Telpi
| Telpi (europeic) | |
| |
| Telpis europeics (Mustela putorius) | |
| Classificaziun | |
|---|---|
| Superfamiglia | Chaunids (Canoidea) |
| Famiglia | Mustailids (Mustelidae) |
| Gener | Mustela |
| Sutgener | Telpis (Putorius) |
| Spezia | Telpi europeic (Mustela putorius) |
| Num scientific | |
| Mustela putorius (Linnaeus, 1758) | |
Il telpi europeic u per ordinari simplamain telpi (Mustela putorius) è ina spezia da carnivor or da la famiglia dals mustailids (Mustelidae).
Sistematica
[modifitgar | modifitgar il code]Entaifer il gener Mustela, al qual appartegnan er las mustailas ed ils visuns, furman ils telpis il sutgener Putorius. Igl existan trais spezias da telpis: il telpi (europeic) (Mustela putorius), il telpi da la steppa (Mustela eversmannii) ed il telpi dal pe nair (Mustela nigripes).
Tut ils telpis èn segnads d’in corp lunghent e da chommas relativamain curtas. La coluraziun dal pail tanscha da brin mellen fin brin stgir. In tratg caracteristic dals telpis furma la coluraziun da la fatscha cun tratgs da mascra. Sco tut las spezias entaifer la famiglia da las fiergnas han er ils telpis glondas analas; il secret da quellas spizza fitg ferm e serva tant a marcar il revier sco er a sa defender cunter inimis.
Ils telpis èn surtut da chasa en las zonas tempradas da l’Eurasia e da l’America dal Nord. Lur spazi da viver furman – tut tenor la spezia – guauds averts, steppas u pastgiras. En l’Europa dal Vest è be da chasa il telpi europeic; il telpi da la steppa viva en l’Europa da l’Ost, en l’Asia Centrala e fin en la Mandschuria. Il telpi dal pe nair era oriundamain derasà vastamain en las prerias da l’America dal Nord. Ses animal da preda principal, il chaun da la preria – in pitschen ruider, parentà cun la muntanella – è però vegnì extirpà en vastas parts da l’America dal Nord, damai che quel vegniva resguardà sco nuschaivel per l’agricultura. Fin ils onns 1980 era il telpi dal pe nair quasi vegnì extirpà en libertad; grazia a programs da recolonisaziun vala la spezia oz sco salvada.
Descripziun
[modifitgar | modifitgar il code]
Il telpi europeic ha in corp satigl e lunghent e curta membra. Il pail è da colur brin stgira u naira. Tras il pail lung dat tras il pail sut ch’è da colur melnenta. Il gniv è da colur alventa, medemamain la part davos ils egls ed ils pizs da las ureglias. Flatgs nairs enturn e davant ils egls procuran per in dissegn da la fatscha che sumeglia ina mascra. Da stad e d’enviern è il pail colurà tuttina; il pail da stad è però cleramain main spess.
Areguard la grondezza ed il pais èn quests animals segnads d’in ferm dimorfissem da schlattaina. Ils mastgels cuntanschan ina lunghezza dal chau e dal bist da 30 fin 46 centimeters e paisan 0,4 fin 1,7 kilos. Las femellas han ina lunghezza da 20 fin 38 centimeters ed in pais da 0,2 fin 0,9 kilos, èn pia cleramain pli curtas e pli levas. La cua ha ina lunghezza tranter 7 e 19 centimeters.
Derasaziun e spazi da viver
[modifitgar | modifitgar il code]Il telpi europeic è derasà en quasi tut l’Europa e tutga tar ils mustailids ils pli frequents. El manca sulettamain en l’Irlanda ed en la gronda part da la Scandinavia; en l’ost tanscha ses territori da derasaziun fin en l’Ural. La spezia è er vegnida colonisada da l’uman en la Nova Zelanda.
Il telpi viva surtut a l’ur da guauds, medemamain sin champs averts u pradas. Savens è el da chattar en vischinanza dad auas u palids. Magari sa chasa el fin en vischinanza da vitgs u bains purils; là tutgan er uigls e clavads tar ses revier da chatscha.
Moda da viver
[modifitgar | modifitgar il code]
.JPG)
Telpis èn activs da notg e cumenzan a tschertgar vivonda tranter stgir e cler. Durant il di sa retiran els en taunas ch’els han sezs chavà, en sfessas, mutagls chavortgs, taunas bandunadas d’auters animals (p.ex. da cunigls), ma er en edifizis e nischas en mirs. Ordaifer il temp da paregliaziun vivan ils telpis a moda solitaria e marcheschan lur revier cun il secret da la glonda anala. Quest secret spizzant dovran els er per sa defender. Ils animals sa trategnan per gronda part sin terra. Els na raivan praticamain insumma betg, ma èn buns nudaders ed era abels da sfunsar e da tschertgar vivonda en las auas.
Nutriment
[modifitgar | modifitgar il code]Telpis èn per gronda part carnivors che sa nutreschan surtut dad amfibis sco raunas e rustgs. Els èn chatschaders inschignus ed agressivs ed abels da surventscher in animal da preda ch’è dubel uschè grond sco els sezs. Sper amfibis maglian els er utschels, ovs, peschs e ruiders. Magari mazzan els er serps; cuntrari a quai ch’i vegn magari pretendì n’èn els però betg immuns cunter tissi da serps. Ils animals da preda vegnan mazzads cun ina morsa en la tatona.
Pli darar consumeschan els nutriment vegetal en furma da fritgs e coclas. Mintgatant fan telpis er provisiuns en lur taunas.
Multiplicaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Il temp da paregliaziun è tranter il mars ed il zercladur. Da quel temp poi dar tranter mastgels cumbats per il privilegi da la paregliaziun. Durant la copulaziun sezza tegna il mastgel quieta la femella cun agid d’ina morsa en la tatona. Suenter in temp da purtanza da radund 42 dis parturescha la femella dus fin dudesch giuvens (en media trais fin set). Quels naschan tschorvs e relativamain pitschens e paisan radund 10 grams. Suenter in mais avran els lur egls; a medem temp vegnan els zavrads. En la vegliadetgna da radund trais mais èn els creschids e daventan independents. En libra natira pon ils animals cuntanscher ina vegliadetgna da radund sis onns; en fermanza fin a 14 onns.
Telpi ed uman
[modifitgar | modifitgar il code]Furet
[modifitgar | modifitgar il code]
A partir da ca. l’emprim millenni a.C. ha l’uman cumenzà a trair a niz las qualitads da chatschader dals telpis per ses basegns. Ins ha domesticà animals e duvrà quels per far chatscha sin cunigls, ratuns e mieurs. Sur ils tschientaners è uschia sa sviluppada la furma domesticada dal telpi, il furet (Mustela putorius furo), cumbain ch’i n’è betg dal tut cler, schebain la furma originara dal furet è stà il telpi (europeic) ubain il telpi da la steppa.
La colur da basa dal furet è surtut in mellen alvent. Tar las ulteriuras coluraziuns sa tracti da furmas d’allevament, uschia er da quella che s’avischina a la furma selvadia dal telpi. Daspera exista er ina varianta d’albino.
Il furet era gia enconuschent dal temp dals Grecs. Medemamain al menziunescha pli tard Plinius il Vegl, faschond menziun ch’ils Romans sajan sa servids da quest animal per cumbatter in’invasiun da cunigls. Ulteriuras menziuns suondan en il temp medieval, per exempel è cuntegnida en il Psalteri da Queen Mary (entschatta dal 14avel tschientaner) ina miniatura che represchenta dunnas che fan chatscha cun agid da furets.[1]
Tras contact intensiv cun l’uman pon quels daventar fitg dumestis. Oz vegnan furets surtut tegnids sco animal da cumpagnia. Quels basegnan bler spazi e temp ed in nutriment equilibrà. Ultra da quai dorman furets fitg bler (tranter 14 e 18 uras a di).
Furets sa nutreschan da charn ed èn segnads entaifer la famiglia dals carnivors d’ina atgnadad specifica areguard il tract digestiv: Als furets manca il begl tschorv, en il qual pudess vegnir digerida vivonda a basa da cellulosa, e lur begl gross è fitg curt. La lunghezza da quest ultim munta be a ca. 5 % da l’entir tract digestiv (tar chauns e giats p.ex. ca. 20 %). Tar il furet percurra la vivonda uschia entaifer trais fin quatter uras l’entir tract digestiv. En consequenza da quai basegnan furets in nutriment cun ina fitg auta cumpart da proteins animalics.[2]
En l’Europa Centrala han furets bandunads strusch ina schanza da surviver; els stuessan pudair tschiffar mintga duas fin trais uras ina mieur u in auter animal da preda da la medema grondezza. En autras regiuns dal mund percunter, nua ch’igl è avant maun in dumber suffizient d’animals da preda e nua che vivan nagins telpis selvadis, èn ils furets tuttavia puspè daventads animals selvadis, sco per exempel a Sardegna, Sicilia u er en la Nova Zelanda.
Pellitschas
[modifitgar | modifitgar il code]Pellitschas dal telpi europeic savuravan pli baud vaira ferm. En il decurs dal temp èsi reussì da meglierar la procedura da preparaziun, uschia ch’i reussescha da far svanir dal tuttafatg la savur.
Per il commerzi da pellitschas vegn surtut duvrà il pail dal telpi europeic e dal telpi da la steppa. Il furet percunter vegn be tratg a niz en la Nova Zelanda en sia furma daventada selvadia (che sumeglia il telpi europeic).
Per gudagnar pellitschas vegn il telpi per part er tegnì en farmas. Questa pratitga è gia cumprovada en il 18avel tschientaner ed ha enconuschì sia conjunctura auta en ils onns 1920 e 1930. L’allevament d’animals odiern – en dimensiun pli pitschna – sa basa surtut sin il telpi da la steppa.
Periclitaziun e protecziun
[modifitgar | modifitgar il code]Il telpi vegn periclità tras la sperdita dal territori da viver (activitad da construcziun, agricultura intensiva), en pli tras il traffic sin via e la chatscha. Tuttina è il telpi derasà vastamain e na vala betg sco spezia periclitada. Tut tenor regiun pon però esser inditgadas mesiras da protecziun specificas. Il 1978 ha per exempel la Svizra mess il telpi sut protecziun, uschia ch’i na dastga betg vegnir fatg chatscha sin quel.[3]
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Fox, J.G., R.C. Pearson, J.A. Bell: Taxonomy, history and use of ferrets. En: Biology and diseases of the ferret. 2. ed., Fox J.G. Editor, William & Wilkins, Baltimore, 1996, p. 3–170.
- ↑ Michael Fehr, Anja Ewringmann, Martina Warschau: Frettchen: Heimtier und Patient. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 2014, p. 46.
- ↑ Bundesamt für Umwelt: Rote Liste gefährdeter Tierarten der Schweiz, consultà ils 13 da schaner 2010.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Ronald M. Nowak: Walker’s mammals of the world. 6. ed. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1999, ISBN 0-8018-5789-9.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Telpi europeic – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio