• Deutsches Historisches Museum (ed.): Kaiser und Kalifen. Karl der Grosse und die Welt des Mittelmeers. Zabern, Darmstadt 2014, ISBN 978-3-8053-4774-7.
• Matthias Becher: Das Kaisertum Karls des Grossen zwischen Rückbesinnung und Neuerung. En: Hartmut Leppin, Bernd Schneidmüller, Stefan Weinfurter (ed.): Kaisertum im ersten Jahrtausend. Schnell & Steiner, Regensburg 2012, p. 251–270.
• Peter Classen: Karl der Grosse, das Papsttum und Byzanz. Die Begründung des karolingischen Kaisertums. Herausgegeben von Horst Fuhrmann und Claudia Märtl (= Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters, tom 9). 2. ed. Thorbecke, Sigmaringen 1988, ISBN 3-7995-5709-1.
• Rudolf Schieffer: Neues von der Kaiserkrönung Karls des Grossen. (Sitzungsbericht der bayerischen Akademie der Wissenschaften. Philologisch-historische Klasse 2004, 2). Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Minca 2004, ISBN 3-7696-1626-X.

Catalogs e collecziuns d’artitgels

• Frank Pohle e.a. (ed.): Karl der Grosse – Charlemagne. 3 toms, Sandstein Verlag, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-094-9.
  • Peter van den Brink, Sarvenaz Ayooghi (ed.): Karl der Grosse – Charlemagne. Karls Kunst. Sandstein, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-093-2.
  • Frank Pohle (ed.): Karl der Grosse – Charlemagne. Orte der Macht. Katalog. Sandstein, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-091-8.
  • Frank Pohle (ed.): Karl der Grosse – Charlemagne. Orte der Macht. Essays. Sandstein, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-092-5.
• Wolfgang Braunfels e.a. (ed.): Karl der Grosse. Lebenswerk und Nachleben. 4 toms e register. Düsseldorf 1965–1968.
• Paul L. Butzer e.a. (ed.): Karl der Grosse und sein Nachwirken. 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft in Europa. 2 toms. Brepols, Turnhout 1997, ISBN 2-503-50673-9.
• Franz-Reiner Erkens (ed.): Karl der Grosse und das Erbe der Kulturen. Akten des 8. Symposiums des Mediävistenverbandes Leipzig 15.–18. März 1999. Akademie Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-05-003581-1.
• Johannes Fried e.a. (ed.): 794 – Karl der Grosse in Frankfurt. Ein König bei der Arbeit. Thorbecke, Sigmaringen 1994, ISBN 3-7995-1204-7.
• Peter Godman, Jörg Jarnut, Peter Johanek (ed.): Am Vorabend der Kaiserkrönung. Das Epos ‹Karolus Magnus et Leo Papa› und der Papstbesuch von 799. Akademie Verlag, Berlin 2002, ISBN 3-05-003497-1.
• August Heuser, Matthias Theodor Kloft (ed.): Karlsverehrung in Frankfurt am Main. Eine Ausstellung des Dommuseums Frankfurt und des Historischen Museums Frankfurt. Frankfurt 2000, ISBN 3-921606-41-1.
• Christoph Stiegemann, Matthias Wemhoff (ed.): 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit. Karl der Grosse und Papst Leo III. in Paderborn. 3 toms. Philipp von Zabern, Mainz 1999, ISBN 3-8053-2456-1.
• Joanna Story (ed.): Charlemagne. Empire and Society. Manchester University Press, Manchester 2005, ISBN 0-7190-7088-0.

Recepziun

• Bernd Bastert (ed.): Karl der Grosse in den europäischen Literaturen des Mittelalters. Konstruktion eines Mythos. Niemeyer, Tübingen 2004, ISBN 3-484-64025-1.
• Michael Borgolte: Carlo Magno e la sua collocazione nella storia globale. En: Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 93, 2013, p. 1–26.
• Wolfgang Braunfels e.a. (ed.): Karl der Grosse. Lebenswerk und Nachleben. Tom 4 Nachleben. Schwann, Düsseldorf 1967.
• Franz-Reiner Erkens (ed.): Karl der Grosse in Renaissance und Moderne. Zur Rezeptionsgeschichte und Instrumentalisierung eines Herrscherbildes. (Das Mittelalter. Perspektiven mediävistischer Forschung. Zeitschrift des Mediävistenverbandes 4, 1999, carnet 2). Akademie Verlag, Berlin 1999.
• Franz Fuchs (Historiker)|Franz Fuchs, Dorothea Klein (ed.): Karlsbilder in Kunst, Literatur und Wissenschaft. Akten eines interdisziplinären Symposions anlässlich des 1200. Todestages Karls des Grossen (= Rezeptionskulturen in Literatur- und Mediengeschichte, tom 1). Königshausen & Neumann, Würzburg 2015, ISBN 3-8260-5558-6.
• Thomas Kraus, Klaus Pabst (ed.): Karl der Grosse und sein Nachleben in Geschichte, Kunst und Literatur. En: Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins 104/105, 2002/2003.
• Lieselotte-E. Saurma-Jeltsch: Karl der Grosse als vielberufener Vorfahr. Sein Bild in der Kunst der Fürsten, Kirchen und Städte (= Schriften des Historischen Museums, tom 19). Thorbecke, Sigmaringen 1994, ISBN 3-7995-1205-5.
• Bernd Schneidmüller: Sehnsucht nach Karl dem Grossen. Vom Nutzen eines toten Kaisers für die Nachgeborenen. Die politische Instrumentalisierung Karls des Grossen im 19. und 20. Jahrhundert. En: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht 51, 2000, p. 284–301.

Colliaziuns

 Commons: Carl il Grond – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Preschientscha online dal Dom dad Aachen
• Reinhold Kaiser: Karl der Grosse, en: Lexicon Istoric Svizzer
• Carl il Grond en il Lexicon istoric retic
• Premi internaziunal Carl il Grond