Utilisader:D.Camenisch/Cudeschs/Tge è l'illuminissem?/Immanuel Kant

Ord Wikipedia
Immanuel Kant l'onn 1791

Immanuel Kant (* 22 d'avrigl 1724 a Königsberg, Prussia; † 12 da favrer 1804 a Königsberg) è stà in filosof da l'illuminissem. El vala sco in dals impurtants represchentants da la filosofia da l'occident. Si'ovra ‹Kritik der reinen Vernunft› (1781) marchescha ina vieuta en l'istorgia da la filosofia ed il cumenzament da la filosofia moderna.

Kant ha stgaffì ina nova perspectiva cumplessiva en la filosofia che dueva influenzar a moda decisiva la discussiun fin en il 21avel tschientaner. Latiers na tutga betg mo si'influenza sin la teoria da l'enconuschientscha cun la ‹Kritik der reinen Vernunft› (1781), mabain er sin l'etica cun la ‹Kritik der praktischen Vernunft› (1788) e sin l'estetica cun la ‹Kritik der Urteilskraft› (1790). Ultra da quai ha Kant scrit impurtantas ovras davart la filosofia da la religiun, dal dretg e da l'istorgia e contribuziuns davart l'astronomia e las geoscienzas.

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Lieu d'abitar da Kant a Königsberg

Immanuel (en il register da batten: Emanuel; il di da naschientscha da Kant era tenor il chalender prussian il da da s. Emanuel) Kant è naschì sco quart uffant dal cuntschapels e seller Johann Georg Kant e da sia dunna Anna Regina, nata Reuter. La mamma era oriunda d'ina famiglia da cuntschapels da Königsberg, ils perdavants dal bab derivavan da la Lettonia. Dals otg fragliuns da Kant han be quatter cuntanschì la vegliadetgna da creschì.[1]

La famiglia da Kant manava ina vita orientada fermamain a las valurs pietisticas e la mamma era fitg averta per dumondas da furmaziun. Il 1732 è Kant vegnì al Collegium Fridericianum, nua ch'ins deva en spezial paisa a las linguas classicas. Gia il 1740 ha el cumenzà cun il studi a l'Universitad d'Albertus a Königsberg.

Schebain Kant era l'emprim s'inscrit per teologia, sco che quai vegn pretendì d'in da ses emprims biografs, na sa lascha betg pli reconstruir da las actas da l'universitad. En mintga cas è Kant s'interessà fermamain per las scienzas natiralas ed è tranter auter sa fatschentà cun la filosofia – ses rom da studi per propi – sco er cun filosofia da la natira e matematica elementara.

Il 1746 ha el publitgà sia scrittira ‹Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte›. Pervia da la mort da ses bab il 1746 e perquai che ses professer n'ha betg acceptà si'ovra sco lavur da finiziun, ha Kant interrut ses studi. El ha bandunà Königsberg ed ha gudagnà ses da viver sco scolast privat en trais differentas famiglias en il conturn da la citad.

Il 1754 è Kant returnà a Königsberg ed ha reprendì il studi (ses anteriur professer era mort en il fratemp). Gia il 1755 ha el publitgà cun ‹Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels› si'emprima scrittira d'impurtanza. Anc il medem onn è suandada si'abilitaziun ‹Die ersten Grundsätze der metaphysischen Erkenntnis (Nova dilucidatio)›; tras quest'ovra è el daventà docent privat a Königsberg ed ha cumenzà sia vasta activitad d'instrucziun. Tar ses roms d'instrucziun tutgavan la logica, la metafisica, la filosofia da la morala, la teologia natirala, la matematica, la fisica, la mecanica, la geografia, l'antropologia, la pedagogia ed il dretg natiral. Sias prelecziuns èn fruntadas sin grond interess. Johann Gottfried Herder, ch'ha visità ils onns 1762–64 prelecziuns tar Kant, ha scrit pli tard: «Cun plaschair ed engraziaivladad ma regord jau da mes onns da giuventetgna d'avair fatg l'enconuschientscha e d'avair suandà las prelecziuns d'in filosof che m'è stà in vair magister da l'umanitad (...). Sia filosofia svegliava l'agen pensar e per quest intent na poss jau strusch m'imaginar insatge pli elegì ed effizient che sia moda da referir.»[2]

L'onn 1759 ha Kant candidà senza success per la professura da logica e metafisica a Königsberg. Ina professura per poetica ch'al è vegnida offerta il 1764 ha Kant refusà. Ils onns 1766 fin 1772 ha Kant lavurà sco sutbibliotecari da la biblioteca roiala. L'onn 1769 avess el gì chaschun da daventar docent ad Erlangen ed il 1770 a Jena, ma omaduas giadas ha el decidì da betg dar suatientscha al clom. L'onn 1770, cun 46 onns, ha Kant lura pudì surpigliar la professura da logica e metafisica a Königsberg, a la quala el aspirava. Il medem onn ha el preschentà in'ulteriura dissertaziun en furma dal studi ‹Formen und Gründe der Sinnes- und Verstandeswelt›. Questa professura ha Kant occupà fin ch'el ha terminà sia carriera academica per motivs da vegliadetgna (l'onn 1796, cun 72 onns). Er il clom a l'Universitad da Halle l'onn 1778 – che fiss stà collià cun ina paja bundant pli auta e cun bler prestige – ha Kant refusà. Ils onns 1786 e 1788 è Kant stà rectur da l'Universitad da Königsberg. Il 1787 è el en pli vegnì recepì en l'Academia da las scienzas da Berlin.

Ils davos 15 onns da sia vita èn stads segnads d'in conflict adina pli spinus cun l'autoritad da censura. Suenter la mort dal retg Friedrich II aveva ses successur Friedrich Wilhelm II surdà la direcziun da quella al nov minister da cultus Johann Christoph von Woellner. En ses edict dal 1794 aveva quel inculpà Kant d'avair degradà tschertas ductrinas fundamentalas da la sontga scrittira e dal cristianissem. Kant ha instruì vinavant fin il 1796, era dentant suttamess a la directiva da betg publitgar scrittiras religiusas, damai che quellas cuntegnian ideas deisticas che na sajan betg cumpatiblas cun la Bibla.

Kant ha quasi passentà si'entira vita en la citad da Königsberg ch'era enconuschenta da quel temp sco ordvart liberala e cosmopolitica. E là è Kant er mort il 1804 en la vegliadetgna da bunamain 80 onns. Ses davos pleds duain esser stads: «Igl è bun.»[3] Il monument da fossa da Kant sa chatta a l'exteriur dal dom da Königsberg, en l'uschenumnada Stoa Kantiana.  

Filosofia[modifitgar | modifitgar il code]

Kant en il ravugl da sia societad da maisa. (Maletg dal 1892/93)

Cun sia moda da pensar critica («Sapere aude – hajas il curaschi da far diever da tes agen intelletg!») vala Kant sco il pli impurtant pensader da l'illuminissem tudestg. Per regla part'ins si'ovra en ina fasa precritica ed en ina fasa critica, perquai che sia posiziun è sa midada marcantamain il pli tard cun la publicaziun da la ‹Kritik der reinen Vernunft› (1781). Anc fin ils onns 1760 sa lascha Kant attribuir al raziunalissem en successiun da Leibniz e Wolff. Kant sez ha caracterisà questa fasa sco «sien dogmatic».[4]

En sia (segunda) dissertaziun da l'onn 1770 sa lascha gia fastizar ina ruptura marcanta. Sper la raschun è uss er la contemplaziun ina funtauna d'enconuschientscha ch'è da resguardar. Da vulair declerar enconuschientschas da la raschun sco enconuschientschas contemplativas scuvra el sco rampign. La dissertaziun e ses clom a l'universitad mainan a la famusa fasa da taschair, durant la quala Kant ha elavurà sia nova teoria da l'enconuschientscha che dueva vegnir enconuschenta sut il num criticissem e che vegn discutada intensivamain fin oz. Pir suenter indesch onns da lavur intensiva è quella vegnida publitgada en furma da la ‹Kritik der reinen Vernunft›. En quest'ovra ha Kant respundì la dumonda tge premissas che pussibiliteschan insumma l'enconuschientscha. A basa da questa lavur ‹preparatorica› ha Kant alura pudì sa deditgar en la vegliadetgna da 60 onns als temas ch'al parevan ils impurtants per propi, numnadamain a la filosofia pratica ed a l'estetica.

Tenor il sistem filosofic cumplessiv che Kant ha sviluppà en il decurs dals decennis ha la filosofia da respunder trais dumondas, las qualas fineschan en ina quarta:

1. Tge poss jau savair?

2. Tge duai jau far?

3. Tge poss jau sperar?

4. Tge è l'uman?

Las dumondas vegnan mintgamai elavuradas da la teoria da l'enconuschientscha, da l'etica e da la filosofia da la religiun. Kant sez ha preschentà en sia perioda critica in text fundamental tar mintgin da quests champs. En lur summa respundan els la dumonda ‹Tge è l'uman?› ord vista filosofica. Ina resposta empirica ord vista pragmatica ha Kant empruvà da dar en si'antropologia.

  1. La famiglia da Kant sin genealogy.net.
  2. Eugen Kühnemann: Herders Werke. Fünfter Teil, Zweite Abteilung, Briefe zur Beförderung der Humanität (Auswahl). Riga 1795, p. 470.
  3. Karl Vorländer: Immanuel Kant. Der Mann und das Werk. Felix Meiner, Hamburg 1992, p. II 332.
  4. Prolegomena zu einer jeden kunftigen Metaphysik, G. 7–l5.


Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia
Quest text furma la versiun scursanida d'in artitgel or da la Vichipedia rumantscha. Per consultar l'artitgel cumplessiv (incl. annotaziuns, litteratura e glista dals auturs) p.pl. visitar la suandanta pagina:
   » Immanuel Kant