Diglossia

Tar la diglossia (grec διγλωσσία, diglossía, ‹bilinguitad›) sa tracti d’ina furma speziala da la bilinguitad.

Noziun

En Svizra tudestga è derasà sco lingua discurrida l’aut aleman e l’autischem aleman

La diglossia descriva la bilinguitad d’in’entira societad, tar la quala i dat ina clera differenziaziun funcziunala tranter duas varietads linguisticas da differenta muntada sociala. Savens sa tracti da varietads da la medema lingua. Per ordinari vegn designada en questa moda la coexistenza tranter dialect e lingua da standard ubain tranter lingua dal pievel e lingua da standard scritta.

Mintga pledader d’ina tala societad dispona da las medemas duas (en singuls cas er dapli) varietads (resp. linguas); el utilisescha l’ina u l’autra però be en situaziuns concretas, per exempel la varietad L (da l’englais low, bass) per discurs da mintgadi en famiglia u per talkshows, la varietad H (da l’englais high, aut) en la furmaziun e professiun, envers uffizis ed en gasettas. Da quai resulta ina spezialisaziun funcziunala da la cumpetenza linguistica.

En Svizra tudestga per exempel na vegnan il dialect local respectiv e la lingua da standard tudestga betg duvrads en furma d’in continuum da dialect e standard. Il cuntrari vegnan las duas varietads linguisticas spartidas ina da l’autra e vegn midà tut tenor situaziun d’ina varianta en l’autra. Uschia dovran ils emetturs da radio e televisiun locals per il program accumpagnant e da divertiment quasi be il dialect, entant che las emissiuns da novitads (sco er l’emettur da cultura SRF2), las medias stampadas ed ils cudeschs (da scola) dovran la lingua da standard. Lingua d’instrucziun (stgalim mesaun e scolas cuntinuantas) è la lingua da standard, entant che dumondas administrativas vegnan savens discutadas en stanza da scola en tudestg svizzer. En las scolinas vegn per ordinari discurrì tudestg svizzer; en intgins chantuns è quai schizunt prescrit tras la lescha.

Ina situaziun cumparegliabla exista en il Luxemburg. Il luxemburgais vegn discurrì da la maioritad dals abitants sco lingua materna ed er duvrà p.ex. dals emetturs da radio e televisiun naziunals. Sco varianta scritta vegn però normalmain duvrà il tudestg da standard, per part er il franzos. Uschia sa serva la gronda part da las medias stampadas, ma er ils cudeschs, cudeschs da scola e per part las medias electronicas dal tudestg da standard.

Da dediglossisaziun discurr’ins sche la diglossia sa perda pli e pli. Quai è per exempel il cas en la Germania dal Nord: Dal 16avel fin il 20avel tschientaner ha existì en quest territori ina diglossia cun il tudestg da standard sco lingua scritta e lingua uffiziala ed il tudestg bass sco lingua da mintgadi generala. Dapi il 20avel tschientaner ha il tudestg da standard però cumenzà a sa metter tras sin tut ils champs. Per la generaziun pli giuvna è quest process pli u main terminà; entaifer la generaziun pli veglia prevalan per part anc relaziuns da diglossia.

Istorgia da la noziun

Il filolog e scriptur grec Ioannis Psycharis (purtret dal 1888)

Il term ‹diglossia› ha Ioannis Psycharis (franzosisà Jean Psichari) creà il 1885 per descriver la situaziun linguistica da quel temp en Grezia. Fin en ils onns 1970 han existì là ina sper l’autra duas varietads da la lingua greca, la katharevousa sco varianta docta e scritta, e la dimotiki sco varianta discurrida sco lingua materna.

William Marçais ha applitgà il term sin ils pajais arabs, nua che las varietads naziunals da l’arab existan sper l’arab da standard.

Ed il 1959, en ses famus tractat ‹Diglossia›, ha Charles A. Ferguson er applitgà il term – sper il territori linguistic grec ed arab – sin la Svizra tudestga e sin Haiti (franzos da standard e creol).

Joshua Fishman ha extendì il concept il 1967 (extended diglossia): Tenor ses giuditgar duain er valair sco diglossia per propi situaziuns, en las qualas las linguas n’èn betg parentadas ina cun l’autra (p.ex. hindi e tamil a Tamil Nadu, India). En questa dumonda èn las opiniuns tranter ils sociolinguists divididas.

Il 1981 ha Gottfried Kolde proponì da duvrar per la Svizra tudestga il term da la diglossia mediala. Tenor el hajan il dialect e la lingua da standard midà en il decurs dal temp lur funcziun; uss saja surtut il medium decisiv per eleger tranter las duas varietads.

Tenor ina definiziun fitg vasta dal term vegnan magari schizunt subsummadas sut il term da la diglossia tut las situaziuns, en las qualas vegnan duvradas, tut tenor il context funcziunal, duas u dapli varietads linguisticas. En quest senn cumpiglia diglossia er il diever da divers registers linguistics u sociolects entaifer ina cuminanza linguistica.

Diglossia versus continuum da dialect e standard

A l’emprima egliada sumeglia la diglossia la situaziun che sa tschenta a pledaders da dialect: Il dialect vegn savens duvrà be a bucca, e quai en in spazi limità tant localmain sco er areguard la funcziun (surtut en context informals). Per situaziuns da communicaziun formalas ordaifer la famiglia ed il circul d’enconuschents (local) vegn duvrada ina lingua da standard ubain ina varietad da la lingua da standard che vegn datiers da quella, ma ch’ha in colorit regiunal (lingua regiunala u regiolect). Damai che adina pli paucas persunas discurran dialect, po però vegnir fatg diever en talas regiuns da la lingua da standard en tut las situaziuns, nua che prevaleva uschiglio il dialect (p.ex. dialect tessinais e lingua da standard taliana; tudestg da standard enstagl da dialect en vastas parts da la Germania). En lieus cun ina diglossia per propi discurran percunter en situaziuns da mintgadi (quasi) tut ils indigens dialect, entant ch’il diever da la lingua da standard sco lingua discurrida è nunusità.

Ultra da quai hai dà en blers lieus maschaidas tranter dialect local (= L), regiolect e lingua da standard (= H). En ina situaziun da diglossia per propi n’èn ils cunfins mai fluctuants; nua ch’exista in continuum da dialect e standard datti percunter situaziuns, en las qualas tant il diever dal dialect sco er dal standard vegnan resentids dals pledaders sco adequats.

Cuminanzas linguisticas cun diglossia

La situaziun en ils stadis arabs sco exempel

Derasaziun da la lingua araba: lingua uffiziala (verd), lingua maioritara (blau stgir) e minoritara (blau cler)

L’arab enconuscha ina clera spartiziun tranter lingua da standard e lingua da mintgadi. Texts, tant da cuntegn religius sco er profan, èn per il solit scrits en arab da standard. A bucca vegn però per gronda part fatg diever dal dialect; er chanzuns e films èn per ordinari en la lingua da mintgadi. Questa pratica (arab da standard sco lingua scritta, dialect sco lingua discurrida) vegn be midada en tschertas situaziuns, per exempel sch’in text scrit vegn recità u sch’i duai vegnir tegnì in pled ch’è linguisticamain pretensius. Il dialect da sia vart vegn duvrà en furma scritta en la poesia populara u per crear en romans dialogs da tempra populara resp. per stgaffir autenticitad.

Malgrà las ragischs communablas sa differenzieschan la lingua da standard ed il dialect local tant areguard la grammatica sco er en dumondas lexicalas. Er tranter ils singuls dialects arabs datti differenzas, uschia che l’arab figurescha sco lingua dal Coran e sco lingua communabla da tut ils Arabs.

