Margarittina
| Margarittina | |
| |
| Margarittina | |
| Classificaziun | |
|---|---|
| Urden | Asterales |
| Famiglia | Cumpositas (Asteraceae) |
| Sutfamiglia | Asteroideae |
| Tribus | Astereae |
| Gener | Margarittinas (Bellis) |
| Num scientific | |
| Bellis perennis (L.) | |
La margarittina (Bellis perennis) furma ina spezia da planta entaifer la famiglia da las cumpositas (Asteraceae). Damai che la margarittina cumpara praticamain sin mintga prà, tutga ella tar las pli enconuschentas spezias da planta da l’Europa Centrala. Cuntrari a quai ch’il num pudess sugerir n’è la margarittina (che vegn er numnada ‹margaritta pitschna› u schizunt ‹margaritta›) betg parentada directamain cun sia ‹sora gronda› apparenta, la margaritta (Leucanthemum vulgare).
Descripziun[modifitgar | modifitgar il code]
Cumparsa e fegl[modifitgar | modifitgar il code]
Tar la margarittina sa tracti d’ina planta ervusa perenna che cuntanscha autezzas da 4 fin 15 centimeters. Vi dal rizom, ch’è curt e che stat a dretg si, sa chattan ragischs fibrusas.
Ils fegls verds èn ordinads en ina rosetta spessa e sa cumponan mintgamai d’in moni e d’in plat dal fegl. Il moni è almain duas giadas uschè lung sco il plat dal fegl; quest ultim dispona be d’in gnerv d’amez, è da furma da palettina u ovala e cuntanscha lunghezzas da 6 fin 40 millimeters e ladezzas da 4 fin 20 millimeters.[1]
Portaflurs e flur[modifitgar | modifitgar il code]
Da mintga rosetta da fegls verds creschan tranter il mars ed il november nuninterruttamain monis da portaflurs senza fegls. Quels cuntanschan ina lunghezza da 5 fin 15 (maximal 20) centimeters e cumpiglian mintgamai in singul portaflurs.
Il portaflurs en furma da chanastret è circumdà da fegls da cuvrida ch’han in ur tscheglià. Las bundant tschient flurs èn ordinadas – sco che quai è tipic per cumpositas – spessamain sin il fund dal portaflurs. A l’ur sa chattan flurs alvas (per part cotschnentas) en furma da lieunga; quellas èn ordinadas en duas retschas, èn femininas e cuntanschan lunghezzas da 4 fin 8 millimeters. En il center dal portaflurs sa chattan tranter 75 e 125 flurs en furma da bavrola; quellas èn da colur melna, ermafroditas e vegnan 1,5 millimeters lungas. Dus carpels èn mintgamai creschids ensemen e furman in ovari sutpost.
Fritg[modifitgar | modifitgar il code]
Cuntrari a bleras autras spezias da cumpositas n’è il fritg da la margarittina betg munì cun in pappus. Tar las achenas d’ina lunghezza da 1 fin 2 millimeters sa tracti da fritgs serrads curunads, tar ils quals la paletscha dal fritg e la paletscha dal sem èn creschidas ensemen.
Garnitura da cromosoms[modifitgar | modifitgar il code]
Il dumber da cromosoms munta a 2n = 18.
Ecologia[modifitgar | modifitgar il code]
Quai che cumpara al laic sco ina suletta flur, è en vardad ina flura apparenta che sa cumpona da fitg bleras singulas flurettas. Pervi dal heliotropissem sa drizza il portaflurs adina suenter il sulegl e sa serra la saira sco er da trid’aura. Il portaflurs da la margarittina, la quala flurescha dal favrer fin il november, vegn frequentada d’avieuls, tavauns, sirfids e surtut da mustgas. A chaschun da questas visitas ha per part lieu impollinaziun estra; a medem temp mainan quellas ad ina furma d’autoimpollinaziun tar la quala las singulas flurs entaifer in portaflurs s’impollineschan ina l’autra (geitonogamia). Ch’ina singula flur impollineschia sasezza (autogamia) è intschert, ma betg dal tut exclus. Sco ch’igl è tipic per cumpositas sorta dals stamins pollen madir avant ch’ils carpels che sa chattan en la flur èn pronts da vegnir impollinads. Tar flurs fructifitgadas sa sviluppa da l’ovari ina pitschna nusch, l’uschenumnada achena.
Per derasar las achenas nizzegia la margarittina ina retscha da strategias fitg differentas. Tipica per la margarittina è la derasaziun tras la plievgia, la quala schlavazza davent il sem en il conturn da la planta-mamma. Autras furmas èn il vent u er la derasaziun cun agid d’animals (verms da plievgia, nursas, vatgas) u da l’uman. La margarittina sa derasa tant a moda generativa tras sems sco er a moda vegetativa.
Derasaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Il gener Bellis è da chasa en la regiun da la Mar Mediterrana. Sulettamain Bellis perennis cumpara er ordaifer questa zona, numnadamain en l’Europa Centrala e dal Nord. En l’Europa Centrala vegn la margarittina resguardada sco archeofit, il qual è arrivà tras la furmaziun da prads en temps preistorics adina pli lunsch vers nord. Che la planta cumpara talmain savens sco che quai è oz il cas, è però in fenomen ch’ha pir cumenzà cun l’introducziun da surfatschas da pastget en curtins e parcs. Tras l’uman è la spezia pli tard er vegnida manada en l’America dal Nord e dal Sid, per lung da la costa dal Pacific, a Madeira ed en la Nova Zelanda. Savens n’è la derasaziun betg succedida a moda intenziunada, mabain indirectamain cun sterner sem da pastg che cuntegneva er sems da margarittinas.
Lieus preferids da la planta èn prads, pastgets da parc e curtins cun in fund ritg da substanzas nutritivas sco er scarpas da vias. In tagl regular è necessari, damai che fains e flurs selvadias cuvran uschiglio las margarittinas ch’èn pli pitschnas. Damai che la margarittina è ina planta che magasinescha aua, è ella abla da surviver l’enviern en la naiv. Sin prads cultivads è ella er in indicatur per terrens concentrads e surexplotads. La margarittina cumpara da la planira fin en regiuns alpinas da ca. 2000 m.[2]
Taxonomia[modifitgar | modifitgar il code]
Il num scientific Bellis perennis ha Carl von Linné publitgà l’emprima giada l’onn 1753 en ‹Species Plantarum›.[3] Bellis (latin) signifitga ‹bel, plaschaivel›, perennis vul dir ‹peren, da plirs onns›.
Margarittina ed uman[modifitgar | modifitgar il code]
Nums trivials[modifitgar | modifitgar il code]
Questa spezia da planta ch’è fitg derasada enconuscha in’entira retscha da nums populars che pon variar da regiun tar regiun. Per rumantsch èn quai: ‹margarittina›, ‹muongina› (vallader/puter) ‹margaritigna› (surmiran), ‹margarita pintga›, ‹flur da mintga mains› (sutsilvan), ‹margrita›, ‹flur dil mars›, ‹flur dil meins›, ‹flur da mintga meins› (sursilvan). Per tudestg è la ‹Gänseblümchen› tranter auter er enconuschenta sco ‹Massliebchen› u ‹Tausendschön› ed en Svizra sco ‹Margritli› e ‹Geisseblüemli›.
Utilisaziun sco planta da nutriment[modifitgar | modifitgar il code]
La margarittina vegn per part duvrada sco planta da pavel. Ella po er vegnir duvrada en la salata. Il meglier gustan ils giuvens fegls verds a l’intern da la rosetta. Er il portaflurs sa lascha mangiar. Brumbels e flurs be mez avertas han in empernaivel gust da nusch; flurs avertas percunter gustan levamain amar, uschia ch’ellas servan per ordinari be sco garnitura. Mess en asch vegnan ils brumbels magari duvrads per remplazzar capras.
Istorgia botanica e farmaceutica[modifitgar | modifitgar il code]
Plinius il Vegl menziunescha la margarittina en sia ‹Naturalis historia› (tom 26, § 26): «La margarittina (bellis) crescha sin prads ed ha ina flur alva, levet cotschnenta. Applitgada ensemen cun artemisia duai ses effect curativ esser pli grond.»
En in manuscrit alsazian da l’entschatta dal 15avel tschientaner vegn la flur numnada ‹Citelosen› ed en l’‹Elixir› da Nikolaus Frauenlob ‹Allermaneyd plue› (flur da mintga mais). En il ‹Gart der Gesundheit› ch’è cumparì il 1485 a Magonza è la margarittina illustrada detagliadamain. Hieronymus Brunschwig (‹Kleines Destillierbuch›) e pli tard ils ‹babs da la botanica› Hieronymus Bock e Leonhard Fuchs allegheschan la planta sut il num (resp. categoria) ‹Consolida minor› che renviescha a ses effect da guarir plajas.
Utilisaziun sco planta medicinala[modifitgar | modifitgar il code]
.jpg)
Las flurs en furma da bavrola cuntegnan il saponin bayogenin, ielis eterics, substanzas amaras, tannin e mucosa. Ultra da quai han ins pudì cumprovar en las flurs, sco en bleras autras Asteraceae, l’apigenin-7 glucosid cosmosiin. Studis pli novs han mussà che Bellis perennis ha in effect antimicrobic ed antiiperlipidemic.
En la medischina populara vegnan las flurs da la margarittina duvradas sco medischina tar malsognas da la pel, tar mals en connex cun la menstruaziun, mal il chau, sturnizi e problems da sien. Er cunter la tuss vegn la margarittina duvrada, quai ch’è surtut d’attribuir a sia cumpart da saponins. Per far té vegnan per ordinari duvrads ils portaflurs setgentads; per applicaziuns omeopaticas vegn producida ina tinctura da la planta frestga.[4]
Illustraziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Fossas roialas ad Ur dal terz millenni a.C. cuntegnevan in ornament da chau dad aur ch’era decorà cun margarittinas. Ina fitg veglia furma da la margarittina cun 16 fegls cumpara sin la Porta dad Ischtar (Babilonia antica, oz en il Museum da Pergamon a Berlin) sco element il pli frequent (il qual simbolisescha la dieua Ischtar).[5]
Famusa è la margarittina er daventada tras quai ch’il retg franzos Louis IX (1214–1270) l’ha integrà ensemen cun la gilgia en sia vopna.
Superstiziun[modifitgar | modifitgar il code]
La margarittina è ina da las emprimas flurs ch’annunzian la primavaira. Tgi che mangia la primavaira las emprimas trais margarittinas ch’el scuntria – uschia di la tradiziun populara –, saja schanegià il rest da l’onn da mal ils dents, mal ils egls e fevra. Tuttina sco la margaritta vegn er la margarittina duvrada sco orachel (trair ora fegls da la flur schend in verset alternant sco per exempel «el/ella ha gugent mai, n’ha betg gugent mai...»).
Gallaria[modifitgar | modifitgar il code]
-
Habitus cun ragischs -
Spazi natiral -
Varianta cultivada ‹Rob Roy› -
Cudesch dad ervas dal 1479 -
Exemplar levamain colurà
Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
- ↑ Indicaziuns generalas davart la flur tenor Gerhard Wagenitz (ed.): Illustrierte Flora von Mitteleuropa. Pteridophyta, Spermatophyta. 2. ed., tom VI, part 3: Angiospermae, Dicotyledones 4 (Compositae 1, Allgemeiner Teil, Eupatorium – Achillea). Paul Parey, Berlin/Hamburg 1979, ISBN 3-489-84020-8, p. 29–35, 350.
- ↑ Erhard Dörr, Wolfgang Lippert: Flora des Allgäus und seiner Umgebung. Tom 2. IHW-Verlag, Eching sper Minca 2004. ISBN 3-930167-61-1.
- ↑ Carl von Linné: Species Plantarum. Tom 2, Lars Salvius, Stockholm 1753, p. 886.
- ↑ Caracteristicas medicinalas da la planta sin heilkraeuter.de.
- ↑ Penelope Hobhouse: Gardening through the Ages. Simon & Schuster, Londra 1992, ISBN 0-671-72887-3, p. 16.
Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]
- Gertrud Scherf: Wiesenblumen. Der etwas andere Naturführer. BLV, Minca 2004, ISBN 3-405-16909-7.
- Jenny-Dewajana Wild: Phänologie, Bestäubung und Reproduktionsbiologie von Asteroideae (Asteraceae) in unterschiedlichen Höhenstufen Süddeutschlands. Dissertaziun, Universitad dad Ulm 2005 (Download).
Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Margarittina – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Derasaziun en l’emisfera nord, or da: Eric Hultén, Magnus Fries: Atlas of North European vascular plants. 1986, ISBN 3-87429-263-0 tar Den virtuella floran
- Thomas Meyer: Bellis perennis Infurmaziuns e fotografias sin flora-de
- La margarittina en la medischina populara
