Utilisader:Andreas/Plazzals/Placi a Spescha

Ord Wikipedia
Pater Placi a Spescha
Statua sin in bigl a Mustér

Pader Placi (Placidus) a Spescha (* 8 da december 1752 a Trun; † 14 d'avust 1833 a Trun), in pader benedictin cun num civil Giuli Battesta (Julius Baptist), è stà cartograf, geograf, alpinist, linguist e perscrutader da la natira.

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Giuli Battesta Spescha era il pli vegl da tschintg figls ed è creschì si sco figl da pur a Trun. Dal 10avel fin al 13avel onn da la vita ha el lavurà sco pastur giuven ed ha emprendì en quel temp da scriver l'idiom da scrittira sursilvan. Ultra da quai ha el sco Rumantsch gì la pussaivladad d'emprender tudestg. Per la scolaziun ulteriura è el vegnì manà tar Thomas Romanin, il chaplon da la curia a Cuira, ch'al ha instruì en latin e musica. L'onn 1770 ha el midà chasa cun ses scolast a Damal (Mals) e Tartsch en il Vnuost Sura. Grazia a Romanin è Spescha daventà in violinist talentà che dasper chants spirituals ha era cumponì chanzuns umoristicas.

Ils 11 da fanadur 1771, il di da S. Placi, il patrun da la claustra, è Spescha entrà en la scola claustrala a Mustér; ils 3 d'october 1774 en l'abazia benedictina da Mustér. L'administraziun negligenta da l'avat Columban ha chaschunà la congregaziun benedictina svizra l'onn 1776 da redistribuir ils conventuals ad autras claustras benedictinas en Svizra. Spescha – il sulet frater giuven – è vegnì attribuì a la claustra da Nossadunnaun. Tranter il 1776 ed il 1782 ha el studegià filosofia e teologia. Ils 25 da matg 1782 è el vegnì ordinà sco sacerdot ed ha pudì turnar a Mustér.

Anc il medem onn ha Spescha survegnì si'emprima plazza da pastoraziun en l'ospizi da Sogn Gion sin il Lucmagn en la Cadi. Davent da là explorava el ils conturns ed ha fin il 1788 stgaffì ina vasta collecziun da minerals. Davarts ils onns suandants, ch'el ha passentà en la claustra, na san ins betg bler. Sco beneficiat da la baselgia da pelegrinadi Nossadunna dalla Glisch ad Acladira ha el survegnì ils 10 da zercladur 1794 da la vischnanca da Trun il dretg da giudida per in'acla.

Scumbigls[modifitgar | modifitgar il code]

Instabilitad da politica interna e scumbigls da guerra

L'onn 1798, suenter ch'ils Franzos han occupà la Confederaziun vischinanta ed introducì la constituziun helvetica, s'han era la Trai Lias dads ina nova constituziun. Entras dispitas tranter la Val d'Ursera e l'Uri è la Cadi vegnida involvida en ils scumbigls da guerra. Anc il medem onn han ils Austriacs occupà las valladas grischunas.

En la segunda guerra da coaliziun èn las truppas franzosas sut general Louis Henri Loison avanzads sur il Pass Alpsu cunter Mustér. La resistenza indigena è bainbaud vegnida rutta da general Joseph Laurent de Mont ch'è s'avischinà davent da Reichenau.

Maletg en ieli

En la Surselva conservativa era Pader Placi in liber pensader unconvenziunal. Causa sia simpatia per l'ideologia illuministica e per Napoleun – a lez ha Spescha deditgà ina da sias ovras: «Kaiser! Ich widme dir mein Werk, weil es die Urquellen des Rheins beschreibt ... und weil es eines Beschützers der Wahrheit bedarf» – valava el sco pro-Franzos ed appartegnaiva ad ina delegaziun che avess duì negoziar cun ils Franzos. Lur alloschament na sa laschava betg evitar e la claustra ha concedì quartier ed ospitalitad. Tuttina èsi tar l'incassament cun forza da la contribuziun da guerra. Il prim da matg 1799 hai dà ina revolta ch'è vegnida abattida ils 6 da matg. Mustér, claustra e vitg, èn vegnidas arsentadas dals Franzos. La vantira da guerra ha ballantschà anc intginas giadas tranter ils Franzos ed ils Austriacs e Pader Placidas ha adina puspè provà da meditar tranter las partidas.

Tant per la claustra da Mustér sco per Pader Placi muntava l'onn 1799 ina cesura decisiva. Pader Placi ha stuì dar vi sia collecziun da minerals sco contribuziuns da guerra als Franzos ed ha pers sia biblioteca privata e sias notizias da la scienza natirala en l'incendi da la claustra. Ses dissegns cartografics eran gia avant vegnids pretendids dad omaduas partidas. Denunzià d'in confrar sco adversari dals Austriacs, han lezs al deportà sin lur retratga a Puntina (Innsbruck). Là restava el per 18 mais sut arrest en la claustra dals Servits. Tenor sias atgnas indicaziuns era il tractament «sehr gütig». El ha pudì frequentar ina classa da dissegnar ed aveva access a las vastas bibliotecas. Cun grond interess seguiva el ils rapports davart l'ascensiun dal Grossglockner. Suenter ses return ha la claustra surpiglià ils debits ch'el ha fatg a Puntina ed ils 14 da settember ha el empermess da s'engaschar per il bainstar da la claustra, quai che equivaleva ina renovaziun da sia professura.

Dispitas[modifitgar | modifitgar il code]

Tavla commemorativa en il curtin d'onur a Trun

L'onn 1801, suenter il temp en l'exil, entschaveva per Spescha ina vita malrussaivla tar differentas plazzas da chaplania en Surselva, ch'era marcada da dispitas cun superiurs, il convent ed administraziuns communalas.

La claustra, ch'era depauperisada dals scumbigls da guerra, era sfurzada da manar ses paders sin plazzas da pastoraziun. Uschia è Pader Spescha vegnì en il benefizi a Rumein en Val Lumnezia. El ha empruvà da persvader la regenza helvetica che questa plazza al vegn garantida per vita duranta ed en independenza absoluta da la claustra.

L'onn 1804 è Pader Anselm Huonder vegnì elegì sco avat. Perquai che Spescha è sa mess en per in gimnasi rumantsch-latin, nua che tudestg na vegn ni instruì ni discurrì, n'è el betg vegnì tratg en consideraziun sco scolast da la nova scola claustrala. Sin quai vuleva Spescha midar a Bergamo. Malgrà il sustegn da la plipart dals paders, n'han ins betg al concedì la relaschada canonica.

Uschia aveva Pader Spescha dapi il 1804 pliras plazzas da pastoraziun en Surselva. Da plirs lieus han ins udì lamentaziuns davart ses cumportament e sias metodas da pastoraziun. Oravant tut han ins adina puspè crititgà, ch'el era savens absent. Uschia ha Vals, la suletta vischnanca da lingua tudestga, retegnì parts da ses salari, causa sias frequentas turas en muntogna. En sia gritta ha Spescha sin quai numnà ils da Vals «rubadurs».

Dal 1810 è Spescha sa stentà per la relaschada da la claustra e l'admissiun en il clerus diocesan, quai che n'è dentant betg vegnì approvà ni da ses avat ni da l'uvestg da Cuira.

La chombra da Spescha en la Cuort Ligia Grischa a Trun

L'onn 1812 è el s'installà senza lubientscha da la curia en la plaiv da Sedrun. A la fin da fanadur 1814 è el dentant vegnì clamà enavos a Mustér da ses avat.

Il settember 1816 è el ì a Trun, nua ch'el la stad 1817 è sa fatg elegir chaplon per vita duranta. Cur ch'igl è vegnì tar difficultads pervi da la cumpra arbitrara d'ina chasa per la chaplania, ha l'avat Anselm l'onn 1818 pretendì il transferiment da Spescha en in'autra claustra, nua ch'el possia anc esser bun per il confessiunal e per il pregiar.

L'onn 1820 hai dà novas dispitas en connex cun ina chasa da povers che Spescha ha avert a Trun. Cura che suenter la mort da l'avat Anselm Huonder ha gi lieu ina visitaziun a Mustér, han ils visitaturs constatà che Spescha haja «in den letzten viele Nachteile verursacht», che n'èn dentant vegnids atribuids ad in'intenziun maligna, ma a sias mals da vegliadetgna progressivas; tiers vegnivan testardezza da vegliadetga ed amarezza. Placi a Spescha è mort ils 14 d'avust 1833 en la vegliadetgna dad 81 onns en la Cuort Ligia Grischa a Trun.

Teologia[modifitgar | modifitgar il code]

Ecumena

Sco lectur premurà da la Bibla ha Spescha remartgà: «dass die christliche Religion dort so einfach und leicht und hier jetzt so vervielfältigt und beschwert ist».

Pertutgant las scolas sustegneva Spescha la collavuraziun tranter las confessiuns. En il manuscrit da Tujetsch gieva el anc vinavant: «Beyde Religionen könnten meines Erachtens leicht zu einer einzigen vereiniget werden, wenn der wahren Menschenliebe und der christlichen Vertragsamkeit Platz gestattet würde, denn beyde Religionsgenossen glauben an den nemlichen Gott und Erlöser». A lez temp n'era el betg il sulet teolog ch'era da quest avis.

Tiers vegnivan vistas criticas dal papat a Roma: «Die ganze Christenheit entrichtete Rom Tribut, um es zu bereichern, schickte ihm Gold und Silber zu und bekam dafür Papier zurück.»

Celibat

Grond discredit al ha purtà ses manuscrit davart la Widerrechtliche Einführung des Zölibats. Perquai che la Sontga Scritta n'enconoschia betg in celibat sfurzà, vuleva el cumbatter per il dretg da maridar per ils spirituals seculars, dentant betg per ils muntgs. El sez sa sentiva bain sco muntg celibatar.

Lingua rumantscha[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel principal: ABC-alpin

Spescha era enragischà fermamain en sia patria. Quai na sa referiva betg ma a sia provegnientscha. Francà profundamain en natira e linguatg, sa sentiva el obligà ad omaduas. Ina da sias visiuns era ina lingua da scrittira communaivla per tut ils Rumantschs. Igl è d'engraziar ad el che la suppressiun dal rumantsch tras il tudestg è vegnida franada. Ina lingua da scrittira communaivla è dentant pir vegnida realisada suenter la recognuschientscha dal rumantsch sco quarta lingua naziunala.

Geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Charta da la Surselva

Spescha tgirava ina correspundenza intensiva cun Jakob Samuel Wyttenbach e Johann Gottfried Ebel. Il davos ha procurà per la publicaziun da l'essai Beytrag z. Geschichte d. rhäto-hetruskischen Sprache en ses cudesch da viadis. I sa tracta dad ina da las paucas scrittiras che Spascha ha publitgar durant sia vita.

Il patratgar cumplessiv da Spescha davart ses conturns è remartgabel. El includeva schizunt consideraziuns da geografia economica ed in engaschament energic per in tractament palin respect da la natira.

Alpinissem[modifitgar | modifitgar il code]

Charta da la Val d'Ursera

La passiun la pli ferma da Spescha era l'alpinissem, nua ch'el tutgava tar ils piuniers. Qua tar nus era el in dals emprims che han tentà da guardar sin il mund da l'aut. Ultra da quai era el il geograf e cartograf il pli vardaivel da ses temp. Malgrà ch'el vegniva be raramain cità, era el zunt fitg enconuschent sco funtauna tranter ses contemporans. En la claustra fruntava sia passiun per gronda part sin nunchapientscha. Ses superiur da lez temp era da l'avis che turas en muntogna, dissegnar chartas e collectar cristals sajan indegn per in muntg. Spescha suttastritgava ch'el agiva adina confurm a ses stadi en la societad sin sias viadis en muntogna e na negligiva betg ses duairs sco sacerdot.

Enturn l'onn 1800 ha el scrit ina Anleitung zur Unternehmung von Bergreisen. En questa instrucziun fa el indicaziuns davart temas sco tschavera, aura, equipament ed accumpagnaders. Intgins da ses cussegls valan anc ozendi.

Sias chartas, ch'el ha dissegnà sez cun penna e rispli, numnava el «Handrisse» (sbozs a maun). A partir dal 1782 ha el fixà mintgina da sias turas en maniera cartografic-geografica. Sia collecziun da chartas è en part vegnida rubada dals Franzos il 1799 u è brischada en l'incedi da la claustra ils 6 da matg dal medem onn. Dal temp avant 1799 è be conservada ina charta detagliada da la Cadi cun 161 nums da lieu rumantschs.

Primascensiuns[modifitgar | modifitgar il code]

Placi a Spescha traversa il Rheinwaldgletscher. Aquatinta da Johann Ludwig Bleuler
in piz en vischinanza directa porta oz ses num (Piz a Spescha)[1]
«Es war bei dieser Ersteigung an einem fürchterlichen, mit entsetzungsvollen Abgründen naturalisierten Glätscher heraufzusteigen und eine steile, beynahe senkrechte Eis- und Schneewand zu durchsetzen, die fast gänzlich für unersteigbar gehalten wurde. Wir verbanden uns alle drey, ungefähr 10 Schuhe von einander entlegen... Die Eisschründe waren so dicht aneinander, dass wir uns gezwungen sahen deren Ränder zu übersetzen, welche oft nicht mehr als die Breite eines Werkschuhs hatten. Es durfte dabei nur einer gehen; denn die andern mussten auf der Hut seyn und festen Fuss setzen, damit der Dritte nicht unglücklich wurde. Der Jüngling enfiel, sank aber nicht weit, weil das Seil. welcher er um sich hatte, von hinten und von vorne an uns fest hielt; er richtete sich selbst nach und nach aus der Spalte heraus, in welche er gesunken war.»[3]
en cumpagnia da trais medis en trais dis davent da Mustér. L'ascensiun era plain difficultads, perquai ch'els eran equipads nunsuffizientamain. La finala èn ils trais umens restads enavos; il muntg temerari ha cumplettà la tura sulet. Durant la descensiun ha el salvà dus dals umens dal glischnar. El sez ha subì ina blessura dals egls, ch'al turmentava in'entira notg. El aveva la pel ch'è vegnida giu da la fatscha e dals mauns. Ses vesair ora era uschè snuaivel, che la giuva ustiera a Versomi è scappada cur ch'ella ha al vesì.

Sis giadas ha Spescha pruvà senza success d'ir sin il Piz Russein. Ses accumpagnaders A. Bisquolm und P. Curschellas, dus chatschaders da chamutschs, han cuntanschì il piz il 1. da settember 1824 a las 11 uras. El sez è probabel restà enavos en la sella da la Porta da Spescha, che oz porta ses num, ed ha observà il success cun il spievel da champagna.[2] Spescha aveva enconuschientscha da las tentativas medemamain invanas da Johannes Jacob Hegetschweiler sin vart glarunaisa ed igl ha dà ina dispita davart la meglra ruta.

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

Signatura, 30 da mars 1811
  • Die Rhaeto-Hetruskische Sprache. Ein Beitrag zu deren Geschichte in: Isis. Eine Monatsschrift v. Deutschen u. Schweizerischen Gelehrten 1, Zürich 1805, 24-33
  • Eine Ersteigung d. Piz Urlaun, in: Bündner Monatsblatt 9, 1858, 215-221;
  • Kurze Kriegsgeschichte in d. Umgegend v. Dissentis in d. Jahr 1799 u. meine Deportation, in: Bündnerisches Monatsblatt 11, 1860, 133-140 + 157-163 + 173-179
  • Das Clima der Alpen am Ende des vorigen und im Anfang des jetzigen Jahrhunderts 1818, mit Anhang v. G. Theobald, in: Jahrbuch Schweizer Alpenclub 5, 1868/69, 494-511
  • Disertaziun sur l'envenziun dils Minerals de Ponteglias. Dìgl onm 1817 e 1818, hrsg. v. J. Nay, in: Annalas de la Societa Retorumantscha 26, 1912, 216-232
  • Litteratura Grischuna vedra e nova (1819) Cudisch da litteratura romontscha, in: Caspar Decurtins (Hrsg.), Rätoromanische Chrestomathie, Bd. 4, Erlangen 1911 (Nachdr. Chur 1983), 670-786
  • Lage, Begebenheit u. Ordnung d. Ursären-Thals im Kanton Uri. Dargestellt v. einem Kapitularen d. Gottshaus Disentis im Jahre 1811. transkribiert v. Willy Bomatter, kommentiert v. Stefan Fryberg, o. O. 1990
  • Beschreibung der Alpen, vorzüglich der höchsten (1823). Edition und Einleitung von U. Scholian Izeti: Chronos Verlag, Zürich (2002) ISBN 3-0340-0575-X Margrit Irniger: Rezension in Schweizerische Zeitschrift für Forstwesen (2003 Sept.)
  • Entdeckungsreisen am Rhein. Genaue geographische Darstellung aller Rheinquellen im Kanton Graubündten nebst der Beschreibung vieler Gebirgsreisen in dieser wenig besuchten und erforschten Alpengegend. Edition und Einleitung von U. Scholian Izeti: Chronos Verlag, Zürich (2005) ISBN 3-0340-0741-8 Reto Furter: Rezension in H-Soz-u-Kult, 15. Januar 2007

«Seine zahlreichen Manuskripte über kulturelle und wirtschaftliche Belange der bündnerischen Surselva – zum Teil sehr umfangreich – wurden abgesehen von einer Edition zu Beginn des 20. Jahrhunderts von Friedrich Pieth und Karl Hager kaum veröffentlicht und entsprechend selten zitiert, wenngleich sie für die alpine Wirtschafts- und Kulturgeschichte, für die Literaturgeschichte des Romanischen und für die Diskursforschung Wesentliches beizusteuern im Stande wären. Zu finden sind die Manuskripte in Archiven in Chur und Disentis, wobei anzumerken ist, dass ein im Umfang nicht bekannter Teil seiner Werke vor 1799 durch den Brand des Klosters Disentis wohl zerstört wurde.»

Reto Furter[5]
  • Beschreibung der Val Tujetsch. Edition und Einleitung von Ursula Scholian Izeti: Chronos Verlag, Zürich (2009) ISBN 978-3-0340-0994-2

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Iso Müller: Placidus a Spescha 1752-1833. Disentis 1974
  • Friedrich Pieth, Maurus CarnotKarl Hager: Pater Placidus a Spescha, sein Leben, seine Schriften. Bümplitz (Bern) 1913
  • Maurus Carnot: Armas e larmas en la Cadi (për le scòle) (1899)

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

.

Referenzas[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Piz a Spescha 710392 / 163321
  2. 2,0 2,1 Schweizer Alpen-Club (Hg.): Glarner Alpen 9.Auflage (1992) S.226-230
  3. Peter Donatsch, Paul Meinherz: Alpinwandern Graubünden. Weitwandern in 65 Etappen SAC 1998 S.221
  4. W. Derichsweiler: Bestieg Pater Placidus a Spescha 1801 oder 1802 den im Blatt 412, Greina, des Topographischen Atlas der Schweiz „Piz Terri" benannten Berg? Eine kritische Untersuchung. SAC Jahrbuch 1911 p141-147 pdf
  5. vesair rezensiun en Entdeckungsreisen am Rhein