Ulteriuras situaziuns da diglossia en survista

Ultra dals quatter cas da diglossia numnads da Ferguson (la Grezia da quel temp, la Svizra tudestga, ils pajais arabs, Haiti) è vegnida postulada per in’entira retscha d’ulteriuras cuminanzas linguisticas ch’i prevalia tar ellas ina situaziun da diglossia.

Ina situaziun cumparegliabla a quella en Svizra tudestga datti er en il Tirol dal Sid. Il dialect vegn duvrà en contact cun tut ils pledaders da dialect en il Tirol dal Sid, saja quai en situaziuns privatas u da professiun. Sulettamain en scola ed a la televisiun vegn discurrì tudestg da scrittira. Sidtirolais fan per ordinari diever dal tudestg da scrittira sch’els discurran cun ina persuna per la quala il dialect dal Tirol dal Sid è grev da chapir.

Schizunt d’ina sort «diglossia dubla» (Kristol) sa lascha discurrer en connex cun il rumantsch. Per l’ina èn las Rumantschas ed ils Rumantschs confruntads en il contact vers anora cun la situaziun da diglossia tudestga descritta survart. Per l’autra exista er entaifer la Rumantschia sezza ina tscherta situaziun da diglossia en quel senn che mintgin/a discurra ses dialect local ed è confruntà en scola ed en scrit cun la varianta scritta regiunala u surregiunala (idiom resp. rumantsch grischun).

Exempels istorics

Slav da baselgia (psalteri da Kiev da l’onn 1397

In exempel istoric furma la Rus da Kiev, sin la quala Boris Andrejewitsch Uspenski ha applitgà il 1983 il concept da la diglossia. Tenor quai vegniva duvrà la il slav da baselgia sco H sper il slav da l’ost vegl sco L.

Er en societads da l’Orient Extrem han ins pudì observar en classas scoladas il fenomen da la diglossia, probablamain però betg al nivel da la lingua discurrida. Il chinais classic serviva numnadamain sur la China ora er en stadis sco la Corea, il Giapun u il Vietnam sco lingua scritta universala, damai che questas societads n’avevan oriundamain anc sviluppà nagin agen sistem da scrittiras. Ultra da quai serviva il chinais sco lingua da la tradiziun communabla (budissem e confuzianissem).

Situada al cunfin da quest fenomen è la situaziun linguistica en la Tschechia. La lingua tscheca discurrida sa differenziescha cleramain da la lingua scritta che vegn surtut duvrada en las medias. La lingua scritta sa basa sin la Bibla da Kralice dal 16avel tschientaner (tschec mesaun); la lingua da mintgadi percunter è sa sviluppada dals dialects da la Boemia Centrala. Questa discuntinuitad è resultada da la germanisaziun ch’ha gì lieu suenter la Battaglia da la Muntogna Alva (1620); en consequenza da quella han ils territoris da la Boemia appartegnì fin il 1918 al domini habsburgais e Tschecs e Tudestgs han gì qua ina patria communabla. Da quest temp vegniva tschec quasi be pli discurrì dals purs en ils ‹vitgs boemais› ch’èn daventads proverbials, entant che la lingua dals scolads e citadins era il tudestg. Vers la fin dal 18avel tschientaner ed a l’entschatta dal 19avel è lura sa furmà sut Josef Dobrovský e Josef Jungmann il moviment da renaschientscha tschec; quel vuleva puspè stgaffir ina lingua scritta tscheca ed è sa referì a la tradiziun d’avant il 17avel tschientaner.

Las linguas romanas èn sa sviluppadas en il decurs dal temp a linguas independentas, e quai a partir da quel mument che la diglossia cun il latin n’ha betg pli pudì sa mantegnair suenter la fin da l’Imperi roman.

