Svezia

Reginavel da la Svezia Konungariket Sverige (svedais)
Lingua uffiziala	svedais (sco er diversas linguas regiunalas e minoritaras)
Chapitala	Stockholm
Furma da stadi	monarchia parlamentara
Schef da stadi	retg Carl XVI Gustaf
Schef da la regenza	primminister Stefan Löfven
Surfatscha	438 575,8 km²
Abitants	9 906 331 (dec. 2015)
Spessezza	22 abitants per km²
Munaida	crona svedaisa (SEK)
Imni naziunal	Du gamla, Du fria
Di da festa naziunala	6 da zercladur
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (dal mars fin l’october)
Numer da l'auto	S
TLD d'internet	.se
Preselecziun	+46

La Svezia (svedais Konungariket Sverige u simplamain Sverige) è ina monarchia parlamentara situada en l’Europa dal Nord. Il territori dal stadi cumpiglia la part orientala da la Peninsla Scandinava sco er las inslas Gotland ed Öland. La Svezia fa part dal Cussegl dal Nord e tutga dapi il 1995 tar l’Uniun europeica; cuntrari a la Norvegia ed al Danemarc n’è la Svezia dentant betg commembra da la NATO.

Geografia

La Svezia cunfinescha cun il Kattegat – la mar situada en il vest en direcziun dal Danemarc –, cun la Norvegia e la Finlanda sco er cun la Mar da l’Ost. Tar la Svezia tutgan radund 221 800 inslas; las trais grondas èn Gotland (2994 km²) ed Öland (1347 km², situadas omaduas en la Mar da l’Ost) sco er Orust (346 km², al nord da Göteborg). L’extensiun maximala dal pajais dal nord al sid munta a 1572 km, da l’ost al vest a 499 km. Il cunfin statal situà sin la terra ha ina lunghezza da 1619 km vers la Norvegia, resp. da 586 km vers la Finlanda.

Grondas parts dal pajais èn planivas u collinusas. Vers il cunfin norvegiais munta il Massiv Scandinav percunter fin a 2000 m sur mar. Il pli aut punct dal pajais furma il Kebnekaise (2111 m s.m.). Sur l’entir pajais èn repartids 29 parcs naziunals; ils gronds dad els giaschan en il nordvest.

Topografia

La Svezia dal Sid e Svezia Centrala (Götaland e Svealand) cumpiglian radund dus tschintgavels dal pajais ed èn partidas dal sid al nord en trais cuntradas grondas. La Svezia dal Nord (Norrland) cumpiglia ils ulteriurs trais tschintgavels ed è partida dal vest a l’ost en trais cuntradas grondas. Ils flums ils pli lungs dal pajais èn Klarälven, Torne älv, Dalälven, Ume älv ed Ångermanälven. Ils pli gronds lais èn Vänern, Vättern, Mälaren e Hjälmaren.

Svezia dal Sid e Svezia Centrala

La punt dad Öresund che collia la Svezia cun il Danemarc

La part il pli al sid dal pajais, la provinza istorica Skåne, furma ina prolungaziun da la planira da la Germania dal Nord e dal Danemarc. Qua giascha er il punct il pli bass dal pajais (2,4 m sut il spievel da la mar) ed il punct situà il pli al sid (Smygehuk).

Vers nord suonda l’auta planira da la Svezia dal Sid, ina regiun che cumpiglia in grond dumber da lais lunghents ch’èn sa furmads en il temp da glatsch tras erosiun.

La terza cuntrada gronda furma la foppa da la Svezia Centrala. I sa tracta d’ina cuntrada planiva, sfendagliusa ch’enserra grondas planiras, muntognas a plateaus, fiords e lais.

Svezia dal Nord

En il vest da la Svezia dal Nord giaschan las Muntognas Scandinavas che furman il cunfin vers la Norvegia. Ils singuls pizs da questa chadaina da muntognas cuntanschan autezzas tranter 1000 e 2000 meters sur mar. Il punct il pli al nord dal pajais giascha al cunfin dals trais pajais Norvegia, Svezia e Finlanda (Treriksröset).

Vers ost suonda l’avantterren che cumpiglia la pli gronda surfatscha da tut las regiuns grondas da la Svezia. Vers la muntogna èn situadas autas planiras sin in’autezza da 600 fin 700 meters. A quellas suondan regiuns collinusas che sa sbassan vers l’ost. Qua èn er situads ils gronds giaschaments da metals dal pajais (fier, arom, zinc e plum). Ils gronds flums da la Svezia naschan en il Massiv Scandinav e culan quasi parallel in sper l’auter en valladas profundas vers la Mar da l’Ost.

Per lung la riva da la Mar da l’Ost è situada la regiun da costa che vegn interrutta tranter Härnösand ed Örnsköldsvik d’in bratsch da l’avantterren che tanscha fin a la mar (Höga Kusten, parc naziunal).

Geologia

Grondas parts da la Svezia consistan da grip primitiv sco gnais e granit. En il Jämtland ed en parts da la Svezia Centrala e Svezia dal Sid (uschia per exempel era sin las inslas Öland e Gotland) èn per part avant maun vastas stresas che derivan dal silur.

Durant ils temps da glatsch era la Peninsla Scandinava cuverta dal tuttafatg cun glatsch. La pressiun ed il moviment da las massas da glatsch han furmà a moda decisiva vastas parts da la cuntrada. Il grond glatscher scandinav dal davos temp da glatsch ha dissegnà la cuntrada odierna cun ses numerus lais, flums e cascadas. Il regress dal glatscher è stà accumpagnà da process da mular e stgavorgiar ch’han manà – sper las morenas – als deposits caracteristics da crappels e crappa radunda che vegnan numnads en svedais åsar.

In factur ch’è anc oz impurtant, è l’auzament dal terren. Durant il temp da glatsch avevan las massas da glatsch smatgà giu la crusta da la terra; dapi ch’il glatsch è luà (ca. 10 000 a.C.), è quella s’auzada successivamain per radund 800 meters. Anc oz munta l’auzament annual tut tenor regiun 6 fin 11 mm.

Clima

Il clima da la Svezia è relativamain miaivel per la posiziun geografica dal pajais. Il factur climatic dominant furma il Current dal Golf nà da l’Atlantic. Grondas parts da la Svezia èn perquai segnadas d’in clima umid cun bleras precipitaziuns e differenzas da temperatura relativamain pitschnas tranter stad ed enviern.

I dat dentant er regiuns ch’enconuschan in clima continental caracterisà da precipitaziuns bassas e da grondas differenzas da temperatura tranter la stad e l’enviern. Igl èn quai en emprima lingia las autas planiras da la Svezia dal Sid, plinavant parts da l’avantterren dal Massiv Scandinav. In clima polar datti be en l’auta muntogna al nord dal pajais.

La Svezia s’extenda dal 55avel al 69avel grad da latituda, uschia ch’ina part dal pajais giascha al nord dal circul polar. Perquai enconuscha il pajais ina differenza considerabla tranter ils lungs dis da stad e la lunga stgiradetgna d’enviern.

Flora e fauna

Elan en il parc natiral da Grönåsen

La Svezia dal Nord è segnada da vasts guauds da coniferas boreals. Vers sid prendan lura ils guauds maschadads suramaun. Ils guauds da feglia en il sid dal pajais han ins per part runcà per gudagnar terren cultivà; per part èn els er vegnids remplazzads tras guauds da coniferas che creschan pli spert.

Las inslas Gotland ed Öland èn segnadas da cundiziuns climaticas e geologicas in pau spezialas ed enconuschan perquai ina flora ordvart ritga e rara. Tranter auter creschan qua plantas che cumparan uschiglio be sin il Balcan. Menziun speziala meritan las numerusas spezias d’orchideas.

Entaifer la fauna han surtut il tschierv ed il portg selvadi puspè pudì sa sviluppar en il sid dal pajais a vastas populaziuns, suenter che questas spezias eran quasi vegnidas extirpadas dal tuttafatg en il 18avel e 19avel tschientaner. Il chavriel arriva in pau pli lunsch vers nord ch’il tschierv, ma er ses territori da derasaziun è limità sin la Svezia dal Sid e la Svezia Centrala.

La Svezia è dentant enconuschenta surtut pervi dal pli grond dumber d’elans en tut l’Europa. Quels muntan in privel considerabel per il traffic sin via: l’onn 2006 hai dà bunamain 5000 accidents cun elans. Ils davos onns è plinavant il dumber dad urs, lufs e lufs-tscherver creschì considerablamain.

Il 1909 ha la Svezia endrizzà sco emprim pajais en l’Europa parcs naziunals. Fin oz èn radund 11 % da la surfatscha dal pajais protegids sco parcs e reservats da la natira resp. en furma dals 29 parcs naziunals. En avegnir èsi previs d’anc augmentar considerablamain questa surfatscha.

Populaziun

La Svezia dumbra radund 9,906 milliuns abitants. 90,8 % èn Svedais, 2,5 % uschenumnads Finais da la Svezia (l’entira Finlanda ha appartegnì sur tschientaners a la Svezia). Finais furman ina gronda gruppa a Tornedalen, ils blers dad els vivan però en la Svezia Centrala. Suenter la Segunda Guerra mundiala èn blers immigrants da la Finlanda arrivads en Svezia; ils uffants da quests lavurers esters discurran savens anc finais sco lingua materna.

Oz vivan radund 20 000 Sams en Svezia. Ils blers dad els èn s’assimilads: be paucs vivan da la tratga da rens e la chatscha e pestga che furmavan las professiuns tradiziunalas dals Sams na giogan praticamain nagina rolla pli. La tratga da rens ha cumenzà pir vers la mesadad dal 17avel tschientaner, cura ch’il management da guerra da Gustav II Adolf consumava adina dapli daners da taglia. Giond en tschertga da novas funtaunas da gudogn, han ins er fatg tributars ils Sams. Damai che la chatscha tradiziunala na purtava betg avunda entradas, han quels cumenzà a dumestitgar ed allevar ils rens.

Radund 14 % da la populaziun svedaisa è naschida a l’exteriur. La gruppa la pli gronda furman ils Fins cun radund 175 000 persunas. Ulteriuras gruppas pli grondas derivan da l’Irac (109 000), da l’anteriura Jugoslavia (72 000; vitiers vegnan anc 55 000 persunas da la Bosnia-Erzegovina), da la Pologna (63 000) e da l’Iran (57 000). Menziun speziala meritan plinavant ils radund 90 000–120 000 Assirs cristians. Be enturn la citad Södertälje, al sidvest da Stockholm, vivan radund 20 000 dad els. La gronda part appartegna a la baselgia ortodoxa da la Siria.

L’onn 2008 dumbrava la Svezia 562 100 persunas ch’eran burgaisas d’auters stadis (radund 6 % da la populaziun dal pajais). La gronda part dad els derivava dals pajais vischinants Finlanda (77 000), Danemarc (39 000) e Norvegia (35 000). La pli gronda gruppa d’ordaifer la Scandinavia furmavan ils Iracais (48 000). Bleras persunas da pajais dal Proxim Orient èn arrivadas en ils onns 1990 pervi da la politica d’asil liberala dal pajais.

Il dumber da naschientschas giascha cun 1,85 uffant per dunna (2006) sut la sava da reproducziun (2,1 uffant per dunna), ma tuttina marcantamain sur la media da l’Uniun europeica che muntava il 2005 a 1,52 uffants.

Lingua

Derasaziun da la lingua svedaisa

Dapi il fanadur 2009 n’è il svedais betg be de facto, mabain er de jure la lingua uffiziala dal pajais. A Tornedalen, per lung il cunfin svedais-finais, discurra radund la mesadad da la populaziun finais da Tornedalen (Meänkieli). Il sami vegn anc duvrà d’intginas milli persunas sco lingua principala; els tuts fan dentant er diever dal svedais. En Svezia èn il finais, il finais da Tornedalen, il jiddic, il romani, il sami e la lingua da segns svedaisa renconuschids sco linguas minoritaras.

Bunamain 80 % da la populaziun svedaisa discurra englais sco lingua estra. Per l’ina furma l’englais l’emprima lingua estra en scola; per l’autra vegnan films englais per regla emess a la televisiun senza sincronisaziun (be cun suttitels svedais). Sco segunda lingua estra elegia la gronda part dals scolars il spagnol. Er il tudestg ed il franzos vegnan purschids sco segundas linguas estras; fin il 1945 era il tudestg en Svezia ed en tut la Scandinavia l’emprima lingua estra.

Il norvegiais ha fermas sumeglientschas cun il svedais e vegn perquai chapì detg bain. Per il danais vala quai damain, en spezial ordaifer las anteriuras regiuns danaisas Halland, Blekinge e Schonen. Il finais na furma percunter betg ina lingua indogermana e sa differenziescha perquai fermamain da las linguas scandinavas.

Religiun

Il 2009 appartegnevan 71,3 % da la populaziun svedaisa a la baselgia evangelic-luterana. Quella ha furmà dal 1527 al 1999 la baselgia naziunala dal pajais. Dapi il 2000 sa diminuescha il dumber da commembers marcantamain.

La segund gronda cuminanza religiusa furman ils muslims cun radund 250 000 cartents (2,7 %). La baselgia roman-catolica ha 150 000 commembers (1,6 %) e la baselgia ortodoxa radund 100 000 (1,1 %). Daspera datti en Svezia radund 23 000 Testimonis da Jehova (0,25 %) e radund 10 000 persunas ch’appartegnan a la cuminanza religiusa gidieua.

Sistem da furmaziun

Il sistem da furmaziun svedais cumpiglia quatter partiziuns: sectur prescolar, scola, scolas autas ed universitads, furmaziun da creschids. La scola obligatorica dura nov onns (dal 7avel al 16avel onn da vita). Silsuenter pon ins frequentar ina furmaziun gimnasiala facultativa che dura trais onns. Radund 30 % dals giuvenils ch’han terminà il gimnasi cumenzan entaifer tschintg onns cun in studi.

Vita sociala

Ils onns 1970 è il term ‹model svedais› daventà enconuschent lunsch enturn sco furma dal stadi d’assistenza sociala cun purschidas fitg vastas. Quest model ha furmà il resultat d’in svilup da radund tschient onns. Emprims fundaments dal sistem social eran vegnids mess tranter il 1890 ed il 1930. Suenter che la partida dals lavurers socialdemocratica è vegnida al timun il 1932, è il svilup dal stadi social alura vegnì declerà sco project politic prioritar.

Il sistem social svedais cumpigliava la finala tut las vegliadetgnas, da l’uffant pitschen (en furma da l’assistenza per uffants communala) fin als pensiunads (en furma dal provediment d’attempads communal). Ils davos onns èn dentant stadas necessarias grondas midadas: Per l’ina ha ina gronda crisa economica a l’entschatta dals onns 1990 manà a reducziuns da las prestaziuns socialas. Per l’autra ha il svilup demografic actual necessità ina restructuraziun radicala dal sistem da rentas; quel è oz lià al svilup economic.

Istorgia

La Peninsla Scandinava vegn menziunada l’emprima giada en la Naturalis historia da Plinius il Vegl l’onn 79 s.C. L’onn 98 descriva Tacitus en si’ovra Germania ils Sueons che duain viver «en l’Ocean sez» e ch’hajan in’immensa flotta. Sin la charta dal mund da Ptolemeus da l’onn 120 è la Scandinavia vegnida chartografada per l’emprima giada.

Durant il temp medieval tempriv (radund 800 fin 1000) han ils Vikings dominà las mars e costas europeicas. Ils Vikings svedais s’orientavan en emprima lingia vers ost, en direcziun da la Russia odierna. A partir dal 9avel tschientaner èn els sa participads a l’erecziun dal Reginavel da Kiev che dueva furmar il stadi precursur da la Russia, Ucraina e Bielorussia odierna.

L’emprim contact cun il cristianissem è resultà da l’activitad missiunara da sontg Ansgar, l’archuvestg da Hamburg e Brema. Enturn ils onns 830 e 853 ha el fatg dus viadis da missiun ch’èn l’emprim stads senza grond success. Ma l’onn 1008 ha Olof Skötkonung, il retg da la Svezia, sa laschà battegiar. Tuttina èn grondas parts da la populaziun restadas pajaunas anc fin viaden en il 12avel tschientaner. Il retg Erik IX è schizunt vegnì assassinà il 1160 da ravugls anticristians suenter ch’el aveva visità la messa.

L’onn 1397 ha la regina dal Danemarc Margarethe I furmà l’Uniun da Kalmar. Tras ierta e maridaglia aveva ella retschet avant tant la curuna norvegiaisa sco er la svedaisa. Quest’uniun da trais reginavels sut ils retgs d’uniun danais ha existì fin il 1523, cumbain ch’i n’als è betg reussì da metter tras ina pussanza centrala. Vers la fin da si’existenza è l’Uniun da Kalmar vegnida tribulada pli e pli fitg tras cumbats interns ch’han gì lieu en spezial tranter la pussanza roiala centrala e la noblezza auta. Per tscherts temps èn ils retgs d’uniun er stads renconuschids en Svezia, ma tranteren ha regì il retg svedais Karl Knutsson (1448−57, 1464−65 e 1467−70) resp. administraturs dal Reginavel da la Svezia. Il conflict ha culminà sut il regent dal stadi svedais Sten Sture il Giuven. Il retg d’uniun danais Christian II ha battì ses adversari svedais il 1520 ed ha fatg exequir il november dal medem onn radund tschient opponents en l’uschenumnada Mazzacra da Stockholm.

Il chastè da Gripsholm è vegnì erigì il 1537 sut Gustav I Wasa

Questa direzza da vart dal retg d’uniun danais ha provocà la revolta da Gustav Wasa, ch’è vegnì numnà il 1521 regent dal stadi, ed ha la finala manà a la fin da l’Uniun da Kalmar. L’onn 1523 è Gustav I Wasa vegnì elegì sco retg. Suenter la revolta pativa il Reginavel da la Svezia sut auts daivets e Gustav I ha tschertgà pussaivladads da megliurar la situaziun finanziala. Ina mesira è stada la reorganisaziun dal monopol da pestga.

Medemamain colliada cun la situaziun finanziala precara da quel temp è stada la refurmaziun dal pajais. Ils frars Olavus e Laurentius Petri avevan fatg en Germania l’enconuschientscha da Martin Luther. Damai ch’il luteranissem steva en opposiziun cun las claustras, ha quai purschì la chaschun da megliurar las finanzas statals. Per quest motiv ha il retg sustegnì ils frars Petri. Uschia è la refurmaziun vegnida introducida pass per pass, a l’entschatta per part senza che la populaziun fiss vegnida en contact cun las ideas protestantas. Bleras tradiziuns che duevan vegnir dissolvidas en il protestantissem tudestg èn perquai sa mantegnidas. Il 1544 è la Svezia vegnida declerada sco reginavel evangelic.

En spezial il 17avel tschientaner da l’istorgia svedaisa è marcà da las emprovas da vart da la chasa roiala da cuntanscher ina posiziun egemoniala en l’Europa. Tras la guerra civila en Russia ha la Svezia pudì surpigliar la controlla sur l’Estonia. Tranter il 1611 ed il 1613 ha gì lieu la Guerra da Kalmar tranter il Danemarc e la Svezia. Quella è ida a fin cun la victoria dals Danais; sinaquai ha la Svezia stuì surdar la Finnmark a la Norvegia che steva sut domini danais. Pli tard ha Gustav II Adolf intervegnì a moda activa en la Guerra da trent’onns ed ha conquistà vastas parts da la Germania dal Nord, tranter auter la Pomarania Occidentala, l’archuvestgieu Brema e l’uvestgieu Verden. Il 1632 è el però crudà en la Battaglia sper Lützen.

Il 1648 èn vegnidas attribuidas a la Svezia a chaschun da la Pasch da Vestfalia vastas regiuns da costa situadas sin il territori dal Sontg Imperi roman. Suenter ina guerra cunter il Danemarc èn anc vegnids vitiers il 1658 en la Pasch da Roskilde la Svezia dal Sid odierna inclus l’impurtanta provinza Schonen. Sut Karl XIII han quests siemis da la pussanza gronda dentant chattà ina fin andetga. En la Gronda Guerra nordica è el vegnì battì dals Russ e Danais. Sinaquai ha la Svezia stuì rumir sias possessiuns en il Balticum.

En la medema epoca egemonistica crodan er diversas emprovas da fitgar pe ordaifer l’Europa. Tranter auter è la Svezia sa spruvada da fundar colonias en l’America dal Nord (1638–1655) ed en l’Africa dal Vest (1650–1659), ma omaduas emprovas han la finala fatg naufragi.

Il 1809 ha la Svezia pers la Finlanda a la Russia zaristica; suenter la fin da las Guerras napoleonicas è percunter vegnì cedì a la Svezia il reginavel norvegiais ch’aveva appartegnì fin là al Danemarc. Cun quai è ida a fin l’epoca en la quala la Svezia era involvida en guerras ed acziuns militaras pli grondas. A partir da quel mument ha la Svezia suandà ina politica da neutralitad; fin viaden en il 20avel tschientaner na furmava quella dentant betg ina doctrina statala, mabain era expressiun d’ina politica pragmatica. Uschia avevan ins gia mobilisà l’armada a chaschun da la sullevaziun en il Schleswig-Holstein (1848–1851) e durant la Guerra tudestg-danaisa (1864) per defender il ducadi Schleswig resp. il Jutland dal Sid a favur dal Danemarc. Il medem è succedì il 1905 cun la finamira d’impedir che la Norvegia sa decleria independenta (quai ch’ins ha alura tuttina acceptà). Ulteriuras situaziuns da crisa èn sa dadas en il decurs da la Segunda Guerra mundiala: En l’uschenumnada Guerra d’enviern tranter la Finlanda e l’Uniun sovietica (1939/40) ha la Svezia sustegnì la Finlanda cun voluntars e cun rauba d’agid. E l’occupaziun germana dal Danemarc e da la Norvegia il 1940 (Unternehmen Weserübung) ha mess in’ulteriura giada en privel l’independenza statala. Sco in dals paucs pajais da l’Europa n’è la Svezia la finala betg vegnida occupada dals naziunalsocialists.

In politicher carismatic da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha furmà Olof Palme (1927–1986). Il socialdemocrat è stà duas giadas primminister (1969–1976 e 1982–1986). En tut il mund era el enconuschent sco impurtanta vusch cunter la concurrenza d’armament; el è s’engaschà a favur da la chapientscha tranter ils pievels e per il Terz Mund. Palme è vegnì assassinà il favrer 1986, senza ch’ils delinquents han pudì vegnir tschiffads. En tut il mund han ins cumplanschì sia mort, erigì monuments en si’onur ed al deditgà vias e plazzas.

Politica

Sistem politic

Retg Carl XVI Gustaf a chaschun da la festa naziunala il 2009

Edifizi dal parlament naziunal a Stockholm

La Svezia furma ina monarchia parlamentara e democratica. Schef da stadi è dapi il 1973 retg Carl XVI Gustaf. Las incumbensas dal schef da stadi sa restrenschan ad aspects represchentativs e ceremonials. Il retg n’ha nagina pussanza politica e na sa participescha betg a la vita politica.

Il parlament d’ina chombra (Riksdag) sa cumpona da 349 represchentants e vegn elegì da nov mintga quatter onns. En il parlament èn represchentadas stgars ina dunsaina da partidas che cuvran l’entir spectrum politic. Il parlament elegia il primminister (statsminister), il qual nominescha da sia vart ils ulteriurs ministers (statsråd) da la regenza.

Cuntrari a las bleras democrazias ha la Svezia in sistem politic en il qual ils ministers, vul dir la regenza, n’ha betg la cumpetenza da manar directamain ils organs administrativs. Las lavurs che vegnan normalmain exequidas da ministeris u d’administraziuns statalas giaschan en ils mauns da radund 200 uffizis centrals (ämbetsverk) ch’ageschan a moda independenta. L’incumbensa dals ministeris è d’elavurar sbozs da leschas; la lavur dals uffizis centrals pon els sin il pli influenzar tras ordinaziuns.

Al segund nivel statal è la Svezia sutdividida en 21 provinzas (län). Qua vegn l’administraziun statala exequida d’in president da la regenza (landshövding) e d’ina regenza provinziala (länsstyrelse).

L’autonomia communala sa manifestescha medemamain sin dus nivels, numnadamain en las stgars 300 vischnancas (kommun) ed en furma da las dietas provinzialas (landsting). Questas ultimas èn ina sort da corporaziuns da vischnancas (e n’èn betg da confunder cun las länsstyrelse endrizzadas dal nivel statal surordinà). Las vischnancas exequeschan las lavurs communalas sco ils fatgs da scola, ils servetschs socials, la tgira d’uffants e d’attempads u l’infrastructura communala; ellas èn dentant liadas a las cundiziuns generalas che vegnan formuladas dals uffizis centrals. Las dietas provinzialas èn responsablas per las incumbensas che surpassan las forzas da las singulas vischnancas, sco per exempel il sistem da sanadad, la tgira da malsauns, il traffic regiunal u la planisaziun da traffic. Las vischnancas e las dietas provinzialas finanzieschan lur activitads tras taglias d’entrada, taxas e cun sustegn dal stadi.

En Svezia vala il princip da transparenza, quai vul dir che documents administrativs èn accessibels cun paucas excepziuns a las medias ed a tut las persunas interessadas. Nagin na sto inditgar in motiv per pudair prender invista en in document ed ins na sto er betg sa legitimar. Quest princip è renconuschì dapi il 1766 en la constituziun e furma uschia la pli veglia determinaziun constituziunala davart la libertad d’infurmaziun en tut il mund. Er areguard la protecziun da datas, che furma quasi il pendant da la libertad d’infurmaziun, tutga la Svezia tar ils piuniers: il 1973 è ida en vigur l’emprima lescha da protecziun da datas naziunala. In’ulteriura atgnadad scandinava è il sistem dals mediaturs publics. Quels duain proteger ils dretgs da las singulas persunas en lur contact cun las autoritads e garantir ch’impurtantas leschas vegnian observadas.

Sur lung temp ha la Svezia valì sco stadi socialdemocratic da model. Per bleras partidas europeicas da la sanestra valeva la Svezia sco exempel cumprovà per ina terza via tranter socialissem ed economia da martgà. Il pli tard suenter las refurmas dals onns 1990 ha quest’opiniun stuì vegnir curregida.

Il 2003 ha la Svezia decidì davart l’introducziun da l’euro sco valuta statala. Suenter discussiuns cuntraversas èn sa mess tras ils sceptichers che temevan che la politica monetara da la Svezia vegniss controllada memia ferm tras la Banca centrala europeica.

L’index da democrazia dal magazin The Economist enumerescha la Svezia avant la Norvegia e l’Islanda sco stadi il pli democratic en tut il mund.

Divisiun administrativa

Divisiun administrativa

Administraziun statala

L’administraziun statala da la Svezia sa divida en 21 provinzas (län). Quellas èn per part sa sviluppadas or da las provinzas istoricas (landskap) ch’èn stadas en vigur fin il 1634. Actualmain ha dentant lieu ina refurma cumplessiva da la divisiun administrativa. La finamira è da reducir il dumber da las provinzas odiernas sin 8 fin 10 provinzas grondas.

Dietas provinzialas u regiuns

Actualmain sa cuvran ils territoris da las dietas provinzialas u regiuns cun quels da las provinzas. Uschia ha era mintga provinza ina dieta provinziala. En il decurs da las refurmas actualas po quai dentant sa midar: en l’avegnir po ina provinza cumpigliar ina u pliras regiuns; lur surfatscha totala sto dentant esser congruenta cun il territori da la provinza.

Vischnancas

Las vischnancas furman il nivel administrativ sut las dietas provinzialas. En l’entira Svezia datti actualmain (2014) radund 290 vischnancas.

Citads

Las pli grondas citads da la Svezia èn: la chapitala Stockholm (1 372 565 abitants, situaziun dal 2010), Göteborg (549 839), Malmö (280 415) ed Uppsala (140 454). Tut questas citads èn situadas en la part meridiunala dal pajais: Stockholm ed Uppsala en il sidost, Malmö e Göteborg en il sidvest.

Polizia e militar

La polizia svedaisa (Polisen) sa cumpona da ca. 26 000 collavuraturs, dals quals bundant 18 000 patruglieschan sco policists. Sper l’uffizi da polizia statal existan 21 autoritads polizialas en las provinzas.

Las forzas armadas da la Svezia sa dividan en las forzas terrestras, la marina, l’aviatica militara e la defensiun da la patria (situada tranter militar e servetsch civil). Damai che l’armada svedaisa è organisada formalmain sco autoritad administrativa, n’è ella betg suttamessa al minister da defensiun, mabain directamain a la regenza. L’obligaziun al servetsch militar è vegnida abolida il 2010.

Politica europeica

Pervi da la Guerra fraida è la Svezia stada fin il 1989 da l’avis che l’adesiun a la Communitad europeica na saja betg cumpatibla cun la politica da neutralitad statala. Il 1995 è la Svezia la finala daventada commembra da l’Uniun europeica en rom da la quarta runda d’engrondiment da quella.

La regenza svedaisa s’engascha a favur d’ina Uniun europeica che lavura a moda transparenta, che promova l’egualitad dals dretgs e che s’engascha a favur d’ina globalisaziun paschaivla. Il pajais è s’exprimì a favur da l’extensiun en l’Europa Centrala e da l’Ost, inclusiv ils stadis baltics. En pli s’engascha la Svezia fermamain per l’adesiun da la Tirchia a l’Uniun europeica.  

Economia

Fin il 1850 era la Svezia segnada fermamain da l’agricultura: bundant 90 % da la populaziun era activa en l’emprim sectur. Pir en il decurs da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ha inizià ina vasta industrialisaziun, la quala dueva furmar fin la crisa economica dal 1929 la basa per la modernisaziun dal pajais e da la societad. A l’entschatta sa basava l’industrialisaziun sin il bun access dal pajais a materias primaras e sin l’elavuraziun da quellas al lieu (p.ex. minerals da fier u laina). Pir a partir dal 1890 è sa sviluppada – surtut en la Svezia Centrala – in’industria d’ufficina fitg progressiva (p.ex. Nobel AB, ASEA/ABB, Bahco, LM Ericsson, Alfa Laval, SKF).

Suenter la Segunda Guerra mundiala è la Svezia sa sviluppada ad ina da las naziuns industrialas las pli cumpetitivas en tut il mund. Questa fasa da conjunctur’auta ha culminà vers la mesadad dals onns 1960. A partir dals onns 1970 sa diminuescha il dumber da las persunas engaschadas en il sectur industrial, entant ch’il sectur da servetschs è creschì. L’onn 2000 cumpigliava l’agricultura be pli 2 % dal product naziunal brut, il sectur secundar 28 % ed il sectur terziar 70 %.

La quota da dischoccupaziun uffiziala munta a 9,5 % (zercladur 2010) – questa cifra è dentant contestada, damai ch’ina buna part dals dischoccupads figurescha en la statistica sco students u sco malsauns da lunga durada.

Agricultura e selvicultura

L’agricultura svedaisa è marcada da las cundiziuns da basa geologicas e climaticas. 10 % da la surfatscha dal stadi vegnan cultivads; 90 % da quest terren agricul è situà en la Svezia dal Sid e Svezia Centrala. La gronda part dals manaschis agriculs sa chattan en possess da famiglia. Cultivads vegnan per il pli furment, tartuffels e plantas d’ieli; 58 % da las entradas agriculas derivan dentant da l’allevament da muvel, en spezial da la producziun da latg. Il grad da subvenziun da l’agricultura svedaisa tras l’Uniun europeica munta a 24 % da las entradas. Trais quarts dals manaschis purils possedan er guaud e cumbineschan agricultura e selvicultura. Quest’ultima ha mantegnì fin oz ina tscherta muntada, damai che la Svezia è in dals pajais cun il pli bler guaud en tut il mund: 56 % da la surfatscha dal stadi èn cuverts cun guaud.

Minieras ed industria

Miniera d’arom a Falun

La Svezia posseda grondas ritgezzas mineralas che vegnan explotadas gia dapi il temp medieval. Dapi la crisa da l’industria da fier en ils onns 1970 vegn il mineral da fier dentant be pli elavurà en la regiun da Norrland. Er l’explotaziun d’arom, plum e zinc surpassa l’agen diever, uschia che questas materias vegnan medemamain exportadas.

L’industria svedaisa è caracterisada d’ina auta cumpart d’interpresas grondas. Ils pli gronds secturs industrials furman la construcziun da vehichels (cun interpresas sco Volvo, Scania u Saab), l’industria da laina e palpiri, la construcziun da maschinas (t.a. Electrolux, SKF, Tetra-Pak ed Alfa Laval), l’electroindustria ed industria d’electronica (Ericsson ed ABB).

Energia

Funtaunas d’energia principalas

Igl existan duas funtaunas d’energia centralas: la forza idraulica e la forza atomara. Radund 51 % da l’energia che vegn producida en Svezia deriva d’ovras idraulicas situadas als gronds flums en il nord dal pajais, 43 % d’ovras atomaras. Be radund 4 % da la producziun da forza electrica deriva da funtaunas d’energia fossilas. Da tut ils stadis commembers da l’Uniun europeica contribuescha la Svezia la pli gronda cumpart da forza idraulica a las funtaunas d’energia regenerablas: il 2011 èn vegnidas producidas 66 TWh – quai correspunda a 20 % da tut l’energia da forza idraulica ch’è vegnida generada en l’Uniun europeica.

Abandun da l’energia nucleara

Suenter la fusiun parziala en in reactur nuclear a Three Mile Island en ils Stadis Unids (1979) è vegnida realisada en Svezia cun success ina votaziun dal pievel cunter l’energia atomara. En consequenza da quai ha il parlament decidì il 1980 d’eriger naginas novas ovras atomaras e da metter ord funcziun las dudesch ovras existentas fin l’onn 2010.

Quests plans d’abandunar l’energia nucleara èn vegnids realisads be a moda parziala. L’industria ha tema ch’ils custs da l’electricitad s’augmentassan e che quai avess effects negativs sin la cumpatibilitad internaziunala da l’economia svedaisa. Da resguardar è ch’in augment da la producziun da forza idraulica è vegnì pli difficil dapi ch’il parlament ha mess il 1998 numerus flums sut protecziun da la natira. Ed in import d’energia nà da l’exteriur vischin fiss danovamain lià a la producziun d’energia atomara (stadis baltics) respectivamain d’energia da charvun (Danemarc).

Entant ch’intginas ovras atomaras da la Svezia èn vegnidas messas ord funcziun, ha il parlament annullà il 1997 la decisiun da vulair serrar tut las ovras fin il 2010; il 2009 è schizunt vegnì decidì d’installar novs reacturs en las ovras existentas. La rolla da l’energia nucleara vegn er vinavant discutada a moda cuntraversa, tant en la politica sco en la populaziun.

Abandun da l’ieli

L’onn 2006 ha la regenza svedaisa annunzià da vulair midar fin il 2020 cumplettamain sin energias regenerablas per pudair sa deliberar dal tuttafatg da la dependenza da materias primas fossilas. Igl è previs da reducir successivamain il consum d’ieli en il traffic sin via ed en l’industria. Tar chasas novas duai vegnir desistì dal tuttafatg da stgaudaments d’ieli, en pli duain chasas d’energia bassa e sanaziuns d’edifizis vegls augmentar l’effizienza energetica. Suenter che la regenza socialdemocrata n’è betg pli vegnida reelegida èsi intschert, schebain las finamiras ambiziusas vegnan realisadas fin il 2020. Il project resta dentant vinavant en il focus da l’interess internaziunal.

Servetschs

Il sectur da servetschs cuntanscha oz 70 % dal product naziunal brut. Per gronda part è quest augment d’attribuir al sectur public ch’è creschì fitg ferm en il decurs dals davos decennis. Malgrà quai cumpiglia la cumpart privata dal sectur da servetschs bundant dus terzs da la producziun.

Commerzi cun l’exteriur

L’economia svedaisa è dependenta fermamain dal commerzi internaziunal. Ils stadis d’export ils pli impurtants èn ils Stadis Unids (11,9 %, situaziun dal 2004), la Germania (10,2 %), la Norvegia (8,3 %) e la Gronda Britannia (7,8 %). Ils pli impurtants products d’export furman maschinas, products electronics ed automobils. La Svezia è in dals pli gronds exportaders da l’industria d’armaziun en tut il mund. Ina marca d’origin svedaisa ch’è enconuschenta en tut il mund è plinavant il center da mobiglias IKEA.

Stuga (chasa da vacanzas) en la colur tradiziunala

Turissem

Il turissem contribuescha radund 3 % al product naziunal brut da la Svezia. Be in tschintgavel dals turists derivan d’ordaifer la Svezia. Da quels èn 23 % da la Germania, 19 % dal Danemarc, 10 % da la Norvegia e mintgamai 9 % da la Gronda Britannia e dals Pajais Bass (cifras dal 1998).

Budget dal stadi

Il budget dal stadi cumpigliava il 2009 expensas en l’autezza da 221,1 milliardas dollars ed entradas che correspundan a radund 217,9 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget dal stadi en l’autezza da radund 0,8 % dal product naziunal brut (PNB). Il sectur da sanadad importa radund 9,2 % da las expensas statalas, la furmaziun 7,1 % ed il militar 1,5 % (situaziun dal 2005/2006). Ils daivets statals muntavan il 2006 a 144,1 milliardas dollars, quai che correspunda a 35,8 % dal PNB.  

Traffic

Viafier

La Svezia posseda ina rait da viafier extendida. Quella collia en spezial las citads impurtantas en il sid dal pajais ch’è populà il pli ferm. La pli gronda societad da viafier furman las Statens Järnvägar (SJ). Daspera existan pliras societads pli pitschnas da muntada locala. Ils trens ad auta sveltezza X2000 collian Stockholm, Göteborg, Malmö/Kopenhagen e pliras citads pli pitschnas. Cun il Danemarc è la Svezia colliada tras la Colliaziun d’Öresund.

Traffic sin via

La Svezia posseda ina rait da traffic fitg vasta e bain sviluppada. Autostradas collian surtut las trais regiuns d’aglomeraziun Stockholm, Göteborg e Malmö. Sur la Punt d’Öresund maina medemamain in’autostrada vers il Danemarc. Las vias da transit possedan savens trais vials; quel amez è reservà sco vial da surpassar. Questas vias furman in’alternativa pli bunmartgada en cumparegliaziun cun las autostradas e porschan tuttina bundant dapli confort e segirezza ch’ils straduns ordinaris. Enfin il 1967 valeva en Svezia il traffic a sanestra. Ils 3 da settember 1967, l’uschenumnà Dagen H, è vegnì midà sin il traffic a dretga.

Bus interregiunals

Bus interregiunals furman in med da traffic popular, perquai ch’els èn bunmartgads e ch’igl exista ina rait ordvart spessa.

Traffic aviatic

Il traffic aviatic è da grond’impurtanza per las colliaziuns a lunga distanza a l’intern dal pajais, en spezial vers la Svezia dal Nord. Praticamain mintga citad da grondezza mesauna e gronda posseda ina plazza d’aviaziun. Las pli grondas plazzas d’aviaziun èn quellas da Stockholm-Arlanda, Göteborg-Landvetter, Stockholm-Skavsta sco er la plazza d’aviaziun da Malmö.

Navigaziun

Sco pajais cun ina fitg lunga costa e blers ports natirals è la navigaziun sviluppada da vegl ennà fitg ferm. D’impurtanza è en spezial la navigaziun per lung las costas e cun navettas. Gronds ports èn situads a Göteborg, Malmö, Helsingborg, Trelleborg, Karlshamn, Karlskrona ed en la regiun da Stockholm. La pli gronda societad da navigaziun (transport da persunas e da vehichels cun navettas) furma la Stena Line.  

Meds da massa

Radio e televisiun

Las societads da radio e da televisiun da dretg public Sveriges Television AB (SVT) e Sveriges Radio han lur sedia a Stockholm. Là sa chatta er l’emettur privat TV4 ch’è vegnì fundà a l’entschatta dals onns 1990. Gia avant era sa staziunà a Londra l’emettur privat TV3 per guntgir il monopol da la SVT ch’è stà en vigur fin la fin dals onns 1980.

Meds da massa stampads

Da muntada surregiunala èn las suandantas gasettas quotidianas che cumparan tuttas a Stockholm: ‹Dagens Nyheter›, ‹Svenska Dagbladet› e ‹Dagens Industri›.

Cultura

Litteratura

Statua a Stockholm deditgada ad August Strindberg

Abstrahà dals craps da runas (che cuntegnan per regla be curtas inscripziuns) furman documents da dretg dal 13avel tschientaner ils pli vegls texts da la litteratura svedaisa. Sco en autras parts da l’Europa stat la producziun litterara dals proxims tschientaners sut l’influenza da la refurmaziun e dal baroc; pli tard da l’illuminissem e da la romantica.

Duas persunas che duevan daventar enconuschentas lunsch sur la Svezia ora èn stadas activas vers la fin dal 19avel tschientaner, durant l’epoca dal natiralissem e da la fin de siècle. Igl èn quai August Strindberg (1849–1912) e Selma Lagerlöf (1858–1940). Strindberg è vegnì enconuschent il 1879 cun ses roman ‹Röda rummet› (‹Das rote Zimmer›). Suenter in per ovras pli pitschnas è el sa deditgà al teater. Cun ‹Fadren› (‹Der Vater›) 1887 e ‹Fröken Julie› (‹Fräulein Julie›) 1888 ha el cuntanschì in public internaziunal, medemamain cun si’ovra tardiva simbolica ‹Ett drömspel› (‹Ein Traumspiel›) 1902 e ‹Spöksonaten› (‹Die Gespenstersonate›) 1907. Selma Lagerlöf, ch’ha retschavì il Premi Nobel da litteratura, è vegnida enconuschenta cun ses roman ‹Gösta Berlings saga› (‹Gösta Berling›) dal 1891. Ella è plinavant l’autura dal cudesch d’uffants ‹Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige› (‹Nils Holgerssons wunderbare Reise durch Schweden›) ch’è vegnì scrit il 1906–1907 sco cudesch da scola.

In’ulteriura autura svedaisa ch’è daventada enconuschenta en tut il mund è Astrid Lindgren (1907–2002). Da sia plima derivan classichers da la litteratura d’uffants sco ‹Pippi Långstrump› (‹Pippi Soccalunga›, 1945–48), ‹Alla vi barn i Bullerbyn› (‹Wir Kinder aus Bullerbü›, 1947–66), ‹Lillebror och Karlsson på taket› (‹Karlsson vom Dach›, 1955–68), ‹Emil i Lönneberga› (‹Michel aus Lönneberga›, 1963–86) e ‹Ronja rövardotter› (‹Ronja Räubertochter›, 1981).

Musica

Musica populara

La pli veglia musica populara furman probablamain las melodias da las pasturas da vatgas svedaisas (vallåt). Tar quellas sa tracti da cloms da signal che sa drizzan ad autras pasturas (pers u chattà in animal e.a.) u directamain a la muntanera sezza (paus, chanzun da durmir, chanzun da pascular e.a.). Schebain las melodias vegnivan accumpagnadas oriundamain d’instruments (corns da vatgas, liras) u be chantadas sco pli tard, na sa lascha betg eruir cun segirtad. Bleras melodias da pasturs èn vegnidas transfurmadas en musica da saut u èn vegnidas duvradas pli tard sco funtaunas en la musica classica da la romantica naziunala (Alfvén, Atterberg).

En la musica da saut ch’è sa sviluppada en spezial durant il baroc domineschan la gìa sco er las furmas da saut da la polca (che deriva oriundamain da la Boemia), dal menuet e da la polska (d’influenza polaca). Avant che la gìa è vegnida populara en il decurs dal 16avel e 17avel tschientaner, vegniva la musica da saut dominada da la cornamusa e da la nyckelharpa (in instrument a cordas cun tastas per variar l’autezza dal tun e cordas da resonanza sco tratgs caracteristics).

Tras ils moviments pietistics e bigots è la musica populara vegnida sut squitsch en il decurs dal 19avel tschientaner. Ils instruments populars valevan sco rauba da cobolds e dal diavel. A l’entschatta dal 20avel tschientaner han concurrenzas da musica populara gidà a far reviver la musica tradiziunala.

Er la musica dals Sams era vegnida discreditada en il decurs dal 17avel e 18avel tschientaner sco musica dal diavel. Ils missiunaris han empruvà da supprimer il joik (in chant parentà cun il jodel) ed ils schumbers caracteristics che vegnivan er duvrads per rituals da schaman (divinar, unfrendas, predir e.a.).

Classica

Johan Helmich Roman (1694–1758), che s’orientava a Georg Friedrich Händel, vala sco bab da la musica classica svedaisa. Franz Berwald (1796–1868) ed Adolf Fredrik Lindblad (1801–1878) han stgaffì musica sinfonica sut l’influenza da la classica e romantica tudestga. Ad els èn suandads Ludvig Norman (1831–1855) ed Andreas Hallén (1846–1925).

Il ritg stgazi da melodias da la musica populara è vegnì rescuvert dad August Söderman (1832–1876). En furma da suitas da saut, musica da scena ed ovras da chor ha el empruvà da stgaffir ina lingua musicala da caracter naziunal. Sias tentativas duevan furmar la funtauna d’inspiraziun per la romantica tardiva (en spezial Hugo Alfvén). Ulteriurs cumponists da quest’epoca – influenzads da Brahms, Wagner, Grieg, Debussy e Strauss – èn Wilhelm Stenhammar, Wilhelm Peterson-Berger e Kurt Atterberg, pli tard er Hilding Rosenberg.

Rock e pop

ABBA il 1979

La musica moderna svedaisa enconuscha adina puspè furmaziuns a las qualas i reussescha d’avair success en tut l’Europa u schizunt en tut il mund (p.ex. Roxette, Ace of Base u Army of Lovers). La band svedaisa la pli enconuschenta e populara è dentant stà ABBA ch’ha existì dal 1972 al 1982. La gruppa sa cumponiva dals dus pèrs Agnetha Fältskog e Björn Ulvaeus sco er Benny Andersson ed Anni-Frid Lyngstad. Hits sco ‹SOS› (1975), ‹Mamma Mia› (1975), ‹Dancing Queen› (1976), ‹Fernando› (1976), ‹Take a Chance on Me› (1977), ‹Gimme! Gimme! Gimme!› (1979) e ‹The Winner Takes It All› (1980) han fatg populara la band en prest tut las parts dal mund. Cun 380 milliuns albums vendids furma ABBA schizunt ina da la bands da pop cun il pli grond success insumma.

Film

Enturn il 1910 han ins cumenzà a producir films en Svezia. Gia baud ha il film svedais cuntanschì ina qualitad ch’al ha rendì enconuschent a nivel internaziunal. Ils reschissurs Victor Sjöström e Mauritz Stiller sco er l’actura Greta Garbo han acquistà renum mundial. Ma cun l’entschatta dal film sonor èn las producziuns svedaisas stadas limitadas al martgà naziunal ed èn pegiuradas ad in nivel plitost provinzial. Cun Ingrid Bergman ha la Svezia tuttina gia gì il segund grond star da Hollywood.

Suenter la Segunda Guerra mundiala è il film svedais sa refatg, en spezial en furma dal film d’autur dad Ingmar Bergman, Jan Troell e Bo Widerberg. Bergman (1918–2007) ha cuntanschì cun films sco ‹Smultronstället› (‹Wilde Erdbeeren›, 1957), ‹Scener ur ett äktenskap› (‹Szenen einer Ehe›, 1973), ‹Det sjunde inseglet› (‹Das siebente Siegel›, 1957), ‹Höstsonaten› (‹Herbstsonate›, 1978) e ‹Fanny och Alexander› (‹Fanny und Alexander›, 1978) in status legendar.

Grond success han dentant er gì numerusas producziuns da films d’uffants e giuvenils. Menziun speziala meritan las serias da films realisads dad Olle Hellbom tenor ils cudeschs dad Astrid Lindgren (‹Pippi›, ‹Michel›, ‹Die Kinder von Bullerbü›, ‹Karlsson auf dem Dach› e.a.).

Patrimoni cultural mundial

En Svezia appartegnan 15 lieus al Patrimoni mundial (13 al patrimoni cultural, in al patrimoni natiral, in ulteriur tant al patrimoni cultural sco natiral). L’emprim bain cultural è vegnì inscrit il 1991, numnadamain il chastè Drottningholm sin l’insla Lovön sper Stockholm. Dapi lura èn vegnids vitiers bains fitg divers sco lieus da chat archeologics dals Vikings, abitadis istorics, fundarias, ports e schizunt ina staziun da radio istorica. En discussiun sco ulteriur bain cultural èn ils lieus d’activitad dal perscrutader da la natira svedais Carl von Linné (1707–1778). Cun sia nomenclatura binara ha el stgaffì il fundament da la taxonomia botanica e zoologica sco ch’ella vegn applitgada fin oz.

Sport

Sports da squadra sco hockey sin glatsch, ballamaun, unihockey u ballape èn ordvart populars en Svezia. Daspera vegnan er pratitgads sports d’enviern (en spezial passlung). Ils teams da hockey e da ballamaun da la Svezia tutgan tar ils megliers dal mund.

Ils pli enconuschents sportists dal ski alpin èn Ingemar Stenmark, Pernilla Wiberg ed Anja Pärson. Entaifer il ski nordic èn quai Gunde Svan, Thomas Wassberg e Torgny Mogren (passlung) sco er Jan Boklöv (segl cun skis). Magdalena Forsberg è stada la biatleta ch’ha gudagnà las pli bleras concurrenzas en l’istorgia dal cup mundial. Er en il patinadi artistic hai adina puspè dà success svedais.

L’equipa da ballape da la Svezia ha giugà il 1958 en l’agen pajais il final dal campiunadi mundial cunter la Brasilia. Ils onns 1950 e 1994 èn ils Svedais daventads terzs al campiunadi mundial.

Er en il tennis han giugaders svedais adina puspè fatg part da l’elita mundiala. Quai èn surtut Björn Borg (indesch titels da Grand Slam), Mats Wilander (set titels da Grand Slam) e Stefan Edberg (sis titels da Grand Slam).

Cuschina svedaisa

La cuschina svedaisa vala sco nuncumplitgada e simpla. Ella vegn dominada da la cuschina da chasa (paun, chaschiel, liongia), da tratgas da pesch, charn manizzada, selvadi (charn da ren u d’elan) e d’ina gronda varietad da spaisas dultschas e da pastizarias.

Tar las atgnadads da la cuschina svedaisa ch’èn las pli enconuschentas ordaifer il pajais tutgan il paun croccant e la Prinsesstårta, la turta da princessa u turta svedaisa. Quella vegn fatga cun ovs, zutger e groma e dat en egl tras sia cuverta da marzipan (verd). Medemamain vegnan stimads en l’entir pajais ils Chokladbollar, ina sort pralina a basa da flocs d’avaina e garnida cun nusch da cocos.

En cumparegliaziun cun l’Europa Centrala èn las stads svedaisas bundant pli curtas ed ils envierns pli lungs. Quai influenzescha tant la cuschina da mintgadi sco er ils usits e las tratgas da festa. La vasta paletta da spezialitads regiunalas resplenda la posiziun geografica dal pajais e sia varietad culturala.

Festas ed usits

Planta dal Midsommarfest

Ils 6 da schaner vegn festivà Trettondedag jul (il tredeschavel di da Nadal). Quest di correspunda a la festa dals Trais Sontgs Retgs e furma in firà statal.

La saira avant Påsk (Pasca) van ils uffants vestgids sco strias da Pasca (påskhäxor) e rimnan dultscharias e daners.

Il Valborgsmässoafton vegn festivà ils 30 d’avrigl e correspunda a la notg dal barlot (Walpurgisnacht). Il pievel sa rimna enturn gronds fieus e chanta chanzuns da primavaira. En las duas grondas citads d’universitad Lund ed Uppsala ha lieu la saira avant il prim da matg la festa da students Valborg u Siste april. Ad Uppsala vegn manada tras quel di ina cursa da bartgas da fantasia.

Ils 6 da zercladur è il di da la festa naziunala svedaisa, Svenska flaggans dag. Questa festa è vegnida iniziada il 1916; ella furma dentant pir dapi il 1983 la festa naziunala ed è daventada pir il 2005 in firà uffizial. Entaifer la populaziun na vegn quest di betg resentì sco fitg impurtant.

Tut auter è quai cun la festa dal solstizi da stad (Notg Son Gion) il Midsommarfest ch’ha lieu l’emprima notg sin la sonda suenter ils 21 da zercladur. Sper Nadal è quai la festa la pli impurtanta en il ciclus da l’onn. En il nord dal pajais resta la glisch dal sulegl vesaivla da quel temp durant ventgaquatter uras. La festa furma ina tradiziun vegliandra d’origin preistoric. Enturn ina planta da matg – bain il simbol naziunal il pli enconuschent – ornada cun dascha e flurs vegn sautà e chantà en tut las parts dal pajais.

In’ulteriura tradiziun naziunala è la Festa da Lucia (Luciatåg), il di da la regina da las glischs, ch’ha lieu la damaun dals 13 da december. En tut il pajais vegnan scolas e lieus da lavur visitads da giuvnas mattatschas vestgidas cun lungas rassas alvas ed ornadas cun chandailas sin il chau; ellas vegnan accumpagnadas da giuvens umens e chantan ensemen chanzuns d’advent e da Nadal.

Premi Nobel

Il Premi Nobel è vegnì fundà da l’inventader ed industrial Alfred Nobel (1833–1896) e vegn surdà dapi il 1901 mintg’onn. Nobel aveva testamentà da transferir sia facultad en ina fundaziun e da duvrar ils tschains da quella «sco premi per quellas persunas ch’han fatg en il decurs da l’onn il pli grond servetsch a favur da l’umanitad». Plinavant aveva Nobel fixà ch’ils daners sajan da reparter en tschintg parts egualas sin las domenas fisica, chemia, fisiologia u medischina, litteratura ed activitads en favur da la pasch.

Il Premi Nobel vala sco pli auta distincziun en las disciplinas che vegnan resguardadas e vegn surdà mintg’onn ils 10 da december (il di da la mort dad Alfred Nobel). La festa da surdada ha lieu a Stockholm, cun excepziun dal Premi Nobel da la pasch che vegn surdà ad Oslo. Enfin il 1905 eran la Svezia e la Norvegia anc colliads en uniun persunala; la politica da l’exteriur vegniva exequida da la Dieta svedaisa. Perquai – uschia suppon’ins – ha Nobel considerà il parlament norvegiais sco pli neutral ed ha surdà ad in comité da quel da tscherner il purtader dal Premi Nobel da la pasch.

Foto panoramica dal flum Österdalälven sper Idre en vischinanza dal cunfin norvegiais

Litteratura

• Findeisen, Jörg-Peter: Schweden. Von den Anfängen bis zur Gegenwart. 2. ed. Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2005, ISBN 3-7917-1561-5.
• Schlich, Anemone: Das Bild der Europäischen Union in der schwedischen Öffentlichkeit. Der Andere Verlag, Osnabrück 2004, ISBN 3-89959-243-3.
• Tuchtenhagen, Ralph: Kleine Geschichte Schwedens. Verlag C.H. Beck, Minca 2008, ISBN 3-406-53618-2.