Illuminissem

Il term illuminissem designescha dapi ca. l’onn 1700 en general tut las stentas che servan a surmuntar cun agid dal pensar raziunal structuras ch’impedeschan il progress. Dapi ca. l’onn 1780 han ins er cumenzà a duvrar la noziun specificamain per il moviment da refurma spiertal e social da quel temp, per ses represchentants e sco noziun d’epoca en l’istorgia da l’Europa e da l’America dal Nord che tanscha ca. dal 1650 fin il 1800.

Sco caracteristicas centralas da l’illuminissem valan il referiment a la raschun sco instanza da sentenzia universala, il cumbat cunter pregiudizis, l’orientaziun vers las scienzas natiralas, il pledoyer per toleranza religiusa e l’orientaziun al dretg natiral. Ord vista sociopolitica intendeva l’illuminissem d’augmentar la libertad d’agir persunala (emancipaziun) e la furmaziun, da schlargiar ils dretgs da burgais, da derasar ils dretgs umans generals e d’introducir il bainstar public sco maxima per tut l’agir statal. Blers dals spierts avantgardistics da l’illuminissem eran optimistics ch’ina societad orientada a la raschun vegnia da schliar successivamain ils problems principals da la convivenza umana. Sco basa per cuntanscher questa finamira resguardavan els ina publicitad cun ina tenuta critica. In’emprima critica envers in raziunalissem al qual vegniva attribuì quasi tratgs religius è sa fatga valair a partir dal 1750 tranter ils illuminists sezs e silsuenter en las epocas dal Sturm und Drang e da la romantica.

Impuls illuministics han segnà la litteratura, l’art figurativ e la politica, sco per exempel la Revoluziun americana dal 1776 u la Revoluziun franzosa dal 1789. Fin oz influenzeschan las ideas fundamentalas da l’illuminissem blers secturs da la societad, uschia ch’il term designescha er l’entir process da raziunalisaziun da la moderna.

Pervi da sias consequenzas tardivas vegn l’illuminissem europeic resguardà dapi il 1945 sco project betg finì ed ambivalent (p.ex. da vart da la Scola da Francfurt). Process d’emancipaziun cumparegliabels, lur mancanza u lur necessitad vegnan er discutads en autras culturas.

Term

Derivanza

Il term ‹illuminissem› è collià fermamain cun la tendenza dal temp modern tempriv da sentenziar il temp medieval sco epoca segnada da stgirezza e da superstiziun; en cumparegliaziun cun l’antica vegniva quella resguardada sco regress. A la stgirezza dal temp medieval dueva il temp modern opponer la glisch da l’enconuschientscha. La metaforica da la glisch pudess esser vegnida surpigliada da l’antica: da la glisch da l’enconuschientscha vegn discurrì en la filosofia greca, en la gnostica da l’antica tardiva sco er en la Bibla. La noziun è a medem temp colliada cun la stenta da tschiffar la vardad cun terms clers e distincts (p.ex. tar René Descartes, Gottfried Wilhelm Leibniz e Johann Heinrich Lambert).

Il verb englais to enlighten ed il particip enlightened eran usitads a partir dal 17avel tschientaner. Els signifitgan ‹stgaffir chapientscha› ed ‹illuminà/sclerì› en il senn dad ‹esser infurmà a moda cumplessiva davart ina chaussa›. Il substantiv enlightenment è però pir sa derasà en il 20avel tschientaner sco designaziun d’epoca.^[1] Il term tudestg Aufklärung è daventà frequent vers il 1770. L’enconuschenta ‹Resposta a la dumonda: Tge è l’illuminissem?› dad Immanuel Kant (december 1784) ha furma ina reacziun da l’autur sin la dumonda da la ‹Berliner Monatsschrift› da sclerir la noziun. Er qua è la designaziun d’epoca resortida d’in diever general dal term aufklären en il senn da ‹s’infurmar da rudent davart in fatg u ina chaussa›. Tenor Kant designescha l’illuminissem «la sortida da l’uman or da ses stadi minoren ch’el ha sez chaschunà», pia il sa sviluppar ad ina persunalitad maiorenna. A medem temp ha el elegì Sapere aude (‹Hajas il curaschi dad esser sabi›) sco devisa da l’illuminissem.

Furmaziun da l’epoca

Sco epoca da l’illuminissem en il senn classic sa lascha designar il temp en l’Europa e l’America dal Nord tranter ca. 1650 e ca. 1800, en il qual impuls da l’illuminissem èn vegnids transfurmads en acziuns politicas.

La discussiun illuministica a partir dal 1650 ha reprendì ideas da la renaschientscha/da l’umanissem e da la refurmaziun dal temp tranter il 1480 ed il 1550. Tenor quellas vegniva il temp medieval resguardà sco antiquà; per pudair mitschar da l’‹osbscurantissem› da lez temp, vegniva appellà da far reviver l’antica. A la metaforica da la glisch areguard il ‹stgir› temp medieval correspundeva uss a moda cuntrastanta l’idea d’in temp ‹illuminà/sclerì›.

En rom da la Querelle des Anciens et des Modernes è vegnì discutà tranter il 1680 ed il 1720, schebain il temp modern na fetschia betg nascher ina nova, atgna cultura – ina civilisaziun che saja superiura al temp medieval ed a l’antica. Er durant ils onns 1730 e 1740 è l’illuminissem sa drizzà vinavant cunter moviments tradiziunals e scolastics, ma ussa en la schientscha da rumper cun l’entir passà e da sa schliar d’anteriuras autoritads.

Jean-Baptiste Dubos ha discurrì il 1732 l’emprima giada d’in Siècle des Lumières (‹tschientaner da las glischs›). Jean-Jacques Rousseau e Jean-Baptiste le Rond d’Alembert (il 1751 en l’introducziun da l’‹Encyclopédie›) han reprendì il term. Ils represchentants da quest nov pensar vegnivan numnads Les Lumières.

Ina cuntraversa or da la retrospectiva co che questa epoca saja da chapir è sa manifestada tranter il 1780 ed il 1800. In’opiniun unitara areguard l’illuminissem n’ha betg pudì sa far valair. Anzi èn vegnidas discutadas differentas teorias da l’illuminissem tranter gruppas che pretendevan il term per sai, che sa distanziavan explicitamain da quel u che refusavan ad auters il dretg da sa referir areguard lur ideas a la tradiziun da l’illuminissem. Er terms fundamentals sco l’egualitad e la fraternitad da tut ils umans – che duevan entrar en la constituziun dals Stadis Unids – èn vegnids discutads a moda critica da singuls illuminists sco Edmund Burke u Moses Mendelssohn.^[2]

Il cumenzament e la fin da l’epoca vegnan definids, tut tenor il rom, a moda vaira differenta. Ina chapientscha relativamain stretga dal term exista entaifer l’istorgia da la litteratura tudestga. Qua vegnan Johann Christoph Gottsched e Gotthold Ephraim Lessing resguardads sco represchentants centrals da l’epoca che suonda al baroc dal 17avel tschientaner. Scienziads sco Werner Krauss postuleschan da metter ordavant a la fasa principala in illuminissem tempriv che tanscha fin enavos en il 17avel tschientaner e da laschar suandar in illuminissem tardiv fin vers l’onn 1800. E Jürgen Osterhammel datescha l’epoca da l’illuminissem tranter il 1680 ed il 1830.^[3]

La perscrutaziun internaziunala postulescha però d’er resguardar l’interess per ‹discurs illuministics› che sa manifesteschan a l’entschatta dal temp modern tempriv, uschia ch’i resulta ina durada maximala da l’epoca da l’illuminissem che tanscha dal 1500 fin il 1800. L’ultim temp è surtut vegnì scuvert il 17avel tschientaner sco fasa autonoma ch’è stada segnada da pensaders radicals e subversivs.^[4] Sco part centrala da l’illuminissem vegnan però anc adina resguardads ils decennis tranter il 1750 ed il 1780.

En il 19avel tschientaner è il term er vegnì duvrà per designar l’epoca classica da la Grezia antica. Ins ha discurrì d’in ‹emprim illuminissem› sa referind d’ina vart a las dumondas metodic-criticas dal Socrates platonic che sa drizzavan cunter las ductrinas sofisticas e da l’autra vart a pensaders sofistics sco Protagoras.

Da vulair definir in’epoca da l’illuminissem resta difficil pervi da las midadas fluctuantas che sa manifesteschan sin differents champs. En l’istorgia da la musica ha per exempel gì lieu vers il 1800 in moviment d’emancipaziun da la musica dal baroc (surtut dal gener da la fuga). Senza resultats clers sto er restar la discussiun, schebain la ‹sentimentalitad› saja da resguardar sco ina vart emoziunala da l’illuminissem u sco cuntramoviment. La scienza evitescha per ordinari tals conflicts areguard la definiziun da las epocas cun discurrer en general dal ‹temp modern tempriv› u dal ‹18avel tschientaner›.

Perscrutaders sco Margaret C. Jacob, Jonathan Israel e Martin Mulsow differenzieschan entaifer l’epoca da l’illuminissem tranter in moviment central moderà, refurmatoric ed in moviment lateral revoluziunar e secular che vegn numnà illuminissem radical.

Premissas

Tant la vieuta dal temp medieval al temp modern tempriv sco er quella dal temp modern tempriv al 19avel tschientaner èn segnadas da grondas midadas tecnologicas e politicas. La stampa da cudeschs ha generà a partir da ca. 1500 ina nova publicitad. A la scuverta da l’America il 1492 èn suandadas grondas midadas areguard la repartiziun da la pussanza en l’Europa. La refurmaziun ha midà a partir dal 1520 tant las colliaziuns politicas sco er la relaziun dal stadi envers ses burgais. Ed en il 19avel tschientaner è sa sviluppà in nov tip dal stadi naziunal ch’ha realisà la secularisaziun, ha etablì sistems da furmaziun moderns e fatg avanzar l’industrialisaziun.

L’avischinaziun al term da l’illuminissem pretenda era da s’occupar dals process ch’han gì lieu tranter ils dus puncts da cunfin numnads; la scienza emprova da definir ils facturs progressivs che duevan esser decisivs per il svilup vers il 19avel tschientaner. Resistenzas cunter quests progress vegnan savens attribuidas – magari a moda simplifitganta – a forzas antiilluministicas u a tradiziuns nunreflectadas. La definiziun da l’epoca metta il focus surtut sin gruppas ch’èn stadas activas publicisticamain, vul dir sin scienziads, schurnalists, auturs e regents ch’han suttamess las tradiziuns ad ina critica severa sa referind a la perspectiva da la raschun.

Ils champs da discussiun da l’epoca da l’illuminissem, ch’èn stads primarmain da gener scientific, èn vegnids cumplettads tras stentas da derasar entaifer la populaziun la savida dal temp cun agid da novs sistems da furmaziun, d’ina nova pedagogica, tras cudeschs e revistas. Las discussiuns publicas areguard dumondas politicas e socialas ch’han gì lieu da lez temp giogan ina rolla centrala er en la definiziun actuala da l’illuminissem. Per pudair sa participar a talas furmava l’abilitad da leger in’impurtanta premissa. La refurmaziun è stada colliada en ils pajais protestants cun l’appel da stgaffir ina relaziun persunala envers la Bibla e cun in’atgna cultura da pamflets. En territoris catolics ha la litteratura edifitganta cuntanschì in status cumparegliabel. En l’Europa dal Vest e Centrala è l’alfabetisaziun sa consolidada a partir dals onns 1620 cun la circulaziun da gasettas. A partir dal 1650 han ils cunfins tranter la savida ch’era accessibla a la scienza e quella ch’era accessibla publicamain cumenzà a diffunder: tranter las scienzas ed il martgà dals cudeschs populars è s’etablida ina vasta purschida da ‹bella litteratura› (belles lettres) che sa distingueva tras si’eleganza e ch’ha pledentà en las citads in public burgais, e qua surtut la gruppa da vegliadetgna tranter 20 e 40 e las dunnas. A partir dal 1660 ha er la scienza cumenzà a s’orientar tenor ils interess d’in public pli vast. Publicaziuns en la lingua naziunala èn plaunsieu daventadas la regla en Frantscha (sut l’egida da l’Académie française). En l’Engalterra è la muntada da l’englais creschida grazia a Londra sco lieu da stampa d’in martgà da cudeschs orientà al commerzi. En ils Pajais Bass han ins cumenzà a stampar a partir dal 1660 sin franzos per l’entir martgà europeic, entant ch’il martgà dals Pajais Bass sez è restà sutsviluppà.

En Germania han las scienzas midà relativamain tard dal latin a la lingua naziunala. Christian Thomasius ha empruvà sco emprim d’endrizzar prelecziuns tudestgas ed ha argumentà il 1687 quest pass cun la necessitad d’imitar ils Franzos. En il 18avel tschientaner ha in moviment cun tratgs pli e pli naziunals cumenzà a sa distanziar da la Frantscha; quella vegniva considerada ussa cun tun spretschant sco furnitura da rauba da moda. A partir dal 1720 han illuminists en Germania fatg diever intenziunadamain da la lingua naziunala per promover process da modernisaziun ordaifer ils circuls universitars.

Anc pli plauns èn stads ils svilups en l’Europa dal Nord e da l’Ost. En la Scandinavia eran preschents ils martgads da cudeschs franzos e tudestg; in agen, en las linguas scandinavas, ha percunter gì difficultads da s’etablir. En l’Europa da l’Ost è l’aristocrazia s’orientada a l’Europa dal Vest; surtut la Frantscha ha furmà qua il punct da referenza. In martgà commerzial da furmaziun burgaisa è pir sa sviluppà entaifer las naziuns da l’Europa da l’Ost en il decurs dals process da naziunalisaziun dal 19avel tschientaner. Fin la fin dal 18avel tschientaner è il potenzial illuministic percunter strusch vegnì recepì ordaifer la classa sociala dominanta.

Enfin suenter il 1700 ha surtut la teologia furmà il champ da discussiun central, quai che s’exprima tranter auter en la producziun da cudeschs. En il decurs dal 18avel tschientaner ha il svilup da las scienzas natiralas alura manà ad enconuschientschas che stevan en cuntradicziun cun la Bibla. Da quai èn sa sviluppads l’obscurantissem ed il scientissem sco pols d’ina critica ordvart polemica. La belletristica ha furmà in nov champ da lectura ch’è vegnida legida d’in grond public e ch’ha furnì a la vasta populaziun novs ideals e pussaivladads d’identificaziun persunala. Medemamain è l’istoriografia daventada in champ da discussiun e reorientaziun areguard l’atgna identitad ch’è vegnì recepì vastamain. En il decurs dals onns 1760 è la producziun da scrittiras belletristicas ed istoricas creschida enormamain ed ha stuschà a l’ur la teologia.

Vers il 1800 è er la furmaziun vegnida modernisada en tut l’Europa cun s’orientar als puncts da discussiun che dominavan las debattas publicas da quel temp. La veglia spartiziun da las universitads en las quatter facultads teologia, giurisprudenza, medischina e filosofia ha fatg plazza a las novas partiziuns scienzas natiralas e tecnica sco er scienzas socialas e spiertalas. Per las debattas che vegnivan manadas areguard il svilup da la societad moderna èn surtut ils ultims dus daventads ils champs directivs.

Religiun

Individi, stadi, baselgia e toleranza religiusa

En las regiuns da l’Europa dal Vest e dal Nord nua che la refurmaziun è sa messa tras ha quella provocà novas debattas teologicas e politicas, a las qualas èn sa participadas vastas parts da la populaziun. Las singulas confessiuns protestantas han bain er cumenzà a sa distanziar ina da l’autra; ma sco tratg communabel sa lascha constatar che tut ils moviments refurmatorics èn sa distanziads da la tradiziun scientifica da la scolastica. Da reflectar en furma da sillogissems areguard las consequenzas da definiziuns e d’argumentar cun sa referir ad autoritads, surtut ad Aristoteles, era daventà la noda dal caracter scientific medieval. Da rumper cun questas tradiziuns è vegnì legitimà a l’entschatta surtut cun vulair returnar al cristianissem originar u cun vulair refurmar l’exercizi da la religiun contemporan. En questas debattas vegniva il singul individi pledentà persunalmain ed intimà da prender posiziun. Damai che las autoritads na pudevan betg decider sezzas davart l’orientaziun confessiunala da la populaziun e perquai che cunfins territorials èn sa spustads pli tard, èn sa furmadas minoritads confessiunalas. La dumonda areguard lur loialitad envers il stadi e la religiun ch’el tractava a moda privilegiada è daventada interessanta er ord vista giuridica e da la teoria dal stadi.

En regiuns luteranas ha il signur territorial respectiv surpiglià la direcziun da las baselgias statalas. La baselgia refurmada ha da princip accentuà l’egualitad da tut ils cartents ed ha erigì novas structuras ecclesiasticas – per part en enclegientscha cun las autoritads (sco per exempel a Genevra u en Scozia), per part er en opposiziun cun ils signurs territorials catolics u luterans.

En la Frantscha che vegniva regnada a moda pli e pli absolutistica è il conflict tranter la chasa roiala catolica e la minoritad calvinistica, ils ughenots, escalada ed ha manà a las guerras da religiun dal 16avel tschientaner. Suenter che l’Edict da Nantes è vegnì desditg il 1685 han grondas parts dals ughenots bandunà il pajais.

Ils Pajais Bass eran s’orientads al calvinissem ed avevan sviluppà structuras republicanas. La Sinoda da Dordrecht dal 1618/19 ha manà ad ina crisa areguard la dumonda d’ulteriuras spartiziuns tranter ils protestants refurmads. Implicitamain ha il svilup manà ad ina liberalisaziun progredenta. A partir dal 1640 èn ils Pajais Bass daventads l’emprim refugi per ughenots franzos e diversas sectas, uschia ch’igl è sa sviluppà in tschert pluralissem.

En l’Engalterra ha il retg l’emprim spartì la Church of England da Roma per motivs politics e dinastics. Alura è suandada la refurmaziun teologica sut l’ensaina calvinistica. Tras quai ha questa baselgia mantegnì, malgrà la ductrina evangelica, intginas furmas e ritus da la baselgia catolica. Sco chau da la baselgia ha il retg gì in’influenza tut aparti sin il svilup e l’orientaziun da quella. Baselgias evangelic-independentas e circuls refurmads èn uschia vegnids en conflict cun la baselgia statala e cun il stadi ed èn vegnidas persequitadas. Sinaquai èn blers commembers da questas minoritads religiusas emigrads en l’America dal Nord. Il 1641/42 ha cumenzà la guerra civila englaisa ch’ha manà il 1649 a l’emprima execuziun d’in retg (Charles I). Cun il Commonwealth of England è suandada ina dictatura militara, a la fin da la quala il parlament ha puspè restituì la monarchia.

En il context da quests eveniments politics ha gì lieu la debatta filosofic-politica centrala areguard la relaziun futura tranter parlament, regenza, retg, baselgia e burgais. Las propostas da la politica da stadi da Thomas Hobbes (1651) e John Locke (1688/1689) èn daventadas impurtants terms entaifer la discussiun illuministica. Suenter schliaziuns per quests problems na vegniva betg pli tschertgà en la teologia, mabain en la filosofia ed en la discussiun areguard ils dretgs ch’è vegnida inspirada da quella. La pussanza da la teologia è er sa diminuida en ils Pajais Bass, nua ch’ins è sa laschà en sin la liberalisaziun ed en Frantscha nua che la curuna è daventada l’instanza adina pli dominanta.

En il spazi cultural cristian-ortodox da l’Europa da l’Ost è l’illuminissem percunter vegnì recepì en questa fasa surtut da vart da l’aristocrazia.

Heterodoxias e la cuntraversa filosofica

Las cuntraversas areguard l’interpretaziun da la Bibla han enritgì la debatta filosofica durant il 17avel e 18avel tschientaner, e quai surtut en ils Pajais Bass, nua ch’in pluralissem d’exegesas concurrentas fluriva sin pitschen spazi. Las novas posiziuns teologicas èn savens stadas colliadas cun dumondas fundamentalas da la teoria da l’enconuschientscha: Co pon ins cumprovar posiziuns religiusas? A tge po sa referir il singul individi en quel mument ch’el ha da respunder per sai persunalmain dumondas teologicas? Singulas dumondas da detagl han er furnì interessantas premissas a las scienzas natiralas. Calvinists e luterans divergiavan en la dumonda da la determinaziun e da la libra voluntad: sch’il Dieu Tutpussant aveva determinà a l’entschatta da la stgaffiziun l’entir andament da l’univers, alura na devi per il singul individi nagin spazi da pensar u decider insatge che Dieu n’avess betg gia gì fixà uschia. Per la discussiun entaifer las scienzas natiralas modernas furma in’eventuala determinaziun in’interessanta premissa: Dieu avess propi pudì dar al mund leschas da la natira, a basa da las qualas tut ils ulteriurs eveniments avevan da succeder inevitablamain. Partind da questa supposiziun po la scienza sa deditgar al project da vulair tschiffar questas leschas. In’autra discussiun è vegnida iniziada dals antitrinitars ch’han mess en dumonda la Sontga Trinitad. Qua gievi – puspè ord vista da la filosofia – per in maletg da Dieu universal, sin il qual tut las religiuns avessan eventualmain pudì s’unir, pia per la pussaivladad d’in deissem, vul dir d’ina imaginaziun da Dieu che n’attribuescha a quel nagins tratgs umans, mabain al definescha a moda plitost filosofica.

Cun il dumber creschind da moviments e cuntraversas entaifer la refurmaziun è tschessada vers la fin dal 17avel tschientaner la speranza da pudair cumprovar ina singula confessiun sco la vaira religiun. En vista a la gronda quantitad da posiziuns ha cumenzà a sa derasar plaunsieu en scrittiras clandestinas in tschert scepticissem. Baruch de Spinoza ha fatg valair il 1670 en ses tractat teologic-politic la tesa ch’il giudaissem ed il cristianissem sajan be fenomens temporals senza valaivladad absoluta. John Toland ha pretendì il 1696 ch’i sa tractia tar la Bibla per part d’ina sfalsificaziun umana. En scrittiras clandestinas da tempra radicala èn Moses, Jesus e Mohammed vegnids diffamads sco ils trais «gronds engianaders da l’istorgia da l’umanitad». I gieva la fama ch’i saja en circulaziun in cudesch cun il titel ‹De tribus impostoribus› (‹Davart ils trais engianaders›), fin che quel è la finala vegnì il 1716 sin il martgà sco scrittira subversiva. Cuntraposiziuns han represchentà ils filosofs Joseph Butler e George Berkeley ch’eran liads en funcziun d’uvestg a la ductrina ecclesiastica.

Las posiziuns centralas che filosofs ‹illuminads› han fatg valair en il decurs dal 17avel tschientaner cunter la pretensiun da singulas religiuns d’esser las sulet vardaivlas sa laschan deducir da la cuntraversa teologica: Dal temp da la refurmaziun han las confessiuns inculpà ina l’autra d’engianar ils cartents; e quai ch’ellas na vulevan betg laschar valair per sasezzas, daventava per ellas in element central, uschespert ch’ellas drizzavan l’egliada sin las religiuns ordaifer l’Europa: numnadamain l’imaginaziun che las religiuns ed ils cults sa basian qua sin l’engion da vart da la casta dals spirituals. Auturs sco Pierre Daniel Huet, l’uvestg catolic dad Avranches, represchentan l’illuminissem entaifer la debatta religiusa. El ha empruvà da decifrar ils cults da l’antica e da render chapibel al lectur modern e sclerì co ch’els funcziunavan. Ch’ins represchentava en quests cults ductrinas ermeticas dueva garantir ch’ils spirituals dettian vinavant lur savida (u lur engion) be en rom da ritus d’iniziaziun. Blers dals cults che sajan vegnids endrizzads suenter il diluvi sajan sa basads sin engion da vart dals spirituals ed hajan gì l’intenziun da tegnair la populaziun en in stadi da nunsavida e da respect – uschia l’argumentaziun illuministica ch’emprova da scuvrir l’engion.

Vers la fin dal 17avel tschientaner ha la nova debatta teologica ch’aveva l’ambiziun d’esser illuministica cumenzà a sa drizzar sut maun cunter il cristianissem sez, damai ch’i sa tractia er tar quel d’ina religiun che sa basia exclusivamain sin la cretta. La discussiun davart las tradiziuns cristianas e lur origin en cults antics ha fullà via ad ina nova perscrutaziun da l’istorgia da la baselgia. Ultra da quai ha l’occupaziun cuntinuanta cun la religiun manà en il decurs dal 18avel tschientaner a projects da concurrenza adina pli averts. Tar quels tutga il deissem filosofic sco opziun religiusa a basa da la raschun, ma er la fundaziun da societads secretas ch’han sviluppà novas ceremonias, per part medemamain cun recurrer a cults antics. Il martgà da posiziuns ereticas ha furmà in terren fritgaivel, sin il qual ils cunfins dal reflectar che vegniva gist anc tolerà han pudì vegnir schlargiads a moda creativa e subversiva. Il medem mument è l’Europa s’averta a l’istorgia sco spazi ester ed a la varietad culturala d’ordaifer l’Europa. Cults antics n’èn betg mo vegnids demascrads sco basa per secretezzas, mabain èn er vegnids reconstruids a medem temp. E l’istorgia da las eresias dueva la finala vegnir dilucidada il 1699 da Gottfried Arnold en si’ovra revoluziunara ‹Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie›. Sectas fitg raras e religiuns exoticas èn vegnidas examinadas cun in interess che sa nutriva d’in relativissem da las posiziuns creschent. Viagiaturs ch’arrivavan en ils Pajais Bass visitavan las sectas las pli ‹exoticas› sperond da chattar ‹interessantas curiusitads› en lur ritus. En il medem spiert han viagiaturs ch’èn arrivads ils onns 1770 en il Pacific ed en l’America dal Nord cumenzà a tschertgar furmas da cardientscha exoticas.

Giudaissem, islam, hinduissem e confuzianissem

Ediziun gesuita da la filosofia confuziana (1687)

En il decurs dal 18avel tschientaner è la relaziun dal cristianissem cun las ulteriuras religiuns mundialas daventada adina pli nunproblematica. In term impurtant en quest connex ha furmà l’intenziun dals gesuits da vulair missiunar la China (a partir dals onns 1660). La curt chinaisa als ha concedì quai, ha però pretendì ch’els tractian ils ritus dal confuzianissem cun respect. En la dispita davart ils ritus ch’è prorutta a l’entschatta dal 18avel tschientaner han urdens concurrents reproschà als gesuits da pratitgar en China in politeissem. En lur atgnas publicaziuns avevan ils gesuits pledà persuenter da leger il confuzianissem betg sco religiun, mabain sco filosofia statala illuministica. Gottfried Wilhelm Leibniz ha translatà scrittiras da gesuits ch’eran segnadas da questa tendenza. E Christian Wolff ha ristgà il 1723 sia posiziun cun defender en ina prelecziun davart ils Chinais la tesa ch’era pajauns possian esser virtuus. Cun la confruntaziun culturala creschenta ha la dumonda da la toleranza e da la chapientscha tranter la filosofia e la religiun cuntanschì novas posiziuns extremas.

L’islam vegniva tractà dapi il temp medieval sco inimi dal cristianissem. Suenter avair rebattì ils Tircs davant Vienna (1683) è la cultura islamica percunter vegnida en moda vers il 1700. La translaziun da las Milli ed ina notgs (a partir dal 1704) ha evocà en l’Europa dal Vest la sensaziun ch’ils muslims sajan forsa inferiurs als cristians areguard la cultura, ma eventualmain bler pli purs ed innocents che quels areguard lur morala. Las ‹Lettres Persanes› da Montesquieu (1721) han profità da quest mument da renconuschientscha europeica envers l’islam per crititgar la civilisaziun dal vest ed il cristianissem: en ses text tracta in observatur persian l’Europa or da la perspectiva superiura da sia cultura e religiun. Areguard talas dumondas sa lascha trair ina lingia da cuntinuaziun da l’emprova da Pierre Daniel Huet da chapir religiuns anticas ed estras fin a las ficziuns dals onns 1770 ch’han – sco per exempel ‹Nathan der Weise› da Gotthold Ephraim Lessing (1779) – preschentà sin la tribuna e discussiunà publicamain l’idea dal respect tranter las religiuns. Ma igl ha er dà ina critica negativa envers la cultura islamica che sa basava sin la ponderaziun che l’islam n’enconuschia nagin illuminissem. In’ipotesa cuntraria parta dal fatg che l’istorgia culturala da l’islam haja tuttavia cuntegnì en il 18avel tschientaner ina tradiziun illuministica specifica, che quella saja alura bain vegnida confirmada en il 19avel tschientaner dals intellectuals muslims cun recepir l’illuminissem europeic, ma che quella saja a medem temp vegnida surcuvrida tras questa recepziun ed ida en emblidanza. Igl è però difficil per la scienza da vulair confirmar u cuntradir a quest’ipotesa, damai ch’igl è in proceder problematic da vulair analisar in context asiatic (p.ex. l’islam) a basa d’in terminus europeic (p.ex. l’illuminissem).

Areguard il hinduissem hai dà ina discussiun cumparegliabla pertutgant l’absenza da tendenzas illuministicas. Ed er qua valan las resalvas fatgas en connex cun l’applicaziun da moviments spiertals europeics sin svilups culturals e religius ch’han gì lieu ordaifer l’Europa.

Il giudaissem europeic è intervegnì en il decurs dals onns 1770 en la nova discussiun areguard la religiun. Il term hebraic ‹haskala› (‹illuminissem giudaic›) ha designà a partir da qua las novas tendenzas emancipatoricas en l’Europa dal Vest e Centrala, ma er en l’Europa da l’Ost. Ils circuls enturn Moses Mendelssohn, Marcus Herz e David Friedländer èn sa stentads per ina spartiziun tranter religiun e stadi ed a medem temp per l’integraziun dals burgais gidieus en la societad tudestga. Quest pensar ha furmà in impuls decisiv per l’emancipaziun dals gidieus en la Prussia. E lezza è stada il motiv daco che la haskala po valair sco reussida en l’Europa dal Vest e Centrala; en l’Europa da l’Ost ha ella però fatg naufragi pervi da circuls ortodox-giudaics.

Teodicea e deissem

Per ils filosofs ch’han intervegnì en il decurs dal 18avel tschientaner en il senn da l’illuminissem en la discussiun areguard la diversitad e la toleranza religiusa è daventada impurtanta l’idea ch’i dettia en mintga religiun e confessiun in coc raziunal da la cretta.^[6] Quest’opziun è vegnida discussiunada a moda adina pli averta en furma dal deissem ch’è sa derasà sco religiun da la raschun. En colliaziun cun quai è sa dada l’opziun supplementara d’ina enconuschientscha da Dieu tras las scienzas modernas. Quellas, uschia la ponderaziun, partan d’in Dieu sco creatur e conferman sia sabientscha en las leschas da la natira ch’ellas scuvran. En in’enconuschenta metafra da quel temp vegniva discurrì dal mund sco ‹mecanissem da l’ura›. Quella ha stgatschà Dieu dals eveniments mundials actuals e discredità il champ dals miraculs. L’opziun deistica da las scienzas natiralas è quella che Dieu haja stgaffì il mund cun tut las leschas da la natira e surlaschia uss quel als moviments confurm a las leschas. Sper il maletg da Dieu sco visavi ch’agescha, èn uschia er sa derasadas ideas da Dieu pli abstractas: Dieu sco princip u Dieu sco instanza che n’intervegna betg pli en il mund, mabain surlascha quel a l’uman.

Or da la retrospectiva pon ins constatar che l’entira discussiun è sa fundada fermamain sin aspects da Dieu che vegnivan gia tematisads entaifer la scolastica; e gist perquai èsi stà difficil per il cristianissem da vulair far frunt a quella a moda critica. Vulevan ins numnadamain definir Dieu sur l’idea da la perfecziun, sch’eri pussaivel da cumprovar or da quest’idea ch’el stoppia exister: pertge che be in Dieu ch’existia possia er esser perfetg. L’idea ch’il mund stgaffì da Dieu stoppia esser perfetg è sa mussada a la fin dal 17avel tschientaner sco argument attractiv entaifer questa debatta. Ins la chatta tar Anthony Ashley-Cooper, il terz Earl of Shaftesbury, colliada cun il patratg che tut las creatiras en la natira vivian en equilibers organisads a moda perfetga.^[7] Gottfried Wilhelm Leibniz ha collià quest postulat en ses ‹Essais de théodicée› cun ulteriuras consequenzas. Ina da quellas è ch’i stoppia dar en l’univers in dumber infinit da munds abitads: il mund en il qual nus vivian na saja evidentamain betg perfetg, uschia ch’i stoppia dar ulteriurs munds che furmian ensemen l’univers perfetg da Dieu. Shaftesbury ha percunter defendì il mund existent sco perfetg e postulà ch’i manchia be a l’uman la savida e la perspectiva per enconuscher questa perfecziun. Ins l’arrivia per ordinari be da tschiffar en furma d’in presentiment che dettia ad ins in’impressiun da l’armonia en la creaziun. Cun la debatta areguard la teodicea è er sa colliada en il decurs dal 18avel tschientaner la discussiun specificamain illuministica davart il progress. Quella è s’articulada sco tesa ch’il mund cuntanschia pir en il decurs dal process cumplex da l’illuminissem la perfecziun che Dieu pussibiliteschia. Concreta è la discussiun daventada en connex cun il Terratrembel da Lissabon dal 1755: Voltaire ha scrit ina poesia pessimistica en la quala el planscha pervi dal succedì; sinaquai al ha Rousseau respundì en furma d’ina brev, en la quala el renda attent ch’ils donns na sajan betg d’attribuir a la natira, mabain a la moda da viver dals umans ed a lur pratica da construir citads. Ni il mund ni l’uman sajan da natira ennà nauschs.^[8]

En il decurs da la romantica ha il deissem survegnì il num d’esser ina construcziun raziunala e fraida che na possia betg furmar per ils umans ina patria religiusa. Da l’autra vart ha il deissem manà en il 19avel tschientaner a l’emprova da remplazzar la religiun dal tuttafatg; quai è surtut succedì en rom dal materialissem e positivissem.

Scienza

Medischina e filosofia da la natira

En ovras da survista dal 20avel tschientaner è l’illuminissem savens vegnì preschentà sco culminaziun da las scienzas natiralas. La perspectiva areguard questa tematica è però sa midada en il decurs dals ultims onns. Facticamain n’han las scienzas natiralas numnadamain betg cuntanschì ina pli gronda cumpart al martgà da cudeschs ed han strusch midà las cundiziuns da viver en l’Europa preindustriala. Il temp modern tempriv è bain quel da la Vieuta copernicana; ma ins na po strusch pretender ch’i saja stada colliada cun quella ina pli gronda malsegirezza: atlas dal 18avel tschientaner preschentan las duas concepziuns dal mund a moda armonica ina sper l’autra. En il temp medieval tempriv han ins bain er cumenzà a s’avischinar al mund en furma dal globus; ma facticamain eran ins gia partids avant la scuverta da l’America da la supposiziun ch’i sa tractia tar il mund d’ina culla. Las grondas scuvertas tecnologicas, sin las qualas sa basa la medischina moderna – surtut la construcziun da microscops ch’han pussibilità da penetrar en il microcosmos –, sa laschan persequitar enavos fin en il 17avel tschientaner. En la pratica è la medischina però restada sur lung temp tar ina cumbinaziun da l’astrologia e d’ina patologia umorala che derivava da l’antica: tenor quella eran malsognas d’attribuir ad in dischequiliber tranter ils quatter liquids dal corp. Las opziuns centralas dal tractament furmavan il tagl d’avaina, manar davent substanzas nuschaivlas u manar tiers medicaments dals quals ins pensava ch’els sajan abels da regular en il corp la chalur, la fradur, la cumpart dad aua u la melancolia. Anatoms han intercurì il tscharvè ed il sistem da la gnerva ed han supponì ensemen cun Descartes che quests sistems funcziuneschian a moda mecanica, ubain cun perscrutaders posteriurs ch’els reguleschian il transport da liquids. Pir cun ils experiments da Luigi Galvani èsi vegnì pli cler ch’ils gnervs transmettian impuls electrics. Tge che electricitad saja propi, è però restà avert. En la medischina convenziunala dal 18avel tschientaner prevalevan teorias areguard la relaziun tranter corp ed olma che partivan da l’idea ch’il dischequiliber u contaminaziuns dals liquids dal corp vegnian resentids dals umans sco stadi d’anim (‹temperament›). La scuverta dals scherms infectus bacterials e virals e las stentas da prevegnir a malsognas tras igiena èn pir sa fatgas valair en il decurs dal 19avel tschientaner. Pir da quel temp èn la medischina (che sa basa uss pli e pli fitg sin experiments scientifics) e las cundiziuns da viver sa midadas per propi. Quai s’exprima en il dumber da la populaziun ch’è explodì en il 19avel tschientaner, suenter ch’igl era reussì tras mesiras d’igiena da reducir marcantamain la mortalitad d’uffants pitschens.

L’aspectativa da vita è vegnida registrada l’emprima giada il 1692 tras Edmond Halley a basa da calculaziuns statisticas correctas. Per novnaschids giascheva quella fin lunsch viaden en il 18avel tschientaner tar 17 onns. Tgi ch’aveva surmuntà en la vegliadetgna da set onns las malsognas d’uffants pudeva quintar cun in’aspectativa da vita d’en media ca. 50 onns, persunas da 40 onns pudevan far quint cun ulteriurs 20 onns, persunas da 60 onns cun in ulteriur decenni. Ils gronds ristgs eran pia colliads cun la mortalitad d’uffants pitschens ch’era immens auta.^[9]

E propi sa mussi che la muntada da la perscrutaziun entaifer las scienzas natiralas è adina puspè vegnida messa en dumonda fin en il 18avel tschientaner, e quai schizunt en circuls illuministics. Ins ridiculisava talas tendenzas cun insinuar ch’ins tschertgia cun agid d’experiments miraculs da la natira che n’effectueschian nagin ulteriur niz economic. Schizunt utopias ch’èn vegnidas scrittas a la fin da l’epoca da l’illuminissem, sco per exempel ‹L’An 2440› da Louis-Sébastien Mercier (1771) n’attribueschan a las scienzas natiralas praticamain nagina muntada cun sguard vers il futur. En il center da las projecziuns futuristicas na stattan betg novas tecnologias, mabain in mund ch’adempleschia meglier las pretensiuns da l’etica ch’il temp preschent.

Scienzas natiralas

Il spazi che las scienzas natiralas duevan occupar en il mintgadi è restà nundefinì fin vers la fin dal 18avel tschientaner. Ils uffants emprendevan da leger e far quint ed als gimnasis vegniva instruì latin e grec vegl. A las universitads pudev’ins s’inscriver a las facultads da teologia, giurisprudenza e medischina che preparavan per las professiuns specificas. Las scienzas natiralas vegnivan percunter tractadas en il studi da basa filosofic; sper la savida fundamentala davart ils moviments dals planets cumpigliava quel l’instrucziun en geografia ed istorgia sco er en las filologias (cun spezialisaziun sin l’ebraic, il grec vegl e las linguas orientalas).

En questa posiziun èn las scienzas natiralas sa sviluppadas en in emprim pass sco champ parzial da la teoria da l’enconuschientscha filosofica – numnadamain sco enconuschientscha da la natira – e surtut or d’interess privat. Filosofs sco René Descartes han consolidà lur constataziuns cun agid d’enconuschientschas che derivavan da las scienzas natiralas. Daspera han las novas scienzas cumenzà a prosperar als paucs observatoris planetars ed en laboratoris alchemistics che vegnivan finanziads da signurs territorials interessads. Ed ultra da quai èn las scienzas natiralas daventadas adina pli impurtantas entaifer il studi da la medischina, numnadamain en rom da las classas d’anatomia ch’èn vegnidas endrizzadas d’adina dapli universitads. Signurs territorials ed universitads trategnevan ‹chombras da miraculs› che demonstravan in’avertadad creschenta per las raritads da la natira: crappa fitg rara, fossils, animals empagliads, ‹monstrusitads› che faschevan sensaziun, creatiras malfurmadas – tut quai vegniva rimnà qua. Ed uschenumnadas menagerias (sco antecessuras dals curtins zoologics) rimnavan cun il medem intent las pli diversas creatiras. La perscrutaziun sistematica en il senn modern è però restada ditg sutsviluppada. Las collecziuns publicas servivan savens a l’interess vi da chaussas miraculusas che vegnivan valitadas e stimadas sco segns da Dieu.

Ina colliaziun directa tranter l’enconuschientscha che derivava da las scienzas natiralas e la lavur vi dal progress tecnologic n’existiva percunter betg. Academias da las scienzas natiralas ch’han mess ad ir in interess statal vi da la perscrutaziun èn vegnidas furmadas pir en il 17avel tschientaner. Il 1666 – sis onns suenter ch’era vegnida fundada a Londra la Royal Society – è sa constituida l’Académie des sciences ch’è s’avanzada entaifer curt temp a la pli impurtanta instituziun da perscrutaziun da las scienzas natiralas dal temp modern tempriv. Academias cun intents cumparegliabels èn per exempel er sa furmadas a Schweinfurt (1652), en la Prussia (1700) ed a Son Petersburg (1724).

Entaifer las academias da las scienzas natiralas ha il stgomi e la publicaziun da resultats chattà novas furmas d’organisaziun. La calculaziun da l’aspectativa da vita tras Edmond Halley l’onn 1692/93 demonstrescha quai a moda exemplarica: La basa da datas aveva Caspar Neumann, in plevon da la citad a Breslau, relevà a basa da registers da mortoris e tramess quella a Gottfried Wilhelm Leibniz; quel l’ha dà vinavant a l’academia a Londra ch’era infurmada da sia vart tgi che saja abel d’evaluar las datas. La publicaziun da las datas ha gì lieu en las ‹Philosophical Transactions›, la revista scientifica che vegniva edida dapi il 1665 da la Royal Society. En furma da las revistas che las gruppas da scienziads ed academias han cumenzà a publitgar da quel temp han ils resultats scientifics – che vegnivan publitgads fin qua a moda decentrala e che na vegnivan betg giuditgads consequentamain en lur muntada – chattà il med da publicaziun adequat. L’emprima periodica da quest gener è stà il ‹Journal des Sçavans› dal 1665. Las emprimas revistas avevan reservà vastas secziuns a la publicaziun da resultats da las scienzas natiralas e lur discussiun. En il 18avel tschientaner han alura revistas spezialisadas surpiglià questa funcziun, suenter che las revistas scientificas generalas avevan cumenzà a sa deditgar surtut al champ da las scrittiras istoricas. En las revistas spezialisadas è la professiunalisaziun da las scienzas natiralas avanzada durant il 18avel tschientaner en gronds pass. L’interess per ‹curiusitads› ha laschà suenter ed ha fatg plazza a l’evaluaziun consequenta d’observaziuns da la normalitad. Da quellas han ins pudì deducir correlaziuns statisticas ch’han furmà la basa per formular leschas da la natira.

Per ina buna part èn las scienzas natiralas però restadas fin viaden ils onns 1770 in champ d’interess privats. Perscrutaders sco Antoine Laurent de Lavoisier han stuì finanziar lur lavur a basa privata. En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner è sa sviluppà qua ina nova moda d’inscenar en circuls privats experiments spectaculars – surtut sin il champ da l’electricitad –, e quai en furma da sairadas da divertiment. Vers ils onns 1770 e 1780 è creschì l’interess dal stadi vi d’invenziuns che gidavan a promover il svilup economic dal territori; tras quai è sa megliurada la posiziun da las scienzas da la natira.

Teoria da l’enconuschientscha

Or da la retrospectiva pon ins constatar che las scienzas natiralas han sviluppà en il temp modern tempriv lur pli grond effect sin il champ da la teoria da l’enconuschientscha. Da quest champ duevan provegnir las premissas per restructuraziuns fundamentalas entaifer las scienzas. Tar las duas partidas adversarias che l’istorgia da la filosofia fastizescha da quel temp – raziunalists ed empirists – sa tracti però plitost d’ina projecziun retroactiva; tras quella dueva il conflict ch’è prorut en il 19avel tschientaner tranter l’idealissem tudestg e l’empirissem englais resp. il nov materialissem quasi vegnir munì cun ina preistorgia.

René Descartes e Gottfried Wilhelm Leibniz han retratg en questa debatta posiziuns a favur da las scienzas natiralas che defendevan il trair conclusiuns en furma da sillogissems sco proceder legitim. Or da la pratica usitada da definir Dieu sur sia perfecziun èn vegnidas tratgas ulteriuras conclusiuns areguard sia creaziun ed il mund en general. Il proceder correspundent sa basava sin in’immensa fidanza en la raschun cun la logica sco part centrala. Surtut ils empirists englais da John Locke fin a David Hume èn sa distanziads dal fundament da questa teoria da l’enconuschientscha. Cun lur studis davart l’intelletg da l’uman^[10] han els creà ina nova posiziun, numnadamain la litteratura filosofica. En il center da lur cuntraposiziun steva la pretensiun che nagut na possia daventar l’object dal pensar da l’uman che na saja betg vegnì percepì ordavant.^[11] Tenor quest puntg da vista daventan las observaziuns centralas en las scienzas e lur conclusiuns n’èn obligadas a nagut auter che a correspunder a las observaziuns. Isaac Newton vegn celebrà en il decurs da questa debatta sco il perscrutader ch’haja concludì a basa da las datas existentas a moda la pli perspicazia areguard las leschas da la natira. El ha mess il crap da fundament da l’optica moderna ed ha formulà la teoria da la gravitaziun cun la quala igl è reussì d’explitgar las leschas ch’eran vegnidas formuladas da Johannes Kepler. Alexander Pope ha commemorà Newton il 1727 cun la metaforica da la nova epoca: «La natira e las leschas da la natira eran zuppentadas en il stgir da la notg; Dieu ha ditg ‹I daventia Newton› e tut è stà illuminà.»^[12]

Tge ch’ha collià ils raziunalists ed ils empirists è stada la decisiun da liberar la savida da la Bibla e da tut las revelaziuns scrittas e da la suttametter exclusivamain ad in discurs che sa basa sin la raschun. Il fundament communabel ha furmà la teoria ch’i na possia betg dar in conflict tranter enconuschientscha che sa basia sin datas che derivian dals senns ed ina reflexiun basada sin la raschun.^[13] En il decurs dal 18avel tschientaner è alura vegnì empruvà d’armonisar la reflexiun raziunala e la perscrutaziun a basa d’impressiuns sensualas en rom d’ina teoria da l’enconuschientscha cumplessiva. La furmla da Kant: «Patratgs senza cuntegn èn vids, contemplaziuns senza noziuns èn tschorvas» (KrV B 75) è caracteristica per quest’emprova. A la sava dal 19avel tschientaner dueva la teoria da l’enconuschientscha sa manifestar sco ina da las contribuziuns centralas da la debatta da l’illuminissem insumma. Da quel temp han ils stadis naziunals declerà las scienzas natiralas sco las scienzas modernas par excellence ed èn la finala sa deliberads da las veglias structuras scientificas, entaifer las qualas la teologia furmava l’autoritad suprema.

Economia e novas facultads

En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner han dus svilups gidà a surmuntar las structuras tradiziunalas da las scienzas cun lur quatter facultads. Sco emprim han stuì vegnir integradas en il manaschi da furmaziun las scienzas praticas ch’èn colliadas cun l’economia; sco segund è sa sviluppà vers il 1750 en furma da la belletristica in nov object da debatta central che dueva manar ad ina reorientaziun entaifer las scienzas spiertalas.

L’emprim da quests dus svilups han ins gia pudì prevair a l’entschatta dal 18avel tschientaner cun tut sias consequenzas: la savida era daventada pli flexibla e na sa preschentava betg pli en furma da cudeschs structurads a moda sistematica che duevan represchentar il mund, mabain sco stadi da la perscrutaziun fitg vast e nunsurvesaivel. Sco martganzia publitgabla ha la savida chattà interessents lunsch sur il manaschi universitar ora. Ils novs lecturs n’eran betg scolads en la structuraziun da la savida scholastica e pretendevan in access direct a las infurmaziuns. Johann Hübner ha descrit questa revoluziun en il prolog dal ‹Curieuses Natur- Kunst- Gewerck- und Handlungslexicon› (1712) che purscheva precisamain quai: la savida moderna, pratica or da las scienzas natiralas, la tecnica (Kunst) e l’economia (Handlung). El constatescha ch’igl haja dà pli baud be paucas scienzas e che quellas sajan be vegnidas studegiadas da paucas persunas ch’hajan chapì lur disciplina ‹ex professo›; e tut ils auters sajan sa pertgirads da vulair sa maschadar en la lavur dals spezialists. Ma dapi circa tschinquanta onns saja il dumber da scienzas creschida enormamain ed i dettia oz er fitg bleras persunas che veglian «savair tut u almain dal tut in pau». Per tegnair quint a quest svilup hajan las linguas naziunalas remplazzà pli e pli il latin; e novissimamain vegnian er laschadas davent las «pelletschas metafisicas», en las qualas la savida saja stada pachetada fin qua e las qualas ins saja be vegnì d’avrir suenter esser s’approfundà cun gronda stenta en la «metoda sistematica».

Tuttina sco il martgà da las revistas è er il martgà dals lexicons explodì dapi ils onns 1660. L’emprim na vegnivan betg producidas ovras voluminusas, mabain surtut manuals per consultar en il mintgadi. L’emprima generaziun d’auturs da tals lexicons è sa restrenschida a collecziunar la savida existenta; a l’entschatta da la segunda generaziun stat il ‹Dictionnaire historique et critique› da Pierre Bayle (1690): i na gieva uss betg be pli per collecziunar, mabain er per ordinar ed evaluar a moda critica la savida istorica. A partir dals onns 1730 èn suandads lexicons universals che duevan furnir al lectur da gasettas interessà la savida generala indispensabla per tut las spartas da la vita pratica. Il pli grond project da rimnar e preschentar la savida moderna ch’è vegnì realisà en il decurs da l’epoca da l’illuminissem ha furmà l’‹Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers› ch’è vegnida organisada da Denis Diderot e Jean-Baptiste le Rond d’Alembert cun agid da 142 contribuents e gravaders d’arom.

Sin il martgà da cudeschs avevan – per prender l’exempel da la Germania – auturs sco Julius Bernhard von Rohr e Paul Jacob Marperger fatg il pass en la scienza che s’orientava a las tecnologias e las furmas d’organisaziun praticas da la civilisaziun moderna. Ils auturs numnads e blers auters han publitgà manuals davart il far contracts, la contabilitad privata, il manar il tegnairchasa e.a. Il nov e fascinant vi da questas ovras ha furmà lur avertadad envers la savida dal mintgadi. Quella sa manifestescha per exempel er en il ‹Nutzbares, galantes und curiöses Frauenzimmer-Lexicon› ch’è cumparì il 1715.^[14]

En in emprim pass ha la scienza cumenzà a daventar preschenta en il mintgadi; en in segund pass, a partir da la mesadad dal 18avel tschientaner, han numerusas publicaziuns alura cumenzà a formular propostas concretas per meglierar la situaziun economica e sociala. Quai ch’era capità avant cun las veglias scienzas – numnadamain ch’ellas han generà in stadi da perscrutaziun actual enstagl da sa basar sin in canon classic – ha uss gì lieu sin praticamain tut ils champs da la vita da mintgadi, en ils quals la scienza è penetrada. L’economia da chasa è vegnida transfurmada d’ina occupaziun dal mintgadi ad in art che dueva vegnir pratitgà tenor reglas economicas modernas. Emprimas ponderaziuns sin quest champ han contribuì ils fisiocrats che vesevan l’origin da tutta valur en l’agricultura. La teoria correspundenta è vegnida formulada da Richard Cantillon ed amplifitgada da Francois Quesnay cun agid dal ‹Tableau économique›. Teoria e pratica èn vegnidas colliadas stretgamain ina cun l’autra, per exempel tar Anne Robert Jacques Turgot. En ils onns 1770 ha Adam Smith implementà la nova scienza cun ses cudesch ‹An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations› al nivel da l’economia naziunala. Sa basond sin quest’ovra ha Jean-Baptiste Say sviluppà il teorem davart la relaziun tranter dumonda ed offerta.

Universitads modernas èn vegnidas munidas cun las structuras necessarias per instruir ed applitgar la nova savida a favur dal svilup da las naziuns. A partir dals onns 1770 è vegnì tschentà en questas instituziuns il crap da fundament per l’industrialisaziun che dueva suandar.

Applicaziun industriala da la savida

Maschina a vapur da James Watt (illustraziun dal 1797)

Emprimas emprovas da far diever e da promover la perscrutaziun entaifer las scienzas natiralas en il senn d’in project orientà al progress dateschan dal 17avel tschientaner. La Royal Society ha publitgà divers appels da perscrutaziun, sco per exempel la dumonda drizzada als navigaturs da rimnar lur observaziuns e da metter a disposiziun quellas ad instituziuns scientificas per evaluar.^[15] Il parlament britannic ha instradà il 1714 cun il Longitude Act ina concurrenza che dueva schliar il problem da la determinaziun dals grads da longhituda. Er qua ha l’interess economic ch’era collià cun vulair megliurar la navigaziun pledà a favur da la pescrutaziun scientifica.

Evident a moda pli generala è il niz da la perscrutaziun da las scienzas natiralas daventà a partir dals onns 1760; lura han ins cumenzà a realisar che las stentas scientificas gidian a promover la forza economica dal pajais. A basa da quai han ins empruvà d’augmentar la producziun agricula ed ha intensivà la perscrutaziun da tecnologias che sa laschavan trair a niz a moda industriala. Per la cronologia da l’epoca èsi sintomatic che Thomas Newcomen aveva bain mess en funcziun il 1712 ina maschina a vapur che pumpava giu aua d’ina miniera, ma che questa invenziun n’è betg vegnida tratga a niz per autras applicaziuns. L’efficacitad da la maschina da Newcomen muntava a modests 0,5 procent; ma pir il 1764 è James Watt vegnì incumbensà da preschentar ina versiun meglierada d’ina tala maschina a vapur. Fin il 1769 al èsi reussì da reducir il basegn d’energia per 60 procent. Gia suenter curt temp è sa mussà en tut l’Europa in grond interess per sia maschina. Da betg be duvrar quest’invenziun per pumpas staziunaras è bainprest daventà imaginabel; il 1783 è vegnì testà l’emprim bastiment a vapur. Il medem onn han ils frars Montgolfier preschentà a la publicitad l’emprim ballun ad aria chauda. L’emprima maschina da filar industriala è vegnida messa en funcziun il 1764; la producziun en massa ha cumenzà il 1769. L’emprim taler dal tuttafatg mecanic ha Edmond Cartwright laschà patentar il 1785. Medemamain il 1785 ha l’emprim arader da fier culà bandunà la producziun; quel vala sco indicatur per il cumenzament da la mecanisaziun entaifer l’agricultura.

La discussiun areguard la relaziun tranter las scienzas ed il progress tecnic è pia pli u main sa fatga valair tranter il 1760 ed il 1790. A partir dals onns 1770 ha er ina pli vasta publicitad cumenzà a colliar cun quella la speranza sin ina nova epoca segnada da las scienzas da la natira.

Scienza da l’istorgia

En ils egls dals contemporans dal 17avel e 18avel tschientaner cumpareva l’istoriografia sco in champ da grondas midadas scientificas. Quai ha da far main cun novas enconuschientschas istoricas – la scienza da l’istorgia è s’occupada vinavant surtut cun texts vegls tradids –, mabain en emprima lingia cun la nova chapientscha dal term ‹istorgia› ch’è daventà bler pli vast. Ord vista da blers perscrutaders dal temp enturn il 1700 è l’entira scienza sa muvida dapi l’invenziun da la stampa da cudeschs davent d’in fundament da cretta vers ina nova recepziun istorica e tras quai flexibla e midabla.

Cronologia orientada a la Bibla

Areguard las datas fundamentalas è la scienza da l’istorgia restada obligada tras l’entir temp modern tempriv a la savida da la Bibla. Anc filosofs sco John Locke han situà – en concordanza cun tutta teologia – la creaziun dal mund en l’onn 3950 a.C.^[16] Il diluvi duai avair gì lieu l’onn 2501 a.C. Tut la cultura umana dal temp preschent stueva esser sa sviluppada suenter quest term. Ils figls da Noah hajan colonisà il mund; els e lur uffants sajan ils antenats da tut las naziuns existentas.

Werner Krauss ha nudà il 1978 ils arguments tenor ils quals ils illuminists europeics resguardavan la curta istorgia tenor la Bibla sco attractiva.^[17] Tras quella sa laschavan evitar epocas miticas; ed igl era tuttavia cumpatibel cun l’epoca da la raschun che Adam inventa anc l’emprim di la lingua umana e sa suttametta la terra en furma d’in project da civilisaziun concertà. Ils singuls eternalists tranter ils filosofs ch’eran da l’avis ch’il mund haja gia adina existì n’eran betg capavels d’explitgar, daco ch’il globus na saja betg surtratg d’edifizis da tut las epocas. Tut ils illuminists partivan numnadamain dal fatg che l’uman, sco creatira raschunaivla, avessi pudì far da tut temp mintga invenziun. John Locke ha explitgà ch’inventar na saja nagut auter che cumponer a basa da percepziuns sensitivas.^[18] Sa fundond sin questas premissas na spetgava la gronda part dals illuminists naginas grondas invenziuns pli en l’avegnir. En ils onns 1730 han ins constatà ch’i n’eran vegnidas fatgas en la tecnica naginas scuvertas revoluziunaras pli dapi ils onns 1670. Da quai han ins concludì che sin il pli la moda da peruccas u las allianzas politicas sajan anc suttamessas a midaments.^[19]

La critica envers la scienza da l’istorgia biblica è restada rara e punctuala. Ins dubitava vers il 1700 che l’entir mund saja stà involvì curt suenter il diluvi en la confusiun da linguas babilonica. Surtut per las linguas da l’Europa dal Nord pareva quai dad esser in model d’explicaziun vaira inadequat. Singuls perscrutaders han supponì alternativamain ch’i saja sa mantegnì en il tudestg, l’ollandais ed il svedais la veglia lingua dad Adam, da la quala ils pli vegls represchentants n’eran betg pli preschents a Babel. Pir vers la fin dal 18avel tschientaner han ins alura cumenzà a metter en dumonda a moda fundamentala l’origin biblic da l’istorgia umana.

Revistas spezialisadas

La gronda novaziun per ils scienziads dal 17avel e 18avel tschientaner è pia stada la transfurmaziun da la perscrutaziun doctrinara e statica en ina discursiva ed istorica. Tras quai sa laschava schizunt attribuir a mintga furma da contribuziun scientifica moderna il term ‹istoric›. Confurm a quest pensar sa tractavi tar revistas en las qualas vegnivan recensadas cudeschs istorics da historia literaria. La historia literaria correspunda entaifer questa chapientscha a la nova scienza centrala, damai che tutta scienza en il senn modern sa laschava be pratitgar en il senn da generar novas enconuschientschas che surpassavan las veglias, istoricas.^[20] Pir en il 19avel tschientaner è alura vegnì attribuì al term ‹istorgia› la muntada odierna.

Las grondas revoluziuns dal manaschi scientific, sin las qualas ins guardava enavos vers il 1700, avevan inizià cun la stampa da cudeschs. Cudeschs stampads eran, cuntrari a manuscrits, publics. Perscrutaders pudevan sa referir a quels savend che mintga auter perscrutader possia verifitgar las annotaziuns ed ils citats. Ins pudeva acquistar libramain tals cudeschs, els eran accessibels en copias identicas en las bibliotecas da tut il mund. Ensemen cun il cudesch stampà è sa sviluppada l’idea da la res publica literaria, la ‹republica da l’erudiziun› ch’accumpogna las scienzas e sa baratta areguard quellas. En ils onns 1560 èn cumparids ils emprims catalogs dals cudeschs stampads currents. Ils scienziads stuevan uss persequitar l’entir martgà e giustifitgar novas publicaziuns envers existentas. L’emprim ha in stgomi d’infurmaziuns en furma da brevs accumpagnà la res publica literaria. Sur partenaris da correspundenza vulev’ins vegnir a savair co che quels giuditgeschan novas publicaziuns. Las academias scientificas ch’èn vegnidas fundadas a partir dals onns 1630 han alura dà a quest stgomi in rom instituziunal. Cun la fundaziun da revistas a partir dals onns 1660 è s’etablì sin il martgà il medium da publitgar ch’è sa mantegnì fin oz sco element central dal manaschi scientific. Cun las novas revistas che recensavan cudeschs è naschì in discurs secundar, l’uschenumnada litteratura secundara, che sa fatschenta cuntinuadamain a moda critica cun las scienzas. Quest martgà è explodì a partir dals onns 1690 cura ch’èn vegnidas lantschadas revistas fitg subjectivas, en las qualas singuls scienziads preschentavan lur perspectiva fitg persunala areguard tscherts champs da savida. In tal exempel furma la ‹Gundlingiana› da Nicolaus Hieronymus Gundling ch’è cumparida a l’entschatta dal 18avel tschientaner e ch’ha creà lioms tranter l’autur e ses public cumparegliabels als blogs dad oz.

A partir dal 1716 n’eri strusch pli pussaivel da survesair il martgà da las revistas.^[21] Las scienzas avevan fatg en tut lur vastadad il pass a la confruntaziun cun il stadi da la perscrutaziun actuala. Savida na vegniva betg pli chapida en ina furma ordinada sco il cosmos da Dieu; e perquai n’han ins er betg lavurà pli ditg vi da grondas ovras sistematicas. La savida valeva uss sco insatge da curta durada e suttamess a modas. En il decurs dal 18avel tschientaner è questa percepziun danovamain sa midada: la savida na pareva uss betg pli da suandar modas, mabain a furmar la basa d’in project da progress zuppà.

Pyrrhonissem

La gronda differenza tranter l’istoriografia dal temp modern tempriv e quella dal 19avel e 20avel tschientaner giascha per l’ina en la nova occupaziun critica cun la tradiziun scritta e per l’autra en la dumonda suenter models da svilup ch’è daventada adina pli centrala. En il 17avel tschientaner sa stentava la scienza da l’istorgia surtut da rimnar datas. Il curius e miraculus aveva ina posiziun cumparegliabla a las chombras mirvegliusas. Ed er la critica ha inizià qua il medem temp sco en las scienzas da la natira. A partir dals onns 1670 è sa fatga valair plaunsieu in’istoriografia che sa stentava d’explitgar ils fatgs a moda raziunala ed empruvava d’eliminar ils elements ficziunals. Cun la discussiun davart il pyrrhonissem istoric (in scepticissem che sa referescha al filosof grec Pyrrhon) ha cumenzà ils onns 1680 ina critica fundamentala envers tut las ovras istoricas che sa restrenschevan a rimnar e scriver ensemen ils fatgs. Auturs sco Pierre Bayle èn sa stentads ad etablir criteris tenor ils quals sa laschavan excluder da l’istoriografia tradiziuns sbagliadas e ficziunalas. I na reussescha bain betg da schliar il problem epistemologic a moda tuttina objectivabla sco en las scienzas natiralas, ma l’istoriografia sa mida tuttina d’in project che dueva entruidar moralmain ad ina scienza che sa stenta d’eruir la muntada da documents.

Istorgia culturala

In segund pass decisiv fa l’istoriografia vers la mesadad dal 18avel tschientaner cun sa metter a la tschertga da models da svilups culturals. Il vegl model, tenor il qual mintga uman pudeva teoreticamain inventar ina cultura – sco ch’ils emprims umans avevan fatg quai tenor la creaziun biblica –, ha fatg plazza a novs models ch’èn ids a la tschertga da facturs per svilups culturals. En quest connex èn terms sco il clima u la razza daventads en il 18avel tschientaner adina pli centrals. L’andament da tals svilups stat en il center dad ovras sco ‹Die Philosophischen Muthmaßungen über die Geschichte der Menschheit› dad Isaak Iselin (1764), ‹Sketches of the History of Man› da Henry Home Kames (1774) u ‹History of the Decline and Fall of the Roman Empire › dad Edward Gibbon (1776). L’istorgia daventa en ils onns 1760 il lieu da discussiuns che tractan la teoria da la societad sco ch’ella sa manifestescha per exempel en las publicaziuns ‹An Essay on the History of Civil Society› dad Adam Ferguson (1767) u ‹Observations concerning the distinction of ranks in society› da John Millar (1771). Las novas avischinaziuns han inizià ina vasta debatta areguard la teoria da l’istoriografia. In enconuschent exempel per in text che s’occupa da talas dumondas furma la prelecziun da Friedrich Schiller ‹Was heisst und zu welchem Ende studiert man Universalgeschichte?› (1790).

Ils svilups descrits han preparà la via vers l’istoriografica moderna, da la quala las naziuns han fatg diever durant il 19avel e 20avel tschientaner per discussiunar publicamain davart lur posiziun e responsabladad entaifer l’istorgia.

Art

Parallel tar las scienzas (franzos lettres) e tar ils arts (latin artes) èn sa sviluppads en il decurs dal 17avel tschientaner ils dus martgads da cudeschs e champs da furmaziun cumplementars da las belles lettres (las ‹bellas scienzas›) e dals beaux arts (ils ‹bels arts›).

Omadus champs èn l’emprim vegnids giuditgads a moda sceptica da vart dals observaturs scientifics; ins rinfatschava a quests martgads da vegnir regids da modas internaziunalas e da suandar interess commerzials. En il decurs dal 18avel tschientaner ha però er la critica scientifica cumenzà a s’avrir – or d’in puntg da vista illuministic – per objects da furmaziun populars sco romans, dramas e poesias, maletgs e cumposiziuns. Quai sa mussa surtut en ils organs da recensiun scientifics che cumenzan a sa deditgar da quel temp a las belles lettres ed als beaux arts. Uschia crescha er da vart dals auturs ed artists la prontadad d’entrar sin la critica, quai ch’iniziescha ina nova discussiun en tut las spartas culturalas.

A la fin da quest process da refurma sa sviluppa da las belles lettres la litteratura tenor il term odiern, numnadamain quella da las scrittiras concepidas a moda artistica. Dals beaux arts derivan tant l’art figurativ odiern sco er la musica ed il saut. En il decurs dal process da discussiun critica midan surtut l’opera ed il roman lur posiziun oriunda. L’opera sorta a partir dals onns 1730 da la poesia e vegn uss attribuida en emprima lingia a la musica. Da l’autra vart passa il roman dal champ da l’istorgia en quel dal gener litterar e vegn obligà a qualitads poeticas.

En il center da la discussiun menziunada steva vers il 1690 surtut la morala. En il decurs dal 18avel tschientaner ha quella fatg plazza ad ina discussiun generala davart la muntada da l’art; da quella è resortida durant ils onns 1760 la debatta areguard l’estetica che cuntinuescha en la teoria da la litteratura e da l’art moderna.

Teater

Il manaschi da teater dal temp modern, ch’ha inizià en il 16avel tschientaner, è be sa referì per part a furmas da l’antica. Da la Frantscha anora èn alura vegnidas instradadas mesiras disciplinaras severas ch’han pretendì che la dramatica s’orienteschia consequentamain al model antic. Sut quest svilup ha patì il teater da la renaschientscha dad Alexandre Hardy ch’aveva gì in grond success e medemamain las ovras da William Shakespeare (las qualas ins ha però puspè laschà reviver pli tard).

Entaifer il teater modern dal 17avel tschientaner èn l’opera e la cumedia stadas las furmas las pli popularas. Las tragedias cun lur caracter pli elevà han percunter gì pli grev da sa far valair visavi in public pli vast. Entaifer la critica da teater han ellas però giudì gronda stima sco furma teatrala la pli ‹sublima›. A las curts europeicas ed als teaters municipals commerzials (p.ex. a Londra u Hamburg) èn vegnidas inscenadas a partir dals onns 1660 surtut operas. Quellas servivan a demonstrar ritgezza e pumpa ed eran savens colliadas cun ina festivitad. La tragedia dueva tractar la sconfitta e catastrofa d’in grond erox e la cumedia banala viveva d’in umor vulgar.^[22] Las duas direcziuns che concurrenzavan ina l’autra eran il stil talian ed il stil franzos. Cun stars internaziunals tranter las chantaduras ed ils chastrats ha l’opera taliana cuntanschì renum e derasaziun en tut l’Europa. L’opera franzosa è stada in project da prestige sut la protecziun da la curt franzosa ch’ha empruvà da surpassar la posiziun dominanta da la cultura taliana, la quala ha existì dapi la renaschientscha. Igl èn però usitadas da tuts temps maschaidas cun il stil talian.

En il 17avel tschientaner èn las tragedias effectivamain vegnidas stuschadas a l’ur da l’opera. En Frantscha han ellas giudì ina tscherta protecziun tras quai ch’ils docts insistivan sin ina concurrenza tranter la Frantscha moderna e l’antica. En l’Engalterra eran reproducziuns musicalas e teatralas vegnidas scumandadas suenter la revoluziun dal 1641/42 per motivs religius e morals; ma suenter la restauraziun ha Charles II puspè introducì il 1660 a Londra in manaschi da teater che suandava l’exempel franzos. L’emprim èn vegnidas represchentadas qua tragedias, cumedias ed operas ina sper l’autra; e tut ils trais geners èn stads segnads da preschentaziuns musicalas e da saut. A l’entschatta dals onns 1670 è la tragedia però vegnida crititgada en furma da nauschas satiras pervi da ses stil patetic e las acziuns nuncrediblas fin grotescas. En consequenza da quai han opera e cumedia dominà sco las duas alternativas a la moda. En Germania han las tragedias mantegnì ina muntada isolada en rom dal teater da scola; ma ordaifer ha facticamain l’opera predominà a partir dal 1620, e quai en furma da represchentaziuns festivas.

Sco cuntrapol a l’opera ed a la tragedia (marginalisada) è sa mantegnida en il 17avel tschientaner la cumedia sco gener da tempra satirica. A Paris è sa sviluppada ina producziun autamain artifiziala. Las cumedias da Molière èn daventadas enconuschentas sco studis da caracter. La furma cumedianta ch’è sa sviluppada a Londra è vegnida spretschada en il 19avel tschientaner, ma chatta oz ses admiraturs sut il term da la cumedia da la restauraziun: sut la protecziun da Charles II eran sa fatgas valair qua cumedias ch’opponivan in a l’auter l’aristocrazia e la burgaisia da la citad e che celebravan ina tenuta libertina e l’umor a donn e cust da la veglia generaziun. Sin il continent è ultra da quai sa sviluppà da quel temp in teater migrant, en il qual èn entradas figuras comicas da la commedia dell’arte.^[23] Per l’Europa Centrala e dal Nord nua ch’eran en gir truppas migrantas tudestgas è daventada sintomatica la rolla dal harlechin: durant la reproducziun ch’era concepida sco tragedia communitgava quel cun il public e ridiculisava il cuntegn da la preschentaziun.

Tant il 17avel sco er il 18avel tschientaner èn segnads da stentas da refurmar il manaschi teatral. En il center steva l’emprova da far reviver la tragedia, da refurmar moralmain la cumedia e pir en il decurs dal temp era ina refurma da l’opera. Areguard l’opera aveva la critica en mira da la discreditar e dismetter dal tuttafatg. Ils propagandists da l’opera l’avevan celebrà durant il 17avel tschientaner sco reediziun da la tragedia antica, da la quala ins saveva ch’ella cumpigliava era chors. En il 17avel tschientaner avevan surtut scienziads e preditgants en l’Europa protestanta crititgà ils excess sensuals e la pumpa da l’opera, entant che quella giudeva en il territori catolic la protecziun da la cuntrarefurmaziun. Da la lavur concepziunala vers ina tragedia autonoma han fatg part en Frantscha las stentas da Jean Chapelain e d’auters da sviluppar in ‹drama tenor reglas› che dueva esser structurà bundant pli sever ch’ils models da l’antica. Vers la fin dal 17avel tschientaner èn vegnids celebrads Pierre Corneille e Jean Racine per lur ovras che furman in’atgna epoca classica. En l’Engalterra ha dominà a partir dals onns 1690 ina critica generala dal teater e da la morala ch’è sa referida a la critica dal teater puritana.^[24] Cun Joseph Addison e Richard Steele èn naschids da questa critica emprims auturs che n’èn betg sa distanziads dal teater, mabain han preschentà tocs da refurma. In grond success ha gì il 1713 il ‹Cato› dad Addison; questa tragedia ha la finala persvadì tant las duas partidas politicas sco er ils ‹survegliaders da la morala› a Londra. Il medem vala per novas cumedias sco per exempel ‹Conscious Lovers› da Steele (1722).

A partir dals onns 1720 han las tendenzas refurmatoricas cumenzà ad influenzar il teater en tut l’Europa. Da quest svilup è naschida la cumedia sentimentala, la tragedia classica moderna (ch’è vegnida propagada en Germania surtut da Johann Christoph Gottsched) sco er la tragedia burgaisa (cun auturs sco Gotthold Ephraim Lessing en Germania u George Lillo en l’Engalterra).

Surtut la tragedia burgaisa vegn attribuida ozendi en sias tendenzas refurmatoricas a l’illuminissem. Per l’ina perquai che quest gener ha revitalisà la poetica classica cun agiuntar conflicts en ils quals individis fan naufragi a moda tragica, per l’autra perquai ch’el etablescha visavi l’aristocrazia la burgaisia sco classa sociala illuminada e la finala er perquai ch’el s’avra a la critica litterara moderna e recepescha tematicas sco la toleranza religiusa (‹Nathan der Weise› da Lessing, 1779).

Ina refurma or da sasezza dueva la finala reussir a l’opera, cumbain che la perscrutaziun collia quest svilup be parzialmain cun la debatta da l’illuminissem. A Vienna ha Metastasio realisà ils onns 1730 operas da refurma. En l’Engalterra è s’etablì cun ‹The Beggar’s Opera› da John Gay in cuntramoviment a la satira; l’oratorium è daventà qua a partir dals onns 1730 ina furma dominanta. A Paris è l’opéra comique stada fitg populara ed en Germania han las operas da Christoph Willibald Gluck furmà ina part d’ina debatta refurmatorica ch’è stada sut l’ensaina da l’illuminissem.

Suenter ch’il drama illuministic ha avert al teater diversas portas, dueva crescher en il decurs dal 19avel tschientaner l’interess vi dals tocs da teater da Shakespeare. Uschia èn quels puspè vegnids represchentads en lur versiun originala tragica e celebrads da la critica sco drama tant natiral sco progressiv.^[25] Crititgond ils eroxs sentimentals dals tocs dultschins èn vegnids preschentads a partir dals onns 1770 novs protagonists. Quels sa basavan sin ils eroxs da Shakespeare e gievan a frusta vi dal mund burgais. Gia a partir dals onns 1760 han la romantica, il Sturm und Drang ed in nov interess vi da la classica cumenzà a concurrer cun las producziuns decididamain illuministicas; quests moviments han la finala preparà la via vers il 19avel tschientaner.

Il roman

La critica scientifica dal 16avel e 17avel tschientaner ha gì gronda fadia cun il roman sco gener fictiv ch’imitescha l’istorgia e che mussa in interess particular per las amurettas da la classa sociala superiura (en la varianta eroica) resp. per ‹strolis› (en la varianta comica, cumina). D’ina vart ha il roman concurrì cun l’istorgia per propi, da l’autra vart cun l’epos sco gener classic da l’art poetic e ficziunal.

En in emprim’unda da refurma è la novellistica – sco furma d’art pli realistica ch’il roman – vegnida acceptada en il decurs dal 17avel tschientaner adina pli fitg. Qua sa lascha trair ina lingia da las ‹Novelas Exemplares› (1613) als romans da Marie-Madeleine de Lafayette che preparan la via als romans psicologics da l’illuminissem. Represchentants da l’illuminissem sco Christian Thomasius han a medem temp undrà Madeleine de Scudéry sco autura ch’ha etablì las observaziuns da caracter modernas, sensiblas.^[26] Il roman satiric è vegnì acceptà d’ina part da la critica elevada tant pervi da ses aspects moralisants cun potenzial illuministic sco er pervi da sia critica effectiva envers il roman elevà. ‹Don Quixote› da Miguel de Cervantes ha furmà qua l’ovra da referenza.

Cun integrar la novellistica en il champ dal roman epic, è sa sviluppada tranter il 1680 ed il 1720 ina producziun da romans da scandal politic e da revelaziun privata che vivan dal nov art da dissegnar caracters e da l’intriga sco nov element d’acziun central. Ils critichers ch’han gì il curaschi da s’exprimer a favur dal roman han ludà quest svilup pervi dals suandants motivs: renunzia a l’eroissem medieval, distatgament dal simpel roman da strolis à la Till Eulenspiegel, la confruntaziun cun isanzas e manieras contemporanas, l’aspect instructiv da las intrigas (en il senn da furmar la ‹prudientscha politica›), l’avertadad envers scandals politics actuals, il realissem dals novs romans en cumparegliaziun cun ils eroxs e miraculs dals temps passads.^[27]

Ina segund’unda da refurma ha mess ad ir il roman ‹Telemach› da François Fénelon (1699/1700) ch’è stà in dals emprims epos da la moderna ch’è vegnì discutà a moda positiva. La discussiun critica ha dumandà suenter in roman cun las medemas qualitads artisticas, vul dir che s’orienteschia a la ficziunalitad da l’epos elevà ed eviteschia ils scandals persunals.

Ina terz’unda da refurma ha inizià ‹Robinson Crusoe› da Daniel Defoe (1719). Quest roman è segnà – ord vista dal svilup dal roman – da las suandantas caracteristicas: el evitescha tut las intrigas e scandals dals quals era segnada la novella, el celebrescha il cumbat da surviver eroic dal singul ed el renda discutablas valurs burgaisas e fa quai – auter ch’il roman da Fénelon – senza ridiculisar quellas en furma dal roman comic.

Dal tractat da Pierre Daniel Huet davart l’origin dal roman sur las discussiuns areguard las ovras da Fénelon e Defoe è sa sviluppada ina debatta che dueva manar a la renconuschientscha dal roman sco art ficziunal, al liberond a medem temp dal champ scandalus da las istorgias. Buns romans fan diever da la ficziunalitad a moda filosofica e morala, nauschs be per cuntentar il regl da leger – uschia il parairi da la nova critica ch’ha rendì interessant il roman en il 18avel tschientaner sco nov spazi per construcziuns filosoficas. Dals romans da Fénelon e Defoe han auturs sco Rousseau e Goethe sviluppà en il decurs dal tschientaner il roman d’educaziun ed il roman da furmaziun. Partind dals romans novellistics dal 17avel tschientaner han Samuel Richardson e Christian Fürchtegott Gellert creà romans d’ina nova discussiun davart la morala. Experiments filosofics èn suandads en furma da las ‹Lettres Persanes› da Montesquieu (1721), ‹Gulliver’s Travels› da Jonathan Swift (1726), ‹Candide ou l’optimisme› da Voltaire (1759) sco er dals romans da Jean-Jacques Rousseau ‹Julie ou la Nouvelle Héloïse› (1761) ed ‹Émile, ou De l’éducation› (1762). Er Diderot ha lavurà vi da romans e raquints; uschia ha el per exempel scrit il 1760/61 il roman sentimental ‹La Religieuse›.

Stratg vi e nà tranter novas refurmas e critica fundamentala envers il roman sco tal, è il roman daventà il medium, en il qual ils illuminists pudevan inscenar discussiuns centralas davant in public fitg vast. Sco nova surfatscha da projecziun è vegnida scuverta la vita burgaisa, il sentiment privat e la finala l’avegnir. Entant ch’ils scenaris da l’avegnir en las ‹Memoires of the Twentieth Century› da Samuel Madden (1733) eran ina pura satira sin il temp preschent, furma ‹L’An 2440› da Louis-Sébastien Mercier (1771) in’ovra da propaganda per l’illuminissem che prenda sut la marella tut ils secturs da la vita sut l’aspect da lur svilup pussaivel.

Sco cuntramoviment als novs romans morals è sa sviluppà in gieu cun tabus e violaziuns da cunfin intenziunads. Quest moviment subversiv cumpiglia ovras sco ‹Les bijoux indiscrets› da Diderot (1748) u ‹Justine› da de Sade (1787). Romans experimentals sco per exempel ‹The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman› da Laurence Sterne (1759–1767) èn tuttavia er colliads cun il basegn da giustificaziun dal nov gener. La producziun da romans sa divida en il decurs da l’illuminissem en in sectur trivial ed en in ‹elevà›; tgi che contribuiva al segund spetgava che las ovras vegnian discutadas a moda critica e prendidas seriusas sco litteratura. Sco resultat da quest process è sa sviluppà vers la fin da l’illuminissem in agen manaschi da recensiun ch’ha furmà in’impurtanta furma d’interacziun sociala, la quala n’aveva en ils onns 1670 anc nagin pendant.

Poesia

Grondas difficultads han chaschunà als poetologs dal 17avel tschientaner las stentas da regular la poesia. Ils auturs da poesias scrivevan en emprima lingia per in martgà commerzial, numnadamain lirica casuala per giubileums, nozzas, undrientschas e mortoris. L’epos eroic era daventà suspect pervi dal laud da vart dals regents e la partischantadad politica; e tut il comic entaifer la poesia valeva sco gener inferiur. La posiziun da la poesia è sa midada vers il 1700 cun la refurma dal roman e dal drama. In’atgna producziun d’ovras poeticas filosoficas è s’etablida en il decurs dal 18avel tschientaner; impurtantas ovras da quest gener furman l’‹Essay on Man› dad Alexander Pope (1734) e ‹Messias› da Friedrich Gottlieb Klopstock (1748/1772–1798).

La poesia occasiunala è vegnida discreditada, il drama burgais ed il roman èn percunter vegnids renconuschids en il decurs dal 18avel tschientaner sco agens geners poetics. Il resultat ha furmà ina nova schientscha dal temp preschent sco epoca ch’enconuscha – tuttina sco l’antica – ils trais geners epos, drama e lirica, ma ch’ha attribuì a tuts trais novas funcziuns.

Estetica

D’ina ‹pictura da l’illuminissem› u d’ina ‹musica da l’illuminissem› na discurr’ins per ordinari betg. Il project da l’illuminissem vegn plitost localisà en discussiuns davart l’art che entaifer stils artistics. Dal puntg da vista d’in conflict tranter il baroc e l’illuminissem poi parair sco sche quai fiss d’attribuir al fatg che l’illuminissem aveva en mira la critica e la raschun, entant ch’il baroc vuleva intgantar ils senns, tranter auter sa servind da la musica e da la pictura. En il singul cas sa mussan las attribuziuns d’epoca usitadas però sco problematicas. L’‹Essay on Man› (1734) dad Alexander Pope vala oz sco ovra illuministica; il maletg da vanitas ch’el metta ordavant a sia poesia didactica attribuiss ins però plitost al baroc. Georg Friedrich Händel vala oz sco cumponist dal baroc; en ses oratori ‹Jephta› (1751) fa el però diever d’ina passascha or da l’‹Essay on Man› dad Alexander Pope che teoretichers da la filosofia attribueschan oz – cun renviar a Leibniz e Shaftesbury – a l’illuminissem. Il cumponist dal baroc vegn ad avair resguardà sasez sco musicist da l’illuminissem; l’attribuziun d’epoca ‹baroc› ha la tendenza da svalitar ses art sco part d’ina epoca che stat per ir en ruina.

Sch’ins tschertga suenter debattas da las qualas resortan puncts cuminaivels cun la discussiun filosofica da l’illuminissem, sche pon ins chattar talas en cuntraversas areguard la pictura, la sculptura e l’architectura che tanschan fin lunsch enavos en il 17avel tschientaner. Uschia ha per exempel er il baroc classicistic cun sias simmetrias severas reflectà ideals civilisatorics da l’illuminissem, numnadamain la speranza sin in mund ordinà a moda centrala e raziunala. En Frantscha è la pictura istorica daventada en il decurs dal 17avel tschientaner ina disciplina academica. Ils auturs ch’han pretendì a l’entschatta dal 18avel tschientaner dapli libertad dals sentiments enstagl da be suandar reglas argumenteschan da lur vart sco illuminists: la natiralezza è vegnida messa qua en opposiziun cun in catalog da reglas steri.

Sin in auter nivel ha fatg diever la confruntaziun protestanta-calvinistica cun l’art dal territori roman – vul dir cun il stil talian, cun sias inscenaziuns teatralas e cun ses plaschair vi dad irregularitads –, d’argumentaziuns specificas da la discussiun illuministica: numnadamain da la pretensiun da sa restrenscher sin ina simplicitad che tegnia quint da la raschun.

L’iconoclassem refurmatoric ha mess ad ir ina discussiun davart in diever ‹raschunaivel› dals maletgs. Il criticher d’art calvinistic Jacob Cats ha per exempel polemisà cunter ils aspects sensuals cuntegnids en l’art catolic. En la pictura ollandais dal 17avel tschientaner è sa sviluppà in nov interess vi d’ina pictura da paesagis realistica e vi d’ina pictura da natiras mortas che serviva a sa confruntar cun la realitad cun in’acribia scientifica. Sujets burgais èn penetrads en il linguatg figurativ, e quai anc avant ch’els duevan conquistar vers la fin dal tschientaner il roman europeic e vers la mesadad dal 18avel tschientaner la tribuna.

La critica litterara dal 18avel tschientaner aspirava ina poesia ch’evitava ‹pumpa linguistica› sco per exempel allegorias; tendenzas cumparegliablas sa mussan er en la sculptura, l’architectura e l’artisanadi. L’epoca che vegn designada oz cun il term baroc ha accentuà vers la mesadad dal 17avel tschientaner cuntrasts en cler e stgir ed effects teatrals da dimensiun monumentala. Cun il moviment da la pictura ed architectura ‹galanta›, che vegn oz numnada rococo, ha alura victorisà in interess vi dal pitschen detagl scharmant e vi da l’expressiun reservada. Ins è ì en tschertga d’ina cumposiziun ‹empernaivla›, ‹intgantanta› ed è sa distanzià da la represchentaziun pompusa. Colurs da pastel e ghirlandas ligeras èn vegnidas en moda al lieu d’effects da colur grondius e staffaschas abundantas. Quest nov art è a medem temp cumparì en las illustraziuns da scrittiras illuministicas.

L’anacreontica ha furmà in spazi en il qual èn sa scuntrads ils ideals e models antics e moderns. En ina pictura pastorala modernisada, sco che l’ha realisà Antoine Watteau, remplazzan ina vita rurala realistica, la mirveglia turistica, la brama suenter natiralezza e maletgs ideals d’ina natira intacta las imaginaziuns religiusas dal paradis.

Suenter il 1700 èn sa mussads dus svilups: d’ina vart la renunzia a la simmetria (franzosa), da l’autra vart l’idea ch’i na duain betg vegnir imitads ideals artistics, mabain natirals. Sintomatic per questa vieuta è la concepziun dal curtin englais en cuntrast cun il curtin baroc. L’imitaziun aristotelica valeva bain vinavant sco pretensiun centrala, ma ils exempels e models èn sa midads. In impurtant teoreticher ch’ha accumpagnà quest svilup è stà Charles Batteux (‹Les Beaux Arts réduits à un même principe›, 1746). Cun la reproducziun ‹realistica› ch’ha il caracter da critica sociala ha William Hogarth applitgà en la pictura e grafica tschertas atgnadads da la satira illuministica.

La nova orientaziun da l’art a la natira (e betg pli ad in art fixà ordavant) sa referiva betg il davos a l’antica. Quella ha figurà vinavant sco model, enfin che ses motivs èn vegnids remplazzads vers la fin dal 18avel tschientaner tras reproducziuns realisticas e maletgs fabulus. Dapi Johann Joachim Winckelmann èn vegnids en moda viadis tar lieus istorics da l’antica; quai sa manifestescha per exempel en la pictura dad Anton Raphael Meng. Cun sia tesa ch’il segn caracteristic general da las ovras maisterilas grecas saja «ina nobla simpladad ed ina grondezza silenziusa» ha Winckelmann creà l’estetica da la modestadad.^[28] En il territori da lingua tudestga è sa furmada uschia l’idea d’ina ‹meglra› classica pli fidaivla a l’original che quai che saja stada la franzosa. Ed en l’Italia è l’artist Giovanni Battista Piranesi s’occupà cun la mesiraziun da monuments da l’antica originals.

Il fundatur d’ina critica d’art moderna dueva daventar Denis Diderot cun ses ‹Neuf Salons› (1759–81) che tractan las exposiziuns d’art da l’Académie Royale. Si’abilitad d’intermediar art figurativ d’in temp che la gronda part dals lecturs na pudevan ni visitar in’exposiziun ni admirar las ovras en furma d’illustraziuns adequatas ha chattà admiraturs en tut l’Europa.

Musica

Da discurrer da l’illuminissem sco epoca musicala n’è betg usità en il territori da lingua tudestga. A Paris sa chattava la musica percunter en il center da las discussiuns.^[29] Il punct da partenza per las cuntraversas ha furmà la teoria da las armonias da Jean Philippe Rameau (1722). Tenor quella na duevan betg pli vuschs independentas, mabain accords furmar la basa da la musica, pertge che tenor el represchentavan quels ils «princips fundamentals» da la musica. Quai ha fatg intervegnir en la discussiun adversaris sco Jean-Jacques Rousseau che vesevan en l’interpretaziun da Rameau in simbol dal raziunalissem e da l’absolutissem e ch’han opponì a quest sistem da classificaziun la melodia liberada. Intimada dal grond success da ‹La serva padrona› (1733) ha l’opera buffa cumenzà a sa liberar dal basso continuo marschant. Betg mo pervi da sia structura musicala, mabain er pervi da sias acziuns burgaisas è ella vegnida resguardada sco nov ideal. En si’opera curta ‹Le Devin du village› (1752) ha Rousseau collià cun success l’opera buffa cun il vaudeville, il schlagher popular tenor la tradiziun franzosa. La Dispita dals Buffonists ch’è prorutta sin quai a Paris ils onns 1752–54 ha incità numerus illuminists a prender posiziun areguard la musica.^[30] En il center dal conflict steva però la rivalitad culturala tranter l’Italia e la Frantscha e main quella tranter la burgaisia e l’aristocrazia. Questa tendenza dueva anc s’accentuar vers la fin dal 19avel tschientaner. Da quel temp èn per exempel cumponists sco Gluck u Händel vegnids instrumentalisads per ina tradiziun naziunala ‹tudestga› cun la finamira da marcar las differenzas da quella envers autras culturas naziunalas.

La musica instrumentala era da tut temp vegnida tractada be sut l’aspect da remplazzar la vusch umana e vegn per exempel anc sbittada da Rousseau. En l’atmosfera puritana da la burgaisia englaisa da la fin dal 17avel tschientaner vegn però gist stimada la sensualitad limitada da la musica instrumentala e si’independenza da texts malizius. Da drizzar l’udida sin structuras enstagl d’admirar solistas e solists attractivs correspundeva ad ina tenuta raziunalistica. Cun il temp èn er concerts organisads sut aspects economics vegnids adina pli populars en l’Engalterra.^[31] Gronds concerts d’orchester èn daventads la regla a Londra a partir da la mesadad dal tschientaner. A Paris ha il concert spirituel furnì ina plattafurma reducida, ma stimada lunsch enturn. La finala dueva surtut Vienna furmar il center da l’ulteriur svilup da la musica burgaisa; ma schizunt Wolfgang Amadeus Mozart ha empruvà da fitgar pe a Paris.

Da quel temp èn vegnidas fundadas numerusas associaziuns da concert (ch’han savens prescrit a lur commembers da far musica). Quellas avevan per ordinari ina tenuta «antifeudala ed antiplebeica».^[32] Vers la fin dal 18avel tschientaner han las sonatas en trio dad Arcangelo Corelli gì grond success en ils centers da l’illuminissem; a medem temp è creschì l’interess per la musica da chombra. Il svilup dal quartet d’artgists sco nov gener musical marchescha vers la fin dal 18avel tschientaner il success da las novas furmas da musica burgaisa. En quest senn ha Johann Wolfgang von Goethe undrà il quartet: «Ins auda quatter persunas raschunaivlas a conversar ina cun l’autra.»^[33]

Saut

Il saut da cumpagnia aveva surmuntà sia condemnaziun medievala ed era surtut daventà popular durant il 14avel e 15avel tschientaner en l’Italia. Dal temp che l’absolutissem ha cumenzà a daventar pli ferm, è er vegnida attribuida a questa furma da saut ina funcziun disciplinanta a l’intern da la societad curtaisa.^[34] Il 1653, suenter avair supprimì cun success ina retscha da revoltas en ses reginavel, ha il retg franzos Louis XIV sautà in ballet, en il qual el ha represchentà il sulegl che s’auza e che vegn circumdà da ses funcziunaris da la curt sco planets. Quest maletg dueva daventar il program da ses domini. Sco product lateral dal saut da cumpagnia èn sa sviluppads ils exercizis militars ch’èn vegnids fixads en reglaments.^[35] Il menuet – che Louis duai apparentamain avair sautà sco emprim il 1660 – è sa derasà cun immensa spertadad en tut ils pajais dal vest ed è sa mantegnì fin l’entschatta dal 19avel tschientaner sco scola da cumportament.^[36] Saut signifitgava urden ed urden era insatge attractiv en l’Europa sparpagliada e turmentada da guerras. Cun il saut curtais pudeva ina gronda part da la populaziun demonstrar ch’ins enconuscheva las reglas socialas ed era bun da las applitgar.

Inscenada vegniva ina cultura da saut artifiziala che viveva da sequenzas da pass fitg cumplitgadas e da musters cumplexs. A Londra ed a Paris pudevan ins cumprar ils sauts ch’eran en moda en furma da stampats che visualisavan la successiun dals pass.^[37] Dals romans burgais da l’entschatta dal 18avel tschientaner resorta l’aspect cumpetitiv ch’era collià cun il saut: quel serviva a demonstrar l’abilitad da concurrer a moda paschaivla ed ordinada dal temp avant ch’il sport è vegnì en moda. Ils manuals da sautar da l’entschatta dal 18avel tschientaner preschentan lura era ina furma d’art che pretenda in’enorma controlla dal corp e da las emoziuns.

Durant la segunda mesadad dal 18avel tschientaner èn la finala s’etablidas furmas da saut ch’avevan en mira ina natiralezza ‹mudesta›, quai che correspunda ina giada dapli als ideals illuministics da quel temp. Bainprest ha la modestadad però fatg plazza a furmas spectacularas, sensualas e sportivas. Simtomaticas èn las passaschas en ‹Die Leiden des jungen Werthers› da Goethe (1774): ils protagonists sautan intenziunadamain valzer per vegnir en in’aivrezza dals senns.^[38] Ins po observar qua co ch’è s’etablida ina cultura burgaisa che sa distanziescha da las furmas curtaisas dal 17avel tschientaner; a medem temp na furman la raschun e l’urden betg pli ils ideals centrals.

In’ulteriura tendenza che sa mussa en il decurs dal 18avel tschientaner è quella d’explitgar il saut independentamain da tut las reglas da cumportament curtaisas sco lingua dals gests generala. Louis de Cahusac, l’autur principal da l’artitgel davart il saut en l’‹Encyclopédie› (1754), vesa l’origin dal saut en ina «lingua universala che collia tut las naziuns e schizunt ils animals».^[39]

Societad

Tranter il 1600 ed il 1780 n’è betg mo sa midada la posiziun da l’uman entaifer il cosmos. Scenaris apocaliptics furiavan anc durant il tschientaner suenter la refurmaziun; en ils scenaris da l’avegnir dals onns 1770 sa mova l’umanitad percunter adina pli segir sin la via da las virtids.

Morala

Ils lecturs, per ils quals Thomas Hobbes ha scrit il 1651 ses ‹Leviathan›, partivan apparentamain dal fatg che la natira da l’uman saja lavagada e che be la tema da la puniziun retegnia l’umanitad d’extirpar sasezza. Il lectur percunter, al qual sa drizza Shaftesbury il 1696 cun ses ‹Inquiry Concerning Virtue or Merit›, era da l’avis che l’uman resentia da natira anora la pli gronda ventira sch’el vivia en armonia cun ses ambient. Bernard Mandeville ha attatgà Shaftesbury en la versiun amplifitgada da sia ‹Fable of the Bees› (1714 e 1723): quai constettia bain, pertge che la gronda part dals umans giuditgeschia sasezza en lur intern sco virtuusa ed haja schizunt nauscha conscienza sche nagin na remartgeschia lur vizis. Ma quai na dia nagut davart la natira da l’uman, mabain sin il pli davart l’educaziun ch’al laschia interiurisar talas vertids. Sin quest fundament stabiliseschia la societad sasezza cun carmalar e remunerar umans, tar ils quals l’educaziun haja gì success, cun posiziuns da responsabladad.

A basa da las ideas d’auturs sco Shaftesbury u Samuel von Pufendorf ha Francis Hutcheson sviluppà cun ses moral sense ina psicologia da la morala. El dueva er influenzar las lavurs davart la filosofia da la morala dad Adam Ferguson, David Hume ed Adam Smith. Al scepticissem da Hume ha Thomas Reid opponì il common sense, entant ch’el fascheva tuttavia er valair entaifer la filosofia morala in puntg da vista psicologic.

Il cumportament è sa midà tranter ils onns 1690 e 1740. En ils romans da l’entschatta dal 18avel tschientaner valevi anc sco virtid, sch’ina eroxa demonstrava malizia, vul dir sch’ella pratitgava l’art da tegnair a mastergn ses sentiments e da betg laschar percorscher cura ch’ins suonda finamiras zuppadas. Christian Thomasius ha teoretisà en ils onns 1690 che umans virtuus e tals senza nagina virtid fetschian diever da la medema tactica da far finta – ils ins cun bunas, ils auters cun nauschas intenziuns. Vers la mesadad dal 18avel tschientaner vegnan lura però sin il martgà dramas, en ils quals las eroxas vegnan cotschnas sch’ellas duain zuppar in misteri visavi lur geniturs u fragliuns.

Ils onns 1770 èn schizunt vegnids en moda romans, en ils quals umens van a frusta internamain, sch’els na vivan betg en armonia cun il mund (cf. ‹Man of Feeling› da Henry Mackenzie, 1771). Da viver per auters umans furma la pli gronda fortuna per ils novs eroxs virtuus da la mesadad dal 18avel tschientaner. Els fan in a l’auter concessiuns, entant che lur predecessurs da l’entschatta dal tschientaner defendevan lur reputaziun in visavi l’auter. Ils eroxs dal temp enturn il 1750 èn da natira ennà sensibels, flaivels, dependents da l’agid d’auters – e retschaivan quest agid, damai ch’els sa scuntran a moda sincera. Sin la reproscha tradiziunala d’engianar, respunda l’art dal scriptur, actur u pictur cun revelaziuns permanentas; a moda la pli radicala ha fatg quai Rousseau en si’autobiografia ‹Les Confessions› (scritta 1765–1770, publitgada postum). Che Denis Diderot ha inventà en sia satira ‹Le neveu de Rameau› (ca. 1760–75) in erox tant sensibel sco er infam ha furmà ina provocaziun, la quala na sa laschava betg pli stampar. – Ils eroxs da l’entschatta dal 18avel tschientaner sa distinguan percunter tras quai ch’els mettan en scena publicamain l’atgna reputaziun, e quai a moda offensiva e senza nagin respect. Er la transfurmaziun da la figura da Faust d’in malfatschent ch’ins admira zuppadamain ad in ideal da l’illuminissem succeda da quel temp.

En il drama elevà cumpara l’amur sensuala gia dapi il 1700 betg mo sco passiun per cuntentar l’agen interess. In exempel furma il ballet da Houdar de la Motte ‹Le Triomphe des Arts› (1700), en il qual las passiuns da Pygmalion che sa delibereschan servan er a promover la navigaziun e l’agricultura. Plaun a plaun vegnan las passiuns er nobilisadas entaifer la cumedia cumina e sa transfurman en l’amur burgaisa. La figura principala da l’opera buffa ‹La serva padrona› (1733) da Giovanni Battista Pergolesi ch’ha gì grond success daventa anc tras malizia patruna-chasa. L’eroxa en ‹La finta giardiniera› da Mozart (1775) fa però be finta per amur, quai che vegn anc accentuà supplementarmain en il titel tudestg ‹Die Gärtnerin aus Liebe›.

Las rollas dals umens e da las dunnas vegnan definidas da nov tranter il 1650 ed il 1800. Vers il 1800 èn chastrats, rollas da chautschas e travestgidas bandischads da la tribuna; enstagl cumparan duas schlattainas ‹natiralas›, tenor las qualas la dunna gioga la rolla passiva. Ch’ina dunna defenda publicamain sia reputaziun – sche necessari cun metter en scrit sias decleraziuns – per metter uschia en ina meglra glisch sias virtids, vegn admess en il 17avel tschientaner. En ils romans dattan en egl fin l’entschatta dal 18avel tschientaner eroxas che fan frunt a lur geniturs e che sa defendan cun armas sch’ellas vegnan attatgadas fisicamain. Il cumportament galant ch’era en moda tranter il 1660 ed il 1720 lubiva a dunnas ed umens da sa scuntrar en il discurs a medem nivel. Durant ils onns 1720, cura che la sensibladad è vegnida en moda, è alura surtut in maletg da la dunna daventà modern, numnadamain quel ch’attribuescha a la schlattaina flaivla la protecziun da la societad. L’activitad publicistica ch’era legitima per dunnas sco Madeleine de Scudéry (1607–1701), Aphra Behn (1640–1689), Marie-Catherine d’Aulnoy (1650–1705), Anne-Marguerite Petit DuNoyer (1663–1719) u Delarivier Manley (1663–1724) vegn suttamessa en il 18avel tschientaner a novas reglas dal cumportament public; quellas dumondan da la dunna da sa cuntegnair a moda modesta e reservada.

Davos las offertas da cumportament che sa manifesteschan en ils romans e dramas sa mussan las midadas generalas a las qualas la societad è stada suttamessa da quel temp: En il decurs dal 18avel tschientaner èn execuziuns publicas – che servivan als regents a demonstrar pussanza – vegnidas en discredit sco cuntravenziun cunter l’umanitad ed affrunt cunter la cumpassiun. Er ils mussavias per l’educaziun èn sa midads: en il 18avel tschientaner è ina nova pedagogia sa stentada da svegliar en ils umans in sentiment da morala. En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner hai dà ina veritabla unda d’ovras da refurma pedagogica.

A moda marcanta sa midan suenter il 1740 las represchentaziuns dal mund privat. Schizunt aristocrats sa laschan purtretar cun uffants en bratsch per exprimer affecziun e confidenza. Nua ch’igl era dumandà pli baud in cumportament cunvegnent, regivan uss lioms segnads da sentiments natirals.

Academias e societads eruditas

En il decurs dal 17avel e 18avel