Innsbruck
| Vopna | Posiziun entaifer l’Austria |
|---|---|
|
|
| Populaziun | |
| Abitants: | 131 358 (2023) |
| Spessezza da la populaziun: | 1252 abitants per km² |
| Geografia | |
| Surfatscha: | 104,91 km² |
| Situaziun geografica: | 47° 16' N 11° 24' O |
| |
Innsbruck (per rumantsch antruras Puntina) è ina citad gronda en il vest da l’Austria e la chapitala dal stadi federativ Tirol. Sco monument caracteristic da la veglia chapitala dal contadi dal Tirol vala il Goldenes Dachl.
Cun 131 358 abitants (situaziun dal 2023) è Innsbruck la citad cun la pli gronda populaziun dal Tirol ed a medem temp la tschintgavel gronda citad da l’Austria (suenter Vienna, Graz, Linz e Salzburg). En si’aglomeraziun vivan var 300 000 umans. Ultra da quai han var 30 000 students da l’Universitad dad Innsbruck ed autras persunas qua in domicil secundar; mintga di vegnan reservadas var 3000 pernottaziuns da turists.
Num[modifitgar | modifitgar il code]
Il num evident renviescha al svilup da l’abitadi sper ina punt sur l’En. Pervi da la muntada sco chapitala dal ducadi dal Tirol triling existan er exonims istorics en ladin (Dispruch) e talian (Isprucco). Dals contacts istorics cun il Grischun, oravant tut cun l’Engiadina Bassa, dat perditga il num istoric rumantsch Puntina.
Geografia[modifitgar | modifitgar il code]
Posiziun geografica[modifitgar | modifitgar il code]
Innsbruck è situà en posiziun centrala en la Val da l’En, nua ch’il Wipptal maina vers sid en direcziun dal Brenner ed oramai er al lieu, nua che la Sill sbucca en l’En. Paucs kilometers en il vest dad Innsbruck, tranter Unterperfuss e Kematen, marchescha la sbuccada da la Melach en l’En la lingia da cunfin tranter la Val da l’En Superiura (en il vest) ed Inferiura (en l’ost). En il nord vegn la citad cunfinada da la Nordkette, la chadaina meridiunala da las quatter chadainas da muntogna en il Karwendel, ed en il sid dals premunts da la Zentralkette alpina (Patscherkofel).
Extensiun e sutdivisiun dal territori da la citad[modifitgar | modifitgar il code]
Innsbruck sa cumpona da nov uschenumnadas vischnancas catastralas u abitadis ch’ins ha furmà or d’anteriuras vischnancas autonomas u parts da talas. Questas vischnancas catastralas furman a medem temp ils quartiers da la citad dad Innsbruck: Amras, Arzl, Hötting, Igls, Innsbruck, Mühlau, Pradl, Vill e Wilten.
En direcziun vest-ost s’extenda il territori da la citad sur ina gronda part da la Val da l’En, sper il fund da la val surbajegià cumpiglia quel er bler spazi alpin. Vers sid tanscha quel fin a la spunda dal Patscherkofel (2246 m s.m.), il qual na sa chatta però betg pli entaifer ils cunfins da la vischnanca. Ensemen cun la spunda meridiunala da la Nordkette ed ils premunts en il sid è var la mesadad dal territori da la citad territori muntagnard betg surbajegià. Var 4000 hectaras èn cuvertas cun guaud. Sin il territori da la citad sa chattan er diversas alps; sis da quellas (Arzler Alm, Bodensteinalm, Froneben, Höttinger Alm, Umbrüggler Alm e Möslalm) sa chattan en possess da la citad.[1]
Vischnancas vischinas[modifitgar | modifitgar il code]
Il territori da la citad cunfinescha cun 14 vischnancas che sa chattan tuttas en il district Innsbruck-Land.
L’incorporaziun d’anteriuras vischnancas autonomas ha gì lieu sco suonda: Pradl (spartì dad Amras) e Wilten il 1904, Hötting, Mühlau ed Amras il 1938, Arzl il 1940 e Vill ed Igls il 1942.
Clima[modifitgar | modifitgar il code]
En general regia ad Innsbruck il clima moderà, però per part cun caracter alpin. In fenomen fitg enconuschent è il favugn che vegn favurisà tras l’orientaziun nord-sid dal Wipptal. Quest vent che croda cumpara durant tut l’onn, il pli savens però l’atun. En la citad po la spertadad dal vent cuntanscher 120 km/h, al Patscherkofel vischin fin a 200 km/h. L’enviern po il favugn manar en la citad a temperaturas da fin a stgars 18 °C.
Dialect[modifitgar | modifitgar il code]
Il dialect che vegn discurrì ad Innsbruck tutga tar la gruppa da dialects dal bavarais dal sid; el è però influenzà pli ferm che auters dialects tirolais dal tudestg da standard ed è oramai relativamain lev da chapir per esters. In’ensaina tipica dal dialect da questa regiun è il k che vegn pronunzià a moda fitg dira. Sco en autras citads grondas austriacas sa serva la generaziun pli giuvna savens be pli dal tudestg da standard u d’in dialect pauc conturà.[2]
Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]
Ils fastizs da colonisaziun sin il territori da la citad odierna tanschan enavos fin en il temp neolitic. Toponims preromans e chats da santeris d’urnas a Wilten, Amras, Hötting e Mühlau sco er chats or dal temp da Latène al Adolf-Pichler-Platz en il center da la citad mussan che la regiun è colonisada dapi 3000 onns senza interrupziun.[3]
En connex cun la conquista dals Rets e Norics e per segirar il cunfin vers nord han ils Romans sut l’imperatur Augustus endrizzà vers 15 a.C. a la via imperiala Verona – Brenner – Augsburg la staziun militara Veldidena (Wilten) ch’ha existì fin en l’antica tardiva ed è pir vegnida destruida vers 600.
Suenter fin da l’Imperi roman occidental è il territori vegnì l’emprim sut domini bavarais ed è alura daventà ensemen cun il ducadi bavarais ina part dal Reginavel dals Francs sut Carl il Grond. Ils proxims tschientaners è il territori enturn Innsbruck puspè daventà ina part dal ducadi da la Baviera ch’è vegnì fundà da nov, ed è en l’ulteriura successiun vegnì sut il domini dals conts dad Andechs avant che daventar ina part dal ducadi dal Tirol.
Ecclesiasticamain appartegneva Innsbruck cun la Val da l’En dapi il temp medieval tempriv a la diocesa da Brixen (Bressanone), quai che s’exprima en ils documents per part en furma da la denominaziun «stat Jnnsprugg Brichsner bistumbs». Quest’appartegnientscha ha durà bundant in millenni ed è ida a fin cun la partiziun dal Tirol en consequenza da l’Emprima Guerra mundiala.
Temp autmedieval[modifitgar | modifitgar il code]
L’onn 1133 han ils conts von Andechs endrizzà a la riva sanestra da l’En in martgà (oz St. Nikolaus), il qual il cont Berchtold V von Andechs ha collià ils onns 1170 sut la veglia punt da l’En cun l’autra riva da l’En.
Il 1180 han ils von Andechs dal convent da Wilten acquistà entras in contract da barat ina parcella a la riva meridiunala da l’En. Questa plazza da martgà e commerzi fortifitgada, che cumpara il medem onn l’emprima giada sut il num «Insprugk», è vegnida munida il 1187 cun il dretg da martgà. Il num latin Oeni Pons ubain Oenipontum (da oenus En e pons punt) sa lascha medemamain manar enavos sin il medem origin. A chaschun da la construcziun da chanals il 2016 han ins chattà il chau d’ina punt da crap medievala sco pli vegl relict architectonic che sa lascha metter en connex cun il num da la citad.
Tranter il 1187 ed il 1205 ha il martgà la finala acquistà il dretg da citad. Quai ha purtà influenza e ritgezza entras entradas da dazi, essend che l’entir traffic commerzial tras las Alps Orientalas sur il Brenner vers l’Italia manava uss tras Innsbruck e sur la punt da l’En. Il 1239 han ins confirmà ed extendì il dretg da citad existent. Suenter la mort da l’ultim cont von Andech Otto VIII l’onn 1248, è il territori vegnì il medem onn en possess dals conts von Tirol, als quals Rudolf von Habsburg ha surdà il 1286 il titel da ducas.
Temp medieval tardiv[modifitgar | modifitgar il code]
Il sigil e la vopna da la citad mussan la punt da l’En a vista d’utschè ed èn en diever dapi il 1267. Entras in ulteriur contract da stgomi cun il convent da Wilten ha la citad pudì vegnir extendida il 1281 entras la citad nova (la Maria-Theresien-Strasse odierna fin ca. a l’autezza da la Meraner Strasse).
La via sur il Brenner (Via Raetia) era gia vegnida rendida charrabla enturn il 1300, entant ch’ils auters pass alpins sco la Via Claudia Augusta èn anc stads ditg passabels be cun animals da sauma.
Medemamain d’enturn il 1300 derivan l’ospital da la citad en la citad nova ed il santeri che sa chattava sin l’areal da l’Adolf-Pichler-Platz odiern. L’onn 1363 ha Margarethe Maultasch, l’ultima contessa von Tirol, surdà il pajais als Habsburgais, uschia che er Innsbruck è daventà ina citad austriaca.
Duca Friedrich IV (numnà Friedrich cun la tastga vida) ha fatg il 1420 dad Innsbruck ina citad residenziala ed ha laschà eriger ils portics ed il curtin da la curt. Igl èn suandads la tur da la citad (construida il 1442–1450 vi da la veglia chasa-cumin che datescha dal 1358), la Hofburg (1456), il Goldenes Dachl (1497/98–1500) e la Ottoburg (1495).
Il 1485 han gì lieu sin iniziativa da l’inquisitur ed autur dal ‹Hexenhammer› da pli tard Heinrich Institoris (atgnamain Heinrich Krammer), process cunter strias, ils quals èn però vegnids sistids il medem onn pervi da sbagls da procedura.
Sin l’aquarel ‹Innsbruck von Norden› dad Albrecht Dürer (1496), malegià durant ses viadi en l’Italia ed exponì oz en l’Albertina a Vienna, è anc da vesair la baselgia parochiala gotica ch’è vegnida destruida pli tard. Quella sa chattava là nua che stat oz il Dom zu St. Jakob.
Temp modern tempriv[modifitgar | modifitgar il code]
Durant il temp da regenza da Maximilian I, il qual è sa trategnì savens cun sia curt ad Innsbruck, è la citad avanzada ad in center politic e cultural da l’Imperi. Da quai dattan perditga sper l’arsenal erigì enturn il 1500 – da quel temp in dals pli impurtants deposits d’armas da l’Europa – il Goldenes Dachl sco er ils mirs da fundament gotics da la Hofburg ch’èn sa mantegnids fin oz.
Il biadi da Maximilian, Ferdinand I, ha laschà eriger tranter il 1553 ed il 1563 la Hofkirche cun il monument da fossa vid da Maximilian (cenotaf), enturn la quala èn vegnids tschentads ils «Schwarze Mander» («Schwarze Männer»), figuras da bronz monumentalas ch’èn vegnidas culadas tranter il 1509 ed il 1550.
En rom da la cuntrarefurmaziun ha Ferdinand en pli incumbensà ils Gesuits sut Petrus Canisius da fundar in collegi da gesuits ed ina scola latina, il gimnasi academic odiern che furma pia il pli vegl gimnasi da l’Austria Occidentala.
Tras las Innauen han ins construì il 1585 in stradun da Mühlau a Hall, dal qual las pitgas sper via èn sa mantegnids fin oz. Sco emprima chasa stabla per producziuns da teater ed operas en l’entir territori da lingua tudestga ha Leopold V laschà eriger il 1629–1630 la Dogana; oz sa chatta là il Kongresshaus Innsbruck.
Cun l’archiduca Sigmund Franz è morta or il 1665 la lingia tirolaisa dals Habsburgais. Quai ha bain muntà la fin dad Innsbruck sco citad residenziala, ma entras quai è sa mantegnì il maletg da la citad gotic. Il 1703, en rom da la Guerra da successiun spagnola, èn entradas truppas bavaraisas en il Tirol (uschenumnà Bayrischer Rummel), quai ch’ha er manà davant Innsbruck ad ina battaglia. Dals guvernaturs dals Habsburgais ha Karl Philipp von der Pfalz regì il 1706–1717 ad Innsbruck.
L’imperatur Leopold I ha fundà il 1669 l’Universitad dad Innsbruck cun quatter facultads. Suenter esser vegnida schliada e puspè fundada duas giadas, èn la facultad filosofica e giuridica vegnidas installadas definitivamain il 1826 entras imperatur Franz I.
Ils 5 da november 1805, en rom da las Guerras da coaliziun, è marschal Michel Ney entrà ad Innsbruck. Il 1806 è Innsbruck alura daventà per otg onns la chapitala dal circul da l’En bavarais. Durant la Sullevaziun tirolaisa han gì lieu ils 11 e 12 d’avrigl 1809 grevs cumbats enturn Innsbruck, en rom dals quals ils Bavarais èn sa defendids stinadamain cunter ils rebels tirolais. Suenter l’emprima battaglia sin il Bergisel hai plinavant dà acts da violenza cunter la populaziun gidieua dad Innsbruck.
Cumbain che la residenza dal prinzi sa chattava gia dapi il 1420 ad Innsbruck, è la citad a l’En daventada pir 1849 uffizialmain successura da Meran sco chapitala dal Tirol.
Il 1858 è vegnida inaugurada la viafier sur Kufstein e Rosenheim a Minca, il 1867 quella sur il Brenner a Bulsaun (viafier dal Brenner) ed il 1884 la viafier sur l’Arlberg. Sinaquai è il turissem sa sviluppà a moda rasanta.
20avel tschientaner[modifitgar | modifitgar il code]
L’onn 1904 è vegnida inaugurada la Stubaitalbahn che collia Innsbruck cun Fulpmes, il 1912 la Mittenwaldbahn che maina sur Seefeld a Garmisch-Partenkirchen (e da là vinavant a Minca). Omaduas viafiers èn vegnidas projectadas da Josef Riehl.
Paucs dis suenter che l’armistizi austriac-ungarais cun l’Italia è entrà en vigur ils 4 da november 1918 han truppas bavaraisas occupà la citad per prevegnir ad in’occupaziun taliana. Suenter ch’è vegnì signà in’emna pli tard l’armistizi tudestg èn ellas puspè sa retratgas. Sinaquai èn arrivadas truppas talianas, cun in contingent da fin a 22 000 umens, ch’èn restadas fin l’entschatta da december 1920.[4]
Il tranterguerras è er stà segnà ad Innsbruck da conflicts tranter las partidas politicas. Tar la Höttinger Saalschlacht il matg 1932 è in um da la SA vegnì stilettà. Dapi il 1938/39 è Innsbruck stà la chapitala dal Reichsgau Tirol-Vorarlberg ch’era vegnì furmà suenter l’annexiun da l’Austria al Reich tudestg. En rom dal pogrom da november 1938 èn vegnidas destruidas abitaziuns e fatschentas da Gidieus sco er l’interiur da sinagogas. Quatter Gidieus èn vegnids assassinads resp. èn morts pli tard; blers auters èn vegnids blessads grevamain. Sinaquai èn praticamain tut ils Gidieus tirolais vegnids manads a Vienna.
En rom da l’uschenumnada opziun è bleras persunas dal Tirol dal Sid vegnidas a star tranter il 1939 ed il 1943 ad Innsbruck en quartiers d’abitar erigids aposta, spezialmain en il Pradl.
En il decurs da la Segunda Guerra mundiala è Innsbruck vegnì bumbardà 22 giadas dals Alliads. Tut en tut èn mortas 495 persunas. Ils 16 da december 1944 han bumbas donnegià grevamain il dom dad Innsbruck, auters bumbardaments dal december 1944 ed avrigl 1945 han mess en ruina la gronda part da la clinica universitara. Ils 3 da matg 1945 han ins surdà la citad senza cumbat a truppas americanas. Be en paucas citads austriacas è la guerra ida a fin en questa moda; en in pled al radio aveva il gauleiter Franz Hofer scumandà avant tutta furma da resistenza. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala ha Innsbruck appartegnì a la zona d’occupaziun franzosa. Sin in anteriur champ militar ha l’administraziun militar endrizzà in champ per Displaced Persons.
Il schaner 1948 è la plazza aviatica dad Innsbruck vegnida averta da nov, suenter che quella era vegnida spustada da la Reichenau sin la Ulfiswiese en la Höttinger Au. Il 1950 èn vegnids purschids ils emprims sgols ordinaris da KLM. L’enviern gioga la plazza aviatica in’impurtanta rolla per turists ch’arrivan a far sport d’enviern, la stad datti blers sgols da charter surtut en direcziun Spagna e Grezia.
Suenter l’annexiun dal Tirol dal Sid a l’Italia è Innsbruck stà ils onns 1960 e 1970 la basa per blers activists dal Tirol dal Sid ch’han empruvà da sparter il Tirol dal Sid da l’Italia e da reunir quel cun il Tirol dal Nord e da l’Ost en l’Austria.
Duas giadas han gì lieu ad Innsbruck ils gieus olimpics d’enviern (1964 e 1976) e duas giadas ils paralimpics d’enviern (1984 e 1988). A partir da la mesadad dals onns 1990 hai dà iniziativas da manar ils gieus olimpics d’enviern ina terza giada ad Innsbruck. Suenter ina consultaziun dal pievel il 2006 han ins però laschà crudar quests plans; tut ils districts tirolais eran s’exprimids persuenter, ils abitants dad Innsbruck però encunter. Percunter han adina puspè lieu ad Innsbruck autras grondas occurrenzas da sport, uschia per exempel, per part sper autras citads, dal campiunadi mundial da hockey (2005/2008), dal campiunadi europeic da ballape (2008) e da ciclissem (2018).
Architectura e svilup urban[modifitgar | modifitgar il code]
En rom da la reconstrucziun a partir dal 1948 ed en vista als gieus olimpics dal 1964 e 1976 èn vegnids erigids novs quartiers sco la Reichenau ed il vitg olimpic.
Il 1973 han ins inaugurà a l’ur da la citad veglia il Kongresshaus, in center d’occurrenzas ed exposiziuns da dimensiuns internaziunalas. La Bergiselschanze è vegnida bajegiada da nov il 2001 tenor in project da l’architecta iracaisa Zaha Hadid. L’architect franzos Dominique Perrault ha planisà las Rathaus-Galerien.
Medemamain tenor plans da Zaha Hadid èn vegnids bajegiads las quatter staziuns e la punt sur l’En da la nova Hungerburgbahn dal 2007 che collia il quartier Seggen cun la Hungerburg e ch’ha remplazzà la veglia construcziun dal 1906. Il 2006 ha la nova Nordkettenbahn ultra da quai remplazzà la veglia viafier dal 1928. Il Kaufhaus Tyrol en la Maria-Theresien-Strasse è vegnì planisà da David Chipperfield ed avert il 2010.
Svilup da la populaziun[modifitgar | modifitgar il code]
L’onn 1863 dumbrava la citad 26 573 abitants. Enturn il 1900 è vegnida surmuntada la marca da 50 000 abitants, suenter il 1950 quella da 100 000 abitants. Actualmain (2020) munta quella a stgars 132 000 abitants.
Politica[modifitgar | modifitgar il code]
Sco citad statutara sa chatta la vischnanca sin il stgalim d’in district politic cun num Innsbruck-Stadt. Il cussegl da vischnanca consista da 40 commembers. Il senat da la citad sco executiva dumbra set commembers. Sur lung temp è il president da la citad vegnì elegì betg da la populaziun, mabain indirect entras il cussegl da vischnanca; quai è sa midà il 2012.
Vopna[modifitgar | modifitgar il code]
La vopna da la citad mussa la veglia punt sur l’En da ca. 1150 senza ils chaus da la punt or da la perspectiva d’utschè. Ils pizs signifitgeschan ils pilasters furmads per rumper undas e glatsch, il muster lur construcziun or da pals pitgads en il funs e l’ur il revestgiment da quels; la punt sezza vegn simbolisada entras ina strivla sutdividida en travs. En diever è quella dapi il 1267 sco vopna e sigil da la citad, en la furma odierna dapi il 1325 e cun las colurs cotschen ed argient (resp. alv) dapi il 1547.
Partenadis da citads[modifitgar | modifitgar il code]
Innsbruck tgira partenadis da citads cun Freiburg im Breisgau, Germania (dapi il 1963), Grenoble, Frantscha (1963), Sarajevo, Bosnia ed Erzegovina (1980), Aalborg, Danemarc (1982), Tiflis, Georgia (1982), New Orleans, Louisiana/USA (1995) e Krakau, Pologna (1998).
Economia, furmaziun ed infrastructura[modifitgar | modifitgar il code]
Innsbruck è il center administrativ, economic e cultural da l’Austria Occidentala, durant l’entir onn in magnet turistic cun bundant 1 milliun pernottaziuns sco er citad da congress ed universitara. L’infrastructura da transport cumpiglia colliaziuns da via, viafier ed aviaziun ch’èn surtut vegnidas extendidas en rom dals gieus olimpics dal 1964 e 1976.
Il 2001 existivan ad Innsbruck var 8000 lieus da lavur, da quai bundant 40 interpresas cun dapli che 200 emploiadas ed emploiads. Tut en tut eran annunziads il medem onn bundant 78 000 persunas occupadas. Mintga di penduleschan var 34 500 persunas en la citad, da quai 75 % nà dal district Innsbruck-Land.
Innsbruck è in center da furmaziun cun numerusas scolas popularas, gimnasis, scolas professiunalas, scolas autas ed universitads. Vitiers vegn ina vasta infrastructura da sanadad cun il Landeskrankenhaus Innsbruck, tranter auter sco center per blessuras da sport dals divers territoris da skis da la regiun. Ultra da quai ha l’armada qua pliras casernas.
Sper las instituziuns politicas surmenziunadas han er diversas instanzas da la giudicativa lur sedia ad Innsbruck, numnadamain la dretgira districtuala, la dretgira d’emprima instanza dal Tirol (Landesgericht) e la dretgira d’appellaziun dal Tirol e dal Vorarlberg (Oberlandesgericht).
Plinavant è staziunada ad Innsbruck la polizia dal pajais federativ Landespolizeidirektion Tirol. Al plaun communal vegn quella sustegnida dal Stadtpolizeikommando Innsbruck.
Turissem[modifitgar | modifitgar il code]
Il turissem è per la citad in’impurtanta funtauna d’entradas. Grazia a la citad veglia cun numerus edifizis dal temp da l’imperatur Maximilian I (1459–1519), la posiziun singulara amez il mund alpin tirolais e betg il davos pervi da la purschida da sport multifara è Innsbruck ina destinaziun turistica appreziada lunsch enturn.
L’organisaziun turistica da la regiun porscha tranter auter l’Innsbruck Card cun entrada gratuita en tut ils museums ed attracziuns da la regiun, viadis gratuits cun las lingias dals Innsbrucker Verkehrsbetriebe (IVB) e reducziun da pretsch per numerusas ulteriuras purschidas.
Traffic[modifitgar | modifitgar il code]
Pervi da sia posiziun al pe dal Brenner, in dals pli impurtants pass da las Alps insumma, ha Innsbruck gia giugà en il temp medieval in’impurtanta rolla per il commerzi tranter l’Italia ed ils principadis tudestgs e blers viagiaturs han fatg qua staziun – tranter auter Goethe en il hotel Goldener Adler.
En[modifitgar | modifitgar il code]
Caracteristic per la citad è sia posiziun a l’En. Sin il territori da la citad mainan 15 punts sur il flum. Istoricamain vegniva flottà laina da construcziun e dad arder da l’En giu fin Innsbruck e vinavant fin la salina a Hall, nua che cumenzava la navigaziun sin l’En.
Viafier[modifitgar | modifitgar il code]
Cun l’avertura da la Unterinntalbahn che maina sur Kufstein en direcziun Minca e Salzburg è la citad vegnida colliada il 1858 cun la rait da viafier. Il svilup ha cuntinuà cun la construcziun da la Giselabahn (da Wörgl en direcziun Graz e Belgrad) e da la viafier dal Brenner il 1867. Il 1884, cun la viafier da l’Arlberg en direcziun Feldkirch e vinavant a Bregenz resp. Schaan/Turitg/Basilea, è Innsbruck avanzà definitivamain ad in’impurtanta axa da traffic tant en direcziun nord-sid sco er vest-ost. Il 1912 è anc vegnida vitiers la Mittenwaldbahn che maina sur Seefeld a Garmisch-Partenkirchen e che furma uschia ina segunda colliaziun dad Innsbruck en direcziun Minca. Tut questas lingias s’uneschan a la staziun principala dad Innsbruck. Il davos temp è vegnì mess l’accent sin extender la Unterinntalbahn sin fin a quatter binaris. En il sid da la citad èn vegnidas messas ad ir las lavurs da construcziun vi da la galaria principala dal tunnel da basa dal Brenner che duai, ensemen cun las lingias d’access respectivas, pussibilitar in augment considerabel da la capacitad dal traffic da viafier transalpin.
Traffic sin via[modifitgar | modifitgar il code]
Per lung da la lingia da viafier è vegnida construida ils onns 1960 l’emprim l’autostrada da al Val da l’En (A 12) che maina vers ost e sa collia sper Rosenheim cun la A8 en direcziun Minca e Salzburg/Vienna.
Vers vest maina cuntinuescha l’autostrada A 12 en la part superiura da la Val da l’En e sa collia cun la via directa da l’Arlberg che maina sut il massiv da l’Arlberg e che furma la suletta colliaziun da vias cun il Vorarlberg ch’è averta tut l’onn.
Vers sid maina sa sparta sper Innsbruck l’autostrada dal Brenner en direcziun Bulsaun e Verona. En il sid da la chapitala dal Tirol sa chatta l’Europabrücke che maina en in’autezza da bunamain 200 m sur il Wipptal.
En direcziun nord n’exista nagin’autostrada. Qua maina la via da Seefeld (B 177) sur il Zirler Berg a Seefeld e vinavant via Mittenwald a Garmisch-Partenkirchen.
Traffic da velos[modifitgar | modifitgar il code]
Innsbruck sa chatta tranter las citads da l’Austria cun las pli autas cumparts da traffic da velos (var 20 %). In plan strategic che sa chatta en la fasa da realisaziun duai anc augmentar supplementarmain l’attractivitad da la citad per il traffic plaun.
Traffic aviatic[modifitgar | modifitgar il code]
En il vest da la citad (Kranebitten) dispona Innsbruck d’in eroport internaziunal. Ils origins da quel van enavos sin ina decisiun da la regenza dal Tirol dals onns 1920. Muntada pli gronda ha l’eroport cuntanschì a chaschun dals gieus olimpics d’enviern dal 1964 e 1976. Cun sgols regulars è la citad colliada durant tut l’onn t.a. cun Amsterdam, Francfurt, Londra, Berlin e Vienna. Sco destinaziun da var 50 societads aviaticas e sco patrun da var 1300 persunas en radund 30 interpresas associadas furma la plazza aviatica in impurtant factur economic. L’onn 2010 ha il dumber da passagiers surpassà per l’emprima giada la marca d’in milliun.
Traffic regiunal[modifitgar | modifitgar il code]
Innsbruck dispona d’ina rait da traffic regiunal attractiva. Sin il territori da la citad ed en l’aglomeraziun circuleschan trams e bus da las Innsbrucker Verkehrsbetriebe (IVB), da la firma Innbus, dal ÖBB-Postbus e d’autras interpresas da traffic che fan part dal Verkehrsverbund Tirol (VVT).
La rait da tram cumpiglia las lingias 1, 2, 3, 5, 6 (Igler) e STB (Stubaitalbahn). Ina rait da viafier urbana collia ultra da quai bleras vischnancas vischinantas.
Ultra da quai exista cun la Hungerburgbahn HBB dapi il 2007 ina funiculara, per part sutterrana, che collia il Congress a l’ur da la citad interna cun il zoo situà sin la Weiherburg e cun il quartier Hungerburg.
La Nordkettenbahn, ina teleferica, maina en la Nordkette sco territori da viandar e porscha l’access a la regiun da raiver e da skis dad Innsbruck. La segunda pendiculara sin territori da la citad, la Patscherkofelbahn, maina en in vast territori da viandar e territori da skis pli pitschen en als Tuxer Alpen en il sidost dad Innsbruck.
Cultura ed attracziuns[modifitgar | modifitgar il code]
En la citad veglia sa chattan tranter auter il famus Goldenes Dachl, il dom da son Giachen, il Helblinghaus e la Hofburg. En quest’ultima pon ins er visitar la Hofkirche (‹Schwarzmanderkirche›) cun las statuas da bronz surdimensiunadas che circumdeschan il monument da fossa da l’imperatur Maximilian I.
En la Maria-Theresien-Strasse sa chatta l’uschenumnada Annasäule che regorda a la retratga dals Bavarais or dal Tirol a la fin da la Guerra da successiun spagnola. In’ulteriura attracziun è il chastè Ambras cun ses parc, il qual è accessibel sco museum. En tut dumbra la citad var 20 museum da muntada regiunala e surregiunala, tranter auter Tiroler Landesmuseum, Tiroler Volkskunstmuseum, Zeughaus ed Alpenvereinsmuseum.
Blers turists vegnan er en la citad pervi d’occurrenzas etablidas sco il Tanzsommer, las Festwochen der Alten Musik ed ils Ambraser Schlosskonzerte. Fitg populars, en spezial tar giasts da l’Italia, èn il Christkindlmarkt ed il Bergsilvester.
Sport[modifitgar | modifitgar il code]
Il Tirol en general ed Innsbruck en spezial èn enconuschents tradiziunalmain per activitads da sport d’enviern. Repetidamain han gì lieu qua gronds eveniments da sport, quai ch’ha culminà en ils gieus olimpics d’enviern dal 1964 e 1976. En il sigl cun skis fa la Bergiselschanze dad Innsbruck gia dapi il 1952 part da la Vierschanzentournee ch’ha lieu mintg’onn.
Occurrenzas internaziunalas han lieu quasi mintg’onn – tant l’enviern sco er la stad –, per exempel l’Air & Style Contest che furma in dals pli gronds festivals da snowboard en l’Europa, ils Paralimpics, ubain ils International Children Games. En rom da quests ultims han ins midà ils umets da numerusas amplas da peduns en skiunzs, viandants etc. Quest’acziun da marketing ha gì in tal success e cunter vulair terminar quella hai dà ina tala protesta ch’ils umets embelleschan fin oz il maletg da la citad.
Innsbruck dispona da dus territoris da skis en proxima vischinanza da la citad: la Seegrube–Nordkette (Nordkettenbahn) ed il Patscherkofel, la ‹muntogna da chasa› dad Innsbruck. Bain accessibels èn plinavant ils territoris da skis Axamer Lizum (numnà ‹Weisses Dachl›) e Glungezer sper Tulfes; in pau pli lunsch davent èn il Kühtai ed il Stubaital. Il center nordic da la regiun dad Innsbruck sa chatta a Seefeld.
Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
- ↑ Infurmaziuns tenor www.innsbruckinformiert.at, consultà ils 30 d’avust 2012.
- ↑ Irina Windhaber: Aus isch wird is – Tiroler Mundart im Wandel. Universität Innsbruck 2014.
- ↑ Indicaziuns davart l’istorgia tenor Otto Stolz: Geschichte der Stadt Innsbruck. Tyrolia-Verlag, Innsbruck 1959 e las ovras pli novas enumeradas en la bibliografia.
- ↑ Andrea di Michele: Diesseits und jenseits der Alpen. Italienische Expansionspläne in Tirol (1918–1920), p. 150–170.
Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]
- Susanne Gurschler: 111 Orte in Innsbruck, die man gesehen haben muss. Emons Verlag, Cologna 2018, ISBN 978-3-7408-0343-8.
- Ingrid Bubestinger, Gertraud Zeindl: Zur Stadtgeschichte Innsbrucks. Innsbruck 2008, ISBN 978-3-901886-39-3.
- Barbara Danzl, Ulla Fürlinger, Katja Laske: Mit Kindern durch Innsbruck. Löwenzahnverlag, 2008, ISBN 978-3-7066-2403-9.
- Michael Forcher: Die Geschichte der Stadt Innsbruck. Haymonverlag, Innsbruck 2008, ISBN 978-3-85218-553-8.
- Karin Schneider: Kleine Innsbrucker Stadtgeschichte. Innsbruck 2008, ISBN 978-3-7022-2975-7.
- Innsbruck sehen: Stadtbilder einst und jetzt. StudienVerlag, Innsbruck-Vienna-Bulsaun 2008, ISBN 978-3-7065-4613-3.
- Stadt Innsbruck – Stadtplanung (ed.): innsbruck. stadtgeschichten. stadtplanung, baukultur, lebensqualität. Studienverlag, Innsbruck-Vienna-Bulsaun 2008, ISBN 978-3-7065-4033-9.
- Martin Reiter: Innsbruck, eine kurze Geschichte der Stadt: Ereignisse, Persönlichkeiten, Jahreszahlen. Ueberreuter, Vienna 2004, ISBN 3-8000-7045-6.
Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Innsbruck – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio