Scandinavia

Ord Wikipedia
La Peninsla Scandinava d’enviern. Maletg da satellit dal favrer 2003

La Scandinavia furma ina part da l’Europa dal Nord. En il senn geografic è la Scandinavia identica cun la Peninsla Scandinava, sin la quala sa chattan ils pajais Norvegia e Svezia. Ord perspectiva istorica e linguistic-culturala – aspects che vegnan er resguardads en quest artitgel – sa cumpona la Scandinavia da la Svezia, la Norvegia ed il Danemarc u cumpiglia tut tenor er l’Islanda e la Finlanda.[1]

Aspects geografics[modifitgar | modifitgar il code]

Extensiun[modifitgar | modifitgar il code]

Las bandieras dals stadis nordics
Definiziun restrenschida (cotschen) e vasta (incl. oransch) dal term ‹Scandinavia›

La Peninsla Scandinava tanscha da Schonen en il sid fin al Cap Nord en il nord. Sin la Peninsla sa chattan la Norvegia e la Svezia sco er la gronda part da la Laponia (u pli da nov: territori dals Sams) che furma la part settentriunala da la Finlanda. Las Muntognas Scandinavas defineschan per ordinari il cunfin tranter la Norvegia e la Svezia. Il cunfin da la Scandinavia vers la Peninsla Kola sco er la lingia da cunfin che percurra la Finlanda ston però vegnir tratgs a moda arbitraria.

Geologia e topografia[modifitgar | modifitgar il code]

La Peninsla Scandinava furma ensemen cun la Finlanda, la Carelia e la Peninsla Kola l’unitad geologica Fennoscandia.

Durant il davos temp da glatsch è la Peninsla Scandinava stada cuverta cumplettamain cun glatsch. La pressiun ed ils moviments da las massas da glatsch han furmà visiblamain vastas parts da la cuntrada. In factur ch’è restà impurtant fin oz è l’elevaziun da la terra postglaziala: il pais dal glatsch aveva sbassà la crusta da la terra; dapi che quel è luà (ca. 10 000 a.C.) è l’entira cuntrada s’auzada per radund 800 m (actualmain: 10–11 mm ad onn). Il meglier sa mussa quest’elevaziun cuntinuanta a las rivas planivas, nua che veglias chamonas da pestgaders e punts da sbartgada èn gia situads in bun toc vers l’intern dal pajais. Cun quest fenomen èn er colliadas dumondas da las relaziuns da possess.

La perscrutaziun dal fenomen da l’elevaziun dal terren en la Scandinavia ha contribuì decisivamain al svilup da la geodesia, la scienza da la mesiraziun da la Terra. L’isostasia (ch’explitgescha ils moviments da cumpensaziun da las stresas superiuras da la Terra) è vegnida sviluppada a basa da datas da geodets e geofisichers dal territori fennoscandinav. E la perscrutaziun da las atgnadads da la Mar da l’Ost ha promovì la collavuraziun sur ils cunfins e manà a l’emprima rait da mesiraziun internaziunala per propi.

Posiziun entaifer l’Europa[modifitgar | modifitgar il code]

La Peninsla Scandinava furma la pli gronda peninsla da l’Europa (ch’è sezza ina peninsla da l’Eurasia). Ina surfatscha precisa na sa lascha però betg definir, damai ch’ils cunfins n’èn betg clers. Autras grondas peninslas europeicas furman la Peninsla Iberica, la Peninsla Taliana e la Peninsla dal Balcan.

Durant il temp da glatsch han las inslas britannicas furmà in’ulteriura peninsla europeica. E durant tscherts temps n’era la Scandinavia nagina peninsla: il temp da glatsch ha fatg sbassar il spievel da la mar talmain che la Mar da l’Ost, il Golf da Botnia ed il Golf Finlandais èn svanids dal tuttafatg. Pajais odierns sco la Germania, la Pologna u ils stadis baltics eran colliads da quel temp directamain cun la Scandinavia.

Geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Il globus situà sin il Cap Nord

La Peninsla Scandinava ha ina lunghezza da radund 1850 kilometers ed ina ladezza che variescha tranter 370 e 805 kilometers. Radund in quart da la Peninsla Scandinava è situà en il nord dal circul polar arctic. Il punct che sa chatta il pli en il nord furma il Cap Nord en vischinanza da la citad da Hammerfest.

En il vest sa chatta la costa da fiords norvegiaisa, en il sid èn da chattar gronds lais (Vänern e Vättern). Davant las costas sa chattan pitschnas inslas da grippa, numnadas skär (svedais) u skjær ni skjer (norvegiais).

La Peninsla vegn cunfinada da quatter grondas auas:

  • la Mar da l’Ost (inclusiv il Golf da Botnia) en l’ost cun la gruppa d’inslas autonomas Åland ch’è situada tranter la Svezia, la Finlanda e Gotland,
  • la Mar dal Nord en il sidvest (cun il Kattegat ed il Skagerrak en il sid),
  • la Mar Norvegiaisa en il vest
  • e la Mar da Barents en il nord.

La pli auta elevaziun furmava Glittertind en la Norvegia cun 2470 m s.m. Dapi ch’il glatscher situà sin il spitg ha cumenzà a luar, furma Galdhøpiggen il punct il pli aut da la Scandinavia (cun 2469 m s.m, medemamain situà en la Norvegia). En la regiun da las muntognas numnadas sa chattan er ils pli gronds glatschers da la terra franca europeica cun num Jostedalsbreen.

La Peninsla Scandinava è ritga da lain, fier ed arom e dispona en Svezia dals megliers terrens d’arar. Avant la costa norvegiaisa èn vegnids scuverts gronds giaschaments d’ieli e da gas natiral (en la Mar dal Nord ed en l’Atlantic).

La gronda part da la populaziun viva en la part meridiunala da la Peninsla che furma la regiun d’economia agrara. Las pli grondas citads èn (en successiun descendenta): Stockholm, Oslo, Göteborg, Malmö e Bergen.

Clima[modifitgar | modifitgar il code]

En la Scandinavia sa laschan distinguer differentas zonas climaticas[2]:

  • tundra e clima subarctic en il nord,
  • clima da la costa dal vest frestg en il nordvest,
  • clima continental umid vers l’intern da la terra,
  • clima da plievgia moderà a la costa en il sid e sidvest.

Aspects istorics e culturals[modifitgar | modifitgar il code]

Etimologia[modifitgar | modifitgar il code]

Bastiment dal temp dals Vikings

Etimologicamain è il term ‹Scandinavia› parentà cun ‹Skåne›, la part meridiunala da la Peninsla che fa oz part da la Svezia, ma ch’appartegneva fin en il 17avel tschientaner al Danemarc e che furma la regiun d’origin dals Danais. Scadinauia è la pli veglia furma latina per questa regiun; cun quella denominavan ils Romans tut quai che sa chattava al nord da la Germania.

Il term ‹Scandinavia› odiern deriva da questa furma latinisada dal term dal nordic originar Skaðinaujō (latin Scadinauia, tenor Plinius il Vegl, 23–79). skaðin- signifitga ‹privel› u ‹donn› (nordic vegl skán-) ed -aujō munta ‹insla› u ‹peninsla› (nordic vegl -ey). Il num ‹Scandinavia› vul pia dir tant sco ‹peninsla privlusa› e sa referescha probablamain al current da la mar privlus en la regiun da Skanör/Falsterbo.

Tenor in’autra emprova d’explitgar la cumpart dal num skaðin- sa referescha quel al vent dal nord (skaði). En quest cas munta ‹Scandinavia› tant sco ‹l’insla dal vent dal nord›.[3] Ed in’ulteriura gruppa da scienziads è da l’avis ch’il term saja collià cun la dieua germana Skadi.

En il temp medieval designava il term latin Terra Scaniae u Terra Scania las regiuns da Skåne, Blekinge, Halland e Bornholm; questa regiun vegn anc oz numnada per svedais e danais Skåneland.

Colonisaziun[modifitgar | modifitgar il code]

L’emprima preschientscha umana cumprovada è da chattar en la part meridiunala da la Peninsla ed en il Danemarc e deriva d’avant ca. 12 000 onns.[4] Suenter ch’ils cuirass da glatsch han cumenzà a luar a la fin dal davos temp da glatsch, ha pudì sa derasar pass per pass la tundra cun sia flora e fauna caracteristica. Ils umans vivevan da quel temp da la chatscha da rens ed èn uschia suandads las scossas vers nord. Il clima è daventà successivamain pli chaud ed ha pussibilità la creschientscha da guauds da guglias, pli tard er da guauds da feglia ch’han attratg novas spezias d’animals sco per exempel il bov selvadi. Gruppas d’umans che sa nutrivan sco chatschaders, pestgaders e rimnaders han colonisà il territori tranter il temp mesolitic (8200 a.C.) ed il cumenzament da l’agricultura en il temp neolitic (3200 a.C.).

La part nordica e centrala da la Peninsla è per part abitada da Sams che vegnan savens numnads Lapons (oz vala questa furma sco antiquada, damai ch’ella ha ina connotaziun pegiurativa). Ils Sams discurran linguas samas ch’èn parentadas cun il finlandais e l’eston; tar tut questas linguas na sa tracti betg da linguas indoeuropeicas, mabain da linguas uralas. En il 9avel tschientaner, cura che cumenzan las registraziuns en scrit, han ils Sams colonisà las regiuns arcticas e subarcticas, ma er la part centrala da l’insla vers sid fin a Dalarna en Svezia.

Ils ulteriurs abitants da la Peninsla discurrivan da quel temp dialects dal nordic vegl. Ils Norvegiais vivevan surtut a la costa dal vest da la Norvegia, ils Danais en il sid e vest da la Svezia odierna, ils Svedais en il Västergötland ed Östergötland, en la regiun enturn las Mälaren ed a la costa orientala da la Svezia. Ils descendents da questas gruppas furman fin oz la populaziun dominanta.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Fossa da Margrete I, fundatura da l’Uniun da Kalmar

L’istorgia da la Scandinavia è fitg variada e segnada da diversas fasas da convivenza e da cumbats tranter pèr. La ferma tradiziun da l’istoriografia naziunala dal 19avel e 20avel tschientaner è bain vegnida cumplettada ils davos onns tras ulteriurs puncts da vista; tuttina dominescha vinavant la perspectiva dal stadi naziunal.

Bundant 500 onns ha existì in’accordanza areguard la politica da l’exteriur: da quel mument davent ch’il retg danais Chlochilaicus ha attatgà la Gallia (527) fin a la campagna disfortunada da Harald Hardrades cunter l’Engalterra (1066) han ils Vikings extendì lur expediziuns da sblundregiadas e campagnas militaras sin tut ils territoris da costa europeics, ma er lunsch viaden en la Russia. In ulteriur tratg communabel ha furmà ditg la refusa dal cristianissem, e quai d’in temp che quel era gia derasà dapi tschientaners en l’ulteriura Europa. Medemamain è quest’epoca caracterisada dals uschenumnads jarls ch’eran a l’entschatta bain be manaders d’expediziun da rapina, ma ch’èn daventads sco tals fitg ritgs e pussants. En consequenza è il feudalissem sa sviluppà en la Scandinavia cleramain pli plaun ch’en l’Europa Centrala e la serviladad n’è mai sa messa tras dal tuttafatg.

Sper quests tratgs cuminaivels hai er dà temps, nua che plirs pajais scandinavs eran unids sut in domini. Gia sut Knut il Grond eran il Danemarc, la Norvegia e (main ferm) la Svezia e l’Engalterra unids dal 1028 al 1035 en in imperi da la Mar dal Nord. Curt temp suenter, dal 1042 fin il 1046, èn il Danemarc e la Norvegia stads unids sut il domini communabel da Magnus il Bun. L’epoca centrala dal svilup politic communabel furma però l’Uniun da Kalmar, en la quala il Danemarc, la Norvegia e la Svezia eran colliads dal 1397 fin il 1523 en uniun persunala. Durant questa epoca è l’autonomia politica da la Norvegia sa sminuida cleramain; suenter che la Svezia è sortida da l’uniun ha existì in’uniun persunala danais-norvegiaisa che consistiva facticamain d’ina predominanza danaisa. Quella è vegnida substituida il 1814 tras l’uniun svedais-norvegiaisa ch’è ida a fin il 1905.

En las colliaziuns politicas numnadas era per gronda part er integrada la Finlanda: dapi la conquista dal pajais tras il retg svedais Erik IX l’onn 1154 fin a la sperdita dal territori a la Russia en rom dal contract da Fredrikshamn l’onn 1809 ha la Finlanda numnadamain appartegnì a la Svezia.

Scandinavissem[modifitgar | modifitgar il code]

Naziunalissem scandinav dal 19avel tschientaner

Il term ‹scandinavissem› designescha il moviment politic ch’ha empruvà d’avischinar u d’unir en il decurs dal 19avel tschientaner ils pajais scandinavs.[5] Ina finamira pussaivla era l’adesiun dal Danemarc a l’uniun svedais-norvegiaisa ch’existiva da quel temp.

Quest moviment è naschì per tema ch’il pangermanissem tudestg u l’expansiun da l’imperi zaristic da la Russia pudessan sa patrunar dal territori. Il moviment è surtut vegnì purtà d’academichers, students ed artists. Puncts culminants han els cuntanschì durant las guerras tudestg-danaisas dals onns 1848–1851 e 1864 cura che voluntaris èn sa participads da la vart dal Danemarc a las guerras per il Schleswig (Sønderjylland). Las discussiuns en vista a questas guerras a l’intern dals pajais nordics avevan però er mussà ils cunfins politics dal scandinavissem: il Danemarc era s’exprimì cunter in stadi d’uniun nordic; e las regenzas da la Norvegia e da la Svezia faschevan dependentas in engaschament militar a favur dal Danemarc da la participaziun d’ina pussanza gronda europeica. La sperdita dal Ducadi da Schleswig a la Germania ha la finala flaivlentà il moviment scandinavistic.

Bain è sa sveglià vers il 1900 in uschenumnà neo-scandinavissem che sa distanziava da l’illusiun d’ina uniun politica e punctuava enstagl tratgs communabels en la cultura, economia u pedagogia. La fin da l’uniun svedais-norvegiaisa il 1905 ha però er manà a fin questa segunda unda da scandinavissem.

Avant la Segunda Guerra mundiala avevan ins lavurà vi d’ina strategia da neutralitad communabla dals pajais dal nord; l’idea da cuntinuar sin questa via suenter la guerra ha fatg naufragi: intgins pajais dal nord èn daventads commembers da la NATO, entant che auters (Svezia e Finlanda) èn restads neutrals. Er l’emprova da sviluppar ina collavuraziun economica sco cuntrapaisa nordica a l’Uniun europeica n’ha betg gì success.

Actualmain s’exprima il scandinavissem en furma dal Cussegl dal nord, en il qual collavuran ils parlaments dals pajais dal nord e da las regiuns autonomas. Tranter auter vegn surdà da quest gremi mintg’onn il premi da litteratura sco pli impurtanta distincziun per litteratura scandinava.

Bandieras scandinavas[modifitgar | modifitgar il code]

Tut ils pajais e blers territoris scandinavs resp. dal nord (p.ex. Schonen, Småland ed Åland) mussan en lur bandieras ina crusch scandinava. Il motiv è il svilup istoric-politic da lunga durada en l’Europa dal Nord. L’emprim è questa crusch che giascha vegnida duvrada en il Danemarc. Sco ‹Dannebrog› è lezza documentada dapi il 14avel tschientaner e furma uschia ina da las pli veglias bandieras dal mund. Silsuenter è la furma da basa vegnida duvrada per l’Uniun da Kalmar; las bandieras da la Svezia, Islanda e Norvegia èn alura sa sviluppadas successivamain or da lur schliaziun da l’uniun cun il Danemarc.

Lingua[modifitgar | modifitgar il code]

Las linguas scandinavas: danais (violet), svedais (blau stgir), norvegiais (blau cler), islandais (verd cler), feroais (verd), norn † (nair)

Las linguas nordgermanas (er numnadas linguas scandinavas u linguas nordicas) cumpiglian l’islandais, il feroais, il norvegiais, il danais ed il svedais. Questas linguas furman ina sutgruppa da las linguas germanas. Radund 20 milliuns umans discurran ina lingua nordgermana sco lingua materna.

Vers la midada dal temp è il nordgerman sa spartì dal vestgerman. L’islandais vegl ch’è enconuschent or da l’Edda vala sco furma primara da las linguas nordgermanas e vegn perquai savens mess a per cun in nordic vegl; la pli veglia furma dal nordgerman ch’è documentada furma però il nordic originar.

Ozendi sumeglian l’islandais ed il feroais il pli fitg l’islandais vegl, damai che questas linguas èn vegnidas influenzadas il pli pauc d’ordaifer. Relativamain sumegliantas èn las linguas scandinavas danais, norvegiais e svedais ch’èn derasadas vastamain. Tut tenor regiun sa chapesch’ins tranter dialects discurrids da diversas da questas linguas meglier che tranter ils dialects d’ina singula da questas linguas che giaschan geograficamain in ord l’auter. Plinavant èn er las linguas scrittas da la Norvegia, il bokmål ed anc pli ferm il riksmål vegnidas construidas en il 19avel tschientaner da la varianta danaisa che vegn discurrida en la Norvegia. Er en la Finlanda datti regiuns nua ch’i vegn discurrì ‹svedais da la Finlanda›; il finlandais sco tal na furma però – sco gia menziunà survart – nagina lingua indogermana, uschia che la Finlanda sa basa en quest reguard sin tut autras ragischs ch’ils ulteriurs vischins nordics.

  1. wissen.de: Artitgel Skandinavien, consultà ils 12 da settember 2015.
  2. Tenor Glossary of American climate terminology in terms of Köppens classification.
  3. Elard Hugo Meyer: Mythologie der Germanen. Phaidon, Essen 1903, ISBN 3-88851-206-9, p. 236.
  4. Tilley, Christopher Y. Ethnography of the Neolithic: Early Prehistoric Societies in Southern Scandinavia, p. 9, Cambridge University Press 2003. ISBN 0-521-56821-8.
  5. Davart il scandinavissem cf. en general las duas ovras da Hansen e Hemstad menziunadas en la bibliografia.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Scandinavia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio