Joseph Haydn

Ord Wikipedia
Joseph Haydn (maletg en ieli da Thomas Hardy, 1791)
Signatura (taliana) da Joseph Haydn: «di me Giuseppe Haydn»

Franz Joseph Haydn (num usità: Joseph, * 31 da mars u il prim d’avrigl 1732 a Rohrau, Austria Bassa; † 31 da matg 1809 a Vienna) è stà in cumponist dal temp da la classica viennaisa. El è stà il frar dal cumponist Michael Haydn e dal tenor Johann Evangelist Haydn.

La gronda part da si’activitad professiunala ha Haydn passentà sco musicist da la curt sin la residenza da champagna da la famiglia ungaraisa bainstanta Esterházy, nua ch’el ha manà l’orchester e l’opera. Si’allontananza d’auters cumponists e svilups musicals ha Haydn descrit cun l’enconuschent citat: «Jau era isolà dal mund; nagin en mia vischinanza na ma pudeva perturbar e far vegnir nar da mamez ed uschia hai jau stuì daventar original.»

Il 1797 ha Haydn mess en musica per l’imperatur dal Sontg Imperi roman Franz II la poesia ‹Gott, erhalte Franz, den Kaiser!›. Quella aveva la curt empustà per quest intent tar Lorenz Leopold Haschka. La melodia è restada fin la fin da la monarchia habsburgaisa (1918) l’imni imperial austriac ed è er anc vegnida duvrada dal temp da l’Emprima Republica. L’onn 1841 è l’anteriura poesia vegnida remplazzada tras il text ‹Lied der Deutschen› che Heinrich Hoffmann von Fallersleben ha scrit aposta per quest intent. En questa furma è l’ovra daventada il 1922 – dal temp da la Republica da Weimar – l’imni da l’Imperi tudestg, silsuenter da la dictatura naziunalsocialistica e pli tard da la Republica Federala Tudestga (fin oz).

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Uffanza e giuventetgna[modifitgar | modifitgar il code]

Il lieu da naschientscha Rohrau ed ulteriurs lieus nua che Haydn ha passentà la gronda part da sia vita

Joseph Haydn è naschì sco segund da dudesch uffants dal roder e burgamester da pli tard Mathias Haydn e da sia dunna Maria Haydn (nata Koller) en il vitg Rohrau, situà en l’Archiducadi da l’Austria (l’Austria Bassa odierna). Ils geniturs n’eran bain omadus betg buns da leger notas musicalas; ma sco che Haydn sa regorda, saja gia adina vegnì chantà bler en sia famiglia e cun ils vischins. Ses talent musical han ins scuvert dal temp che Haydn era anc in uffant pitschen.

En la vegliadetgna da sis onns han ils geniturs tramess Haydn tar parents en il vitg vischinant Hainburg an der Donau. L’onn 1740 è vegnì attent sin el Georg von Reutter, il directur musical dal Dom da s. Steffan a Vienna, viagiond quel tras las provinzas en tschertga da giuvens chorists talentads. Reutter ha prendì Haydn cun sai a Vienna, nua che quel ha vivì nov onns sco chorist, da quai ils davos quatter onns en cumpagnia da ses frar giuven Michael.

En la chapella dal Dom è Haydn vegnì instruì en chant, clavazin e gìa. Reutter ha curregì las emprimas cumposiziuns da Haydn, n’al ha però betg instruì a fund en cumposiziun. Tuttina ha Haydn emprendì bler er en quest reguard – per gronda part a moda autodidactica e tras quai ch’el era vegnì gia da giuven sco musicist professiunal en in dals pli impurtants lieus da la musica da ses temp.

Schebain Haydn ha gia studegià da quel temp las ovras ‹Der vollkommene Capellmeister› da Johann Mattheson e la teoria da cumposiziun ‹Gradus ad Parnassum› da Johann Joseph Fux na sa lascha betg deducir cun segirtad or da las funtaunas. En tutta cas ha il cumponist creschì numnà omaduas ovras sco fundamentalas per ses svilup musical.

Musicist independent[modifitgar | modifitgar il code]

Il Dom da s. Steffan a Vienna

Il 1749 è stada terminada la midada da vusch da Haydn, uschia ch’el n’era betg pli bun da chantar las vuschs autas en il chor. El è vegnì relaschà da sia plazza ed ha cumenzà ina carriera sco musicist independent. En il decurs da questa perioda fadiusa da diesch onns ha Haydn ameglierà sias entradas cun surpigliar diversas lavurs; tranter auter è el stà chombrer ed accumpagnader dal cumponist talian Nicola Porpora. Haydn è sa stentà da stuppar las largias en sia furmaziun musicala ed ha la finala scrit ses emprim quartet d’instruments ad artg e si’emprima opera. Da quel temp è plaunsieu creschida la reputaziun professiunala da Haydn.

Tranter il 1754 ed il 1756 è Haydn er stà activ sco musicist liber a la curt viennaisa. A chaschun da bals da la famiglia imperiala durant il carnaval aveva el la funcziun d’in «extra musicus» ed è er vegnì engaschà dal temp da curaisma sco chantadur supplementar en la chapella da la curt.[1]

Dapi il 1754 ha il giuven Haydn dà instrucziun da clavazin a la cumponista da pli tard Marianna Martines (ch’era naschida il 1744). Haydn viveva en la medema chasa sco la famiglia da Martines e l’instruiva mintga di cunter dunsena.

Directur musical tar il cont von Morzin[modifitgar | modifitgar il code]

Probablamain il 1757 ha Haydn obtegnì si’emprima impurtanta plazza sco directur da musica dal cont Karl von Morzin sin il chastè Dolní Lukavice sper Pilsen. Sin quest onn datescha Haydn si’emprima sinfonia ch’el ha cumponì en il servetsch da Morzin. Sco directur da musica dirigiva el in pitschen orchester e per quest ensemble ha el scrit sias emprimas sinfonias, trios d’instruments ad artg, cassaziuns e quartets d’artgists. Quellas èn prest sa derasadas, savens sco copias; en furma stampada n’èn ellas betg cumparidas.

Ils 26 da november 1760 ha Joseph Haydn maridà en il Dom da s. Steffan a Vienna Anna Theresia Keller ch’era dus onns pli veglia.[2] I sa tractava da la figlia da Johann Petrus Keller, in perucchier oriund da Hamburg. La lètg dueva bainprest sa mussar sco disfortunada: els sa dispitavan savens, sia dunna aveva pauca chapientscha per sia musica ed en pli è la lètg restada senza uffants, quai che Haydn ha deplorà fitg.

Suenter curt temp è il cont Morzin vegnì en difficultads finanzialas, quai ch’al ha sfurzà da renunziar a sias interpresas musicalas.

Dirigent da musica tar ils Esterházys (1761–1790)[modifitgar | modifitgar il code]

A Haydn è bainbaud vegnida offerta ina plazza cumparegliabla tar la famiglia Esterházy, ina da las pli ritgas ed impurtantas famiglias da magnats en il Reginavel ungarais da quel temp. Haydn ha cumenzà sia nova plazza sco vicedirigent ed è daventà il 1766 dirigent (suenter la mort da ses antecessur Gregor Joseph Werner). Uss ha Haydn finalmain er pudì cumponer ovras sacralas, las qualas Werner aveva resalvà fin qua per sai. Si’ovra ‹Stabat Mater› ch’el ha scrit il 1767 sa distatga tant areguard la lunghezza sco er areguard ils instruments d’autras sonorisaziuns da questa sequenza.[3]

Sguard sin il chastè Eszterháza

Sco musicist en unifurma d’in uffizier da chasa è Haydn suandà ils Esterházys en lur trais residenzas principalas: la sedia da famiglia ad Eisenstadt, radund 50 km davent da Vienna, il palaz d’enviern a Vienna ed ad Eszterháza, in grond e nov chastè ch’è vegnì erigì ils onns 1780 en l’Ungaria rurala. Las incumbensas e responsabladads da Haydn eran ordvart multifaras. El aveva da cumponer, da manar l’orchester, da sunar musica da chombra per e cun ses patrun ed er d’arranschar producziuns dad operas. Malgrà l’enorm pensum da lavur è Haydn stà ventiraivel en sia plazza. Ils prinzis Esterházy (l’emprim Paul Anton, alura surtut Nikolaus I) eran enconuschiders da la musica ch’appreziavan sia lavur e ch’al purschevan l’ambient necessari per ses svilup artistic. Uschia steva a disposiziun a Haydn mintga di ses agen pitschen orchester. Durant la sessiun – tranter favrer e november – aveva Haydn mintgamai da diriger radund 100 fin 150 represchentaziuns.

Cun Luigia Polzelli, ina chantadura en il manaschi dals Esterházys, ha Haydn gì in’affera pli lunga. I vegn adina puspè speculà – però senza disponer da mussaments pli concrets – ch’el saja il bab da ses figl Anton.

Durant ils prest trenta onns che Haydn è stà en quest servetsch, ha el producì in grond dumber da cumposiziuns e ses stil musical è sa sviluppà permanentamain. Parallelamain è er creschida sia popularitad ordaifer la chasa dals Esterházys. Cun l’ir dal temp ha Haydn scrit tuttina bler per publicaziuns sco per ses patrun ed intginas impurtantas ovras da questa perioda, sco las ‹Pariser Sinfonien› (1785–1786) e la versiun d’orchester oriunda da ‹Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze› (1786) èn vegnidas scrittas per incumbensa d’ordaifer.

Dapi ca. l’onn 1781 è sa sviluppada ina stretga amicizia tranter Haydn e Wolfgang Amadeus Mozart, las ovras dal qual el aveva gia influenzà dapi onns. Ils dus cumponists giudevan da sunar ensemen en quartets d’artgists. Haydn era fitg impressiunà da l’ovra da Mozart ed ha uss scrit damain operas e concerts. Mozart da sia vart ha empruvà da scriver sis quartets d’artgists sin il nivel che Haydn aveva cuntanschì; avend terminà questa lavur, l’ha Mozart deditgà a ses ami. In’ulteriura fassetta ha l’amicizia tranter ils dus amis survegnì tras il fatg ch’els eran omadus commembers da la loscha da framassuns viennaisa ‹Zur wahren Eintracht›.[4]

Activitad musicala independenta (1790–1809)[modifitgar | modifitgar il code]

La chasa da Haydn a Windmühle

L’onn 1790 è mort il prinzi Nikolaus. Ses successur na s’interessava insumma betg per la musica; el ha relaschà l’entira musica da la curt ed ha tramess Haydn en pensiun. Quel ha sinaquai acceptà l’offerta lucrativa da l’impressari tudestg Johann Peter Salomon dad ir en l’Engalterra per represchentar là sias novas sinfonias cun in grond orchester.

Ils viadis correspundents (1791–1792 e 1794–1795) èn stads in grond success. Il public è vegnì en massa e Haydn ha bainspert cuntanschì renum e bainstanza. Er musicalmain han las visitas en l’Engalterra manà ad intginas da sias ovras las pli enconuschentas, tranter auter la ‹Sinfonie mit dem Paukenschlag›, la ‹Militärsinfonie›, la ‹Londoner Sinfonie›, il ‹Reiterquartett› ed il ‹Zigeunertrio›. Haydn ha schizunt ponderà da daventar burgais englais e da sa stabilir là a lunga vista; ma la finala è el tuttina returnà a Vienna.

Il fanadur 1792 èn Haydn e Ludwig van Beethoven sa scuntrads en la Godesberger Redoute sper Bonn. Beethoven ch’aveva 21 onns ha sunà avant a Haydn; ils dus èn sa cunvegnids ch’el duaja far in segund viadi da studi a Vienna per daventar maister scolar da Haydn.

Il 1793 ha Haydn cumprà en la Obere Windmühle en il vest da Vienna ina chasa cun curtin, en la quala el è ì ad abitar il 1797. Là ha el scrit ils dus oratoris ‹Die Schöpfung› e ‹Die Jahreszeiten› sco er sis ulteriuras messas per la famiglia Esterházy che vegniva puspè manada d’in prinzi ch’aveva dapli affecziun per la musica. Haydn ha er cumponì ils davos nov d’ina lunga retscha da quartets d’artgists, tranter auter il ‹Kaiserquartett›, il ‹Quintenquartett› ed il ‹Sonnenaufgangsquartett›. Malgrà sia vegliadetgna avanzada ha Haydn guardà en l’avegnir; en ina brev da quel temp scriva el: «Oh Dieu, quant ch’i dat anc tut da far en quest grondius art!»

L’onn 1800 è la dunna da Haydn morta durant in segiurn da cura a Baden sper Vienna. A partir dal 1802 è il stadi da sanadad da Haydn pegiurà talmain ch’el n’era betg pli abel da cumponer u da sa preschentar publicamain. Quai è segiramain stà in grev temp per el, pertge ch’el era anc adina plain ideas musicalas che spetgavan da vegnir elavuradas. Haydn è vegnì tgirà bain da ses servients ed ha retschet bleras visitas ed onuraziuns durant ils ultims onns da vita.

Mort e sepultura[modifitgar | modifitgar il code]

Monument da fossa da Haydn a Vienna

Haydn è mort l’onn 1809 da spussada[5], e quai gist dal temp che l’armada franzosa sut Napoleun era londervi da conquistar Vienna. Ses davos pleds calmants duain esser stads drizzads als servients ch’eran en agitaziun pervi da chanunadas en la vischinanza.