‹Diglossia da migraziun›

Medemamain en ina situaziun da diglossia vivan blers emigrads, surtut da la segunda generaziun, en l’Europa dal Vest. En Frantscha vegnan els, sch’els èn da derivanza maghrebina (ed uschia da lingua araba), numnads ‹beurs› (in’expressiun da la lingua da gieu giuvenila verlan per ‹Arab›). En Svizra als numnan ins – independentamain da lur derivanza – ‹secondos›, quai tenor ils emprims ch’èn stads da derivanza taliana. Damai che la generaziun dals geniturs dumogna la lingua naziunala be mal u insumma betg, spartan ils uffants e giuvenils lur cumportament da communicaziun en in sectur exteriur (lingua naziunala) ed in a l’intern da la famiglia (lingua d’origin); en la communicaziun tranter ils giuvenils resulta da quai savens ina maschaida linguistica.

Vesair era

• Plurilinguitad

Litteratura

• Charles A. Ferguson: Diglossie. En: Anwendungsbereiche der Soziolinguistik. Darmstadt 1982, p. 253–276 (Translaziun da: Diglossia. En: Word. Journal of the Linguistic Circle of New York. 15, 1959, p. 325–340).
• J.A. Fishman: Bilingualism with and without Diglossia; Diglossia with and without Bilingualism. En: Society for the Psychological Study of Social Issues (ed.): Journal of Social Issues. Blackwell Publishers for the Society for the Psychological Study of Social Issues, Malden, MA [etc.] 1967.
• Nicole Eilinger-Fitze: Oh, dieses Schweizerdeutsch! Eine heitere und unterhaltsame Betrachtung der Sprache unserer Nachbarn. 1. ed., Conrad Stein, Welver 2007, ISBN 978-3-86686-912-7.
• Csaba Földes: Kontaktdeutsch. Zur Theorie eines Varietätentyps unter transkulturellen Bedingungen von Mehrsprachigkeit. Narr, Tübingen 2005, ISBN 3-8233-6160-0.
• Dörte Hansen-Jaax: Transfer bei Diglossie. Synchrone Sprachkontaktphänomene im Niederdeutschen. Kovač, Hamburg 1995, ISBN 3-86064-292-8.
• Steffen Höhne, Andreas Ohme (ed.): Prozesse kultureller Integration und Desintegration. Deutsche, Tschechen, Böhmen im 19. Jahrhundert. Veröffentlichungen des Collegium Carolinum. 1. ed., tom 103. Oldenbourg, Minca 2005, ISBN 3-486-57588-0.
• Georg Kremnitz: Gesellschaftliche Mehrsprachigkeit. Institutionelle, gesellschaftliche und individuelle Aspekte. Ein einführender Überblick. Braumüller, Vienna 1994, ISBN 3-7003-1071-4.
• Felicity Rash: Die deutsche Sprache in der Schweiz. Mehrsprachigkeit, Diglossie und Veränderung. 1. ed., Lang, Bern 2002, ISBN 3-906768-94-5.
• Ursula Reutner: Vers une typologie pluridimensionnelle des francophonies. En: Ursula Reutner: Manuel des francophonie. De Gruyter, Berlin/Boston 2017, ISBN 978-3-11-034670-1, p. 9–64.
• Ute Schleiff: Religion in anderer Sprache. Entstehung, Bewahrung und Funktion religiös bedingter Diglossie. 1. ed., Logos, Berlin 2005, ISBN 3-8325-0978-X.
• Boris Andrejewitsch Uspenski: Diglossija i dvujazyčie v istorii russkogo literaturnogo jazyka. [‹Diglossia e bilinguitad en l’istorgia da la lingua litterara russa›]. En: Morris Halle (ed.): International Journal of Slavic Linguistics and Poetics, nr. 27, Slavica Publ., Columbus, Ohio 1983, ISBN 0-89357-118-0, p. 81–126.

Colliaziuns

• Diglossia (La diglossie), Groupe Européen de Recherches en Langues Créoles