Joseph Haydn è vegnì sepulì sin il Hundsturmer Friedhof (oz Haydnpark a Wien-Meidling). Il 1814 ha ses scolar Sigismund von Neukomm laschà eriger in monument da fossa che sa chatta anc adina en il medem lieu. Quel mussa in canon da Neukomm en furma d’in engiavin ch’enserra ils pleds «Non omnis moriar» («Jau na vegn betg a murir dal tuttafatg»).

La famiglia Esterházy n’ha l’emprim mussà nagin interess d’onurar il trapassà a moda commensurada. Pir l’admiraziun dad Adolphus Frederick, First Duke of Cambridge, ha regurdà prinzi Nikolaus II a l’anteriur emploià da la famiglia e ses scheni. El ha laschà exhumar l’onn 1802 Joseph Haydn ed al manar ad Eisenstadt en la Bergkirche (er numnada Haydnkirche). Avrind en rom da questas lavurs il vaschè, mancava la chavazza dal cumponist. Examinaziuns han manà a la glisch ch’il secretari dal prinzi Esterházy – Joseph Carl Rosenbaum, in aderent da la teoria da las chavazzas tenor Franz Joseph Gall – aveva corrumpà il chavafossas, in administratur da praschun e dus uffiziants da Vienna, d’anc avrir ina giada la fossa otg dis suenter la sepultura e da prender ora clandestinamain la chavazza. Damai ch’i n’è l’emprim betg stà pussaivel d’eruir nua che la chavazza engulada sa chattia, han ins sepulì las restanzas da Haydn senza quella.

Pli tard ha l’administratur da praschun Johann Peter surdà la chavazza presumtiva da Haydn a la polizia. La vaira chavazza ha il secretari Rosenbaum però fatg tegnair enavos ses ami Peter, al incumbensond da legar questa reliquia al conservatori da musica. Ma ni Peter ni sia vaiva han ristgà da surdar la chavazza; quella è vegnida en divers auters mauns ed è la finala arrivada il 1895 en il possess da la Societad dals amis da musica a Vienna; pir suenter ils embrugls da las duas guerras mundialas èsi stà pussaivel il 1954, en rom d’in til festiv da Vienna ad Eisenstadt, d’unir las restanzas terrestras da Haydn.

Caracter ed apparientscha[modifitgar | modifitgar il code]

Purtret da Haydn dal 1770

Haydn valeva tar ses contemporans sco persunalitad amiaivla ed optimistica. El aveva in senn per umor autamain sviluppà che s’exprimiva en ses plaschair vi da filistuccas ed il qual resorta adina puspè en sia musica. El vegniva surtut er apprezià dals musicists da la curt dals Esterházys ch’al eran suttamess, e quai pervi da l’atmosfera da lavur cordiala ed er perquai ch’el represchentava a moda efficazia ils interess dals musicists visavi lur patrun.

Haydn era in catolic pietus ch’aveva la disa da prender enta maun la corda da paternoss sch’el na vegniva betg vinavant tar ina cumposiziun. E cura ch’el aveva terminà in’ovra, scriveva el a la fin dal manuscrit ‹Laus Deo› (‹Onur a Dieu›) u in’autra moda da dir.

Sper si’activitad musicala gieva Haydn gugent a chatscha ed a pestga. Daspera era el in amatur da l’art ed ha relaschà ina collecziun cun numerusas gravuras d’arom, tranter quellas radund 140 da ses temp a Londra che represchentan surtut art contemporan.[6]

Haydn era da statura plitost pitschna. El aveva survivì la virola e sia fatscha era surtratga da foppas da questa malsogna. El na correspundeva betg gist als ideals da bellezza ed è perquai stà surstà cura che las dunnas èn sa mussadas entusiasmadas dad el a chaschun da sia visita a Londra. Ils purtretists ch’han dissegnà u malegià Haydn durant sia vita han empruvà cun differentas metodas da laschar resortir sia persunalitad attractiva enstagl da sia fatscha da pauca parita. Perquai na sa sumeglian nagins dals purtrets ch’èn vegnids tradids.

Prestaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Haydn vala tradiziunalmain sco ‹bab› da la sinfonia classica e dal quartet d’instruments ad artg; daspera è el er stà in renovatur da las sonatas da clavazin e dals trios da clavazin. Cumbain che auters cumponists da la classica tempriva giogan medemamain in’impurtanta rolla sin quests champs – per exempel Carl Philipp Emanuel Bach tar la sonata da clavazin u Johann Christian Bach e Leopold Mozart tar la sinfonia – vegn l’influenza da Haydn giuditgada sco decisiva.

Daspera ha Haydn attribuì al svilup da la furma da la sonata d’in schema simpel, che derivava da la ‹Sonata bipartita›, ad ina furma d’expressiun musicala subtila e flexibla. Haydn ha er inventà la varianta da la sonata en furma da rondo che cumpiglia dus temas ed el è stà l’emprim impurtant cumponist ch’ha integrà la fuga ed elements da cuntrapunct en la furma classica.

Structura da sia musica[modifitgar | modifitgar il code]

Gravura d’arom dal 1799 cun Haydn sco in dals impurtants cumponists insumma

In tratg caracteristic central da la musica da Haydn è il svilup da grondas structuras or da fitg pitschens e simpels motivs musicals. Formalmain è la musica savens vaira concentrada, uschia ch’ils impurtants eveniments musicals entaifer ina part pon sa rasar ora relativamain svelt.

Bleras ovras da Haydn èn structuradas tenor la furma da cumposiziun da la sonata, cumbain cun intginas atgnadads en congual cun Mozart e Beethoven. En l’exposiziun dal tema desista Haydn savens d’utilisar in ‹segund tema› cuntrastant sin il stgalim da la dominanta; enstagl repeta el il tema da l’entschatta u variescha quel. En la reprisa mida el savens la successiun dals temas en cumparegliaziun cun l’exposiziun.

La lavur cumpositorica da Haydn ha influenzà tant Mozart sco er Beethoven. L’atgnadad da la moda da cumponer dals trais classichers viennais han furmà trais proceduras aut sviluppadas: l’accumpagnament obligat, in stil ch’è segnà da rupturas e la lavur vi da motivs e temas.

Forsa pli fitg che mintg’auter cumponist è Haydn enconuschent per ils skerzs ch’el ha plazzà en sia musica. L’exempel il pli famus è l’accord fitg dad aut che resuna andetgamain en la sinfonia nr. 94 (‹Sinfonie mit dem Paukenschlag›). Ulteriurs exempels: la finiziun fingida en ils quartets op. 33 nr. 2 ed op. 50 nr. 3 sco er l’illusiun ritmica en il trio op. 50 nr. 1.

Svilup dal stil da Haydn[modifitgar | modifitgar il code]

Sch’ins persequitescha l’ovra da Haydn sur ils radund tschinquanta onns da ses operar musical (ca. 1749 fin 1802), sche pon ins constatar che ses stil daventa cuntinuadamain pli cumplex e pli subtil, confurm a l’agen svilup musical ed a l’inspiraziun da vart da ses collegas. Ins po differenziar intgins terms decisivs en l’evoluziun dal stil musical da Haydn:

Vers la fin dals onns 1760 ed a l’entschatta dals onns 1770 ha Haydn scrit ovras che sa laschan attribuir al Sturm und Drang. Quellas èn segnadas d’ina lingua musicala passiunada e d’armonias ristgadas. Anton Reicha, ch’ha enconuschì persunalmain il cumponist, ha scrit il 1814 che Haydn haja alura revedì da rudent ses stil cumpositoric:

«Haydn è trasor sa furmà vinavant en ses art. (...) Suenter avair scrit gia bleras ovras, è el s’approfundà cun 40 onns cumplettamain da nov en la tecnica da cumposiziun, per pudair consolidar sias abilitads correspundentas e per chapir meglier ils secrets da quest art.»[7]

La chasa nua che Haydn ha passentà ses ultims onns è vegnida transfurmada en in museum

La gronda part da las sinfonias cun ils numers tranter 35 e ca. 55 èn segnadas da questa fasa d’occupaziun intensiva cun ils divers aspects da la cumposiziun. Tranter auter è Haydn sa deditgà a studis da la cuntrapunctica ed ha experimentà cun scriver fugas. Questas ultimas stattan però en la tradiziun viennaisa d’origin talian (Johann Joseph Fux) e main en quella da las ovras da fuga da Johann Sebastian Bach, sco quai ch’i resulta per exempel da las parts finalas dals sis quartets d’artgists (‹Sonnenquartette›) op. 20 dal 1772.

L’onn 1781 ha Haydn publitgà sis quartets d’artgists op. 33 cun annunziar a sia clientella che quels sajan scrits «a moda dal tuttafatg nova, speziala». Charles Rosen ha constatà ch’i na sa tracta tar quest avis tuttavia betg mo d’ina strategia da vendita. El renda attent ad in’entira retscha d’impurtantas innovaziuns en il stil da Haydn che cumparan en quests quartets. Tranter auter è quai la moda fluida da frasar, en la quala mintga motiv resorta senz’interrupziun dal precedent, plinavant la disa da laschar sa sviluppar material accumpagnant a material melodic e la finala il ‹cuntrapunct classic›, en il qual mintga part dals instruments mantegna si’atgna integritad (quai che correspunda al proceder che Beethoven dueva numnar ‹accumpagnament obligat›). Questas atgnadads caracteriseschan er il grond dumber da quartets che Haydn ha scrit suenter op. 33.

A partir dal 1781/1782 è Haydn sa barattà intensivamain cun Mozart areguard dumondas musicalas. Omadus han renconuschì in l’auter sco maisters equivalents, han fatg amicizia ed han emprendì in da l’auter. En la scienza da musica discurr’ins perquai tar Haydn er d’ina perioda avant Mozart e d’ina suenter Mozart. In contemporan pli passà che Haydn ha renconuschì sco impurtanta influenza per si’ovra è stà Carl Philipp Emanuel Bach, il segund figl da Johann Sebastian Bach.

En il decurs dals onns 1790 ha Haydn alura sviluppà – animà da ses viadis en l’Engalterra – ina moda da cumponer che Rosen numna ses ‹stil popular›. Quel è stà segnà da cumposiziuns ch’han gì in immens success, ma che possedan tuttina ina structura musicala erudita e rigurusa. In impurtant element dal stil popular ha furmà l’utilisaziun frequenta da material folcloristic austriac u croat (resp. per part er da material pseudofolcloristic). Haydn è sa stentà d’integrar tal material en lieus adattads, uschia per exempel a la fin d’exposiziuns da sonatas u sco tema d’avertura da parts finalas. En quests lieus serva il material folcloristic sco element da stabilitad che gida a francar la structura pli gronda. Il stil popular da Haydn marchescha praticamain tut sias ovras tardivas, per exempel las dudesch sinfonias da Londra, ils quartets tardivs e trios da clavazin sco er ils dus ultims oratoris.

Onuraziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Onuraziuns persunalas[modifitgar | modifitgar il code]

Monument da Haydn a Budapest (1959)

Anc durant ses temp da vita ha Joseph Haydn retschet numerusas onuraziuns. Il 1798 è el daventà commember da l’Academia roiala da la Svezia, il 1803 ha el retschet la Medaglia dal Salvader da la citad da Vienna ed il 1804 è el daventà burgais d’onur da quella. Il 1805 è Haydn vegnì clamà al Conservatoire a Paris ed il 1808 è el daventà commember d’onur da la Societad filarmonica a Son Petersburg.

Onuraziuns postumas[modifitgar | modifitgar il code]

Edifizis che sa refereschan a Joseph Haydn èn la Chasa natala da Haydn a Rohrau sco er la Baselgia da Haydn, la Chasa da Haydn e la Chasetta da Haydn ad Eisenstadt.

En onur da Haydn èn vegnids erigids numerus monuments ed installadas tavlas commemorativas. Ultra da quai èn vegnidas numnadas plazzas e vias suenter el, tranter auter il 1862 la ‹Haydngasse› a Vienna.

Il purtret da Haydn è cumparì sin pliras munaidas e bancnotas da l’Austria (schilling dal 1950, munaida da 5 euro actuala) sco er sin diversas marcas postalas.

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

Ina glista cumplessiva da las ovras da Joseph Haydn ch’èn enconuschentas ha realisà Anthony van Hoboken. A numers d’ovras che sa refereschan a questa glista vegn messa ordavant l’abreviaziun ‹Hob.›.

Ovras per orchester[modifitgar | modifitgar il code]

  • Tenor savida odierna 107 sinfonias, per exempel Die Uhr, Sinfonie mit dem Paukenschlag, Der Abschied
  • 1 Sinfonia Concertante per violina, cello, oboa e fagot
  • Versiun orchestrala da Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze

Operas[modifitgar | modifitgar il code]

24 operas, tranter auter:

  • Acide e Galatea (1762, Hob. XXVIII:1); libret da Giovanni Ambrogio Migliavacca tenor La Galatea da Pietro Metastasio
  • La canterina (1766, Hob. XXVIII:2)
  • Lo speziale (Der Apotheker) (1768, Hob. XXVIII:3)
  • Le pescatrici (Die Fischerinnen) (1769, Hob. XXVIII:4)
  • L’infedeltà delusa (Die vereitelte Untreue) (1773, Hob. XXVIII:5)
  • L’incontro improvviso (Die unverhoffte Zusammenkunft) (1775, Hob. XXVIII:6)
  • Il mondo della luna (Die Welt auf dem Monde) (1777, Hob. XXVIII:7)
  • La vera constanza (1777/78, Hob. XXVIII:8)
  • L’isola disabitata (1779, Hob. XXVIII:9)
  • La fedeltà premiata (Die belohnte Treue) (1780, Hob. XXVIII:10)
  • Orlando paladino (Der Ritter Roland) (1782, Hob. XXVIII:11)
  • Armida (1784, Hob. XXVIII:12)
  • L’anima del filosofo, ossia Orfeo ed Euridice (1791, Hob. XVIII:13)

Messas[modifitgar | modifitgar il code]

14 messas:

  • Missa brevis (~1750, Hob. XXII:1)
  • Missa Sunt bona mixta malis (1768, Hob. XXII:2)
  • Missa Rorate coeli desuper (~ 1750, Hob. XXII:3)
  • Missa in honorem Beatissimae Virginis Mariae, Grosse Orgelsolomesse (1770, Hob. XXII:4)
  • Missa Cellensis in honorem Beatissimae Virginis Mariae, Cäcilienmesse (1766, Hob. XXII:5)
  • Missa Sancti Nicolai, Nikolaimesse (1772, Hob. XXII:6)
  • Missa brevis Sancti Johannis de Deo, Kleine Orgelsolomesse (~1778, Hob. XXII:7)
  • Missa Cellensis, Mariazellermesse (1782, Hob. XXII:8)
  • Missa in tempore belli, Paukenmesse (1796, Hob. XXII:9)
  • Missa Sancti Bernardi de Offida, Heiligmesse (1796, Hob. XXII:10)
  • Missa in angustiis, Nelsonmesse (1798, Hob. XXII:11)
  • Theresienmesse (1799, Hob. XXII:12)
  • Schöpfungsmesse (1801, Hob. XXII:13)
  • Harmoniemesse (1802, Hob. XXII:14)

Oratoris[modifitgar | modifitgar il code]

3 oratoris sacrals:

  • Il ritorno di Tobia (1775)
  • Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (versiun sco oratori dal 1796)
  • Die Schöpfung (1798)

1 oratori profan:

  • Die Jahreszeiten (1801)

Concerts solistics[modifitgar | modifitgar il code]

  • 3 concerts per corns
  • 6 concerts d’orgla
  • 11 concerts per instruments a tastas (clavazin resp. orgla), dals quals intgins na valan betg sco autentics
  • 5 concerts per lira
  • 4 concerts per bariton
  • 1 concert per trumbetta
  • 4 concerts da violina
  • 2 concerts da cello che derivan senza dubi da Haydn (tar 7 ulteriurs n’è quai betg dal tuttafatg segir):
    • Cellokonzert in C-Dur (Hob. VIIb:1)
    • Cellokonzert in D-Dur (Hob. VIIb:2)

Musica da chombra[modifitgar | modifitgar il code]

Tranter auter:

  • 68 quartets d’instruments ad artg, per exempel Quintenquartett, Kaiserquartett, Lerchenquartett, Vogelquartett e Sonnenaufgangsquartett
  • 46 trios da clavazin
  • 21 trios d’artgists
  • 126 trios da bariton

Musica da clavazin[modifitgar | modifitgar il code]

  • 52 sonatas da clavazin
  • Tocs per clavazin, cappricios e variaziuns per clavazin

Ovras vocalas[modifitgar | modifitgar il code]

  • Motettas e cantatas
  • Chanzuns per diversas furmaziuns
  • Numerusas elavuraziuns da chanzuns popularas da la Scozia e da la Valisa
  1. Dexter Edge: New Sources for Haydn’s Early Biography, referat a Montréal dals 7 da november 1993 (cf. The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londra 2001, tom 11, p. 265).
  2. Michael Lorenz: Joseph Haydn’s Real Wife, Vienna 2014.
  3. Hans-Urs Wili: Joseph Haydn: Stabat mater und La passione, PDF dals 9 da matg 2009.
  4. Jürgen Holtorf: Die Logen der Freimaurer, Nikol Verlags GmbH, Hamburg s.a., ISBN 3-930656-58-2 p. 145.
  5. Notizia areguard la mort da Haydn en la Wiener Zeitung dals 7 da zercladur 1809, p. 1.
  6. Otto Biba: Joseph Haydn: Kunst-Freund. En: Musikblätter der Wiener Philharmoniker (2009) nr. 9, p. 340–343.
  7. Tenor Mark Evan Bonds: Haydns cours complet de la composition and the Sturm und Drang, en: W. Dean Sutcliffe: Haydn Studies, Cambridge 1998, p. 152–176.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Albert Christoph Dies: Biografische Nachrichten von Joseph Haydn. Vienna: Camesinaische Buchhandlung, 1810.
  • Georg August Griesinger: Biographische Notizen über Joseph Haydn, Lipsia 1810.
  • Georg August Griesinger: «Eben komme ich von Haydn...» Georg August Griesingers Korrespondenz mit Joseph Haydns Verleger Breitkopf & Härtel 1799–1819. Edì e commentà dad Otto Biba. Atlantis, Turitg 1987, ISBN 3-254-00130-3.
  • Willi Reich: Joseph Haydn. Leben, Briefe, Schaffen. Lucerna 1946.
  • H.C. Robbins Landon (ed.): The Collected Correspondence and London Notebooks of Joseph Haydn. Londra 1959.
  • Dénes Bartha und László Somfai: Haydn als Opernkapellmeister. Budapest 1960.
  • Dénes Bartha: Joseph Haydn, Gesammelte Briefe und Aufzeichnungen. Kassel e.a.: Bärenreiter 1965.
  • Heinrich Eduard Jacob: Joseph Haydn. Seine Kunst, seine Zeit, sein Ruhm. Hamburg 1952 – reediziun Hamburg: Rowohlt 1977, ISBN 3-499-14142-6.
  • Joseph Haydn in seiner Zeit. Catalog d’exposiziun. Eisenstadt 1982.
  • Jens Peter Larsen e Georg Feder: Haydn. Metzler, Stuttgart/Weimar 1994.
  • Harald Haslmayr: Joseph Haydn. Sein Werk – sein Leben. Vienna 1999.
  • Ludwig Finscher: Joseph Haydn und seine Zeit. Laaber 2000, ISBN 978-3-921518-94-6.
  • Hansjürgen Schaefer: Joseph Haydn – Leben und Werk, ein Konzertbuch. Berlin 2000, ISBN 3-932529-65-0.
  • Bernhard Waritschlager: Die Opera seria bei Joseph Haydn. Schneider. Tutzing 2005, ISBN 3-7952-1192-1.
  • Hans-Josef Irmen: Joseph Haydn – Leben und Werk. Cologna 2007, ISBN 978-3-412-20020-6.
  • Ulrike Strauss: Das Orchester Joseph Haydns – Ein Komponist und seine wegweisenden Neuerungen. Herbert Uzt, Minca 2009, ISBN 978-3-8316-0832-4.
  • Giuseppe Carpani: Haydn – Sein Leben. Edì e translatà da Johanna Fürstauer. Residenz-Verlag, St. Pölten 2009, ISBN 978-3-7017-3105-3.
  • Sebastian Urmoneit (ed.): Joseph Haydn (1732–1809). Weidler, Berlin 2009, ISBN 978-3-89693-269-3.
  • David Wyn Jones: The life of Haydn. Cambridge Univ. Press, Cambridge e.a. 2009, ISBN 978-0-521-89574-3.
  • Arnold Werner-Jensen: Joseph Haydn. C.H. Beck, Minca 2009, ISBN 978-3-406-56268-6.
  • Armin Raab, Christine Siegert e Wolfram Steinbeck (ed.): Das Haydn-Lexikon. Laaber, Laaber 2010, ISBN 978-3-89007-557-0.
  • Klaus Martin Kopitz: «Immer noch leuchtet der verklärte Haydn mir vor» – Plädoyer für eine Sammlung aller zeitgenössischen Aussagen über den Komponisten nebst einer kleinen Auslese unbekannter oder bislang nur unvollständig bekannter Quellen. En: Christoph Dohr (ed.): Almanach für Musik. Dohr, Cologna 2011, p. 65–118. ISBN 978-3-936655-79-7.
  • Bernhard A. Macek: Haydn, Mozart und die Großfürstin. Eine Studie zur Uraufführung der ‹Russischen Quartette› op. 33 in den Kaiserappartements der Wiener Hofburg. Schloß Schönbrunn Kultur- und Betriebsgesellschaft, Vienna 2012, ISBN 3-901568-72-7.
  • Frank Huss: Joseph Haydn. Das unterschätzte Genie. Vienna: Hollitzer Wissenschaftsverlag, 2013, ISBN 978-3-99012-110-8.

Cudeschs auditivs[modifitgar | modifitgar il code]

  • Lutz Görner: Joseph Haydn. Sein Leben, seine Musik. 3 CDs mit viel Musik nach der Biografie von Hans-Josef Irmen. KKM Weimar 2008, ISBN 978-3-89816-285-2.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons
Commons
Commons: Joseph Haydn – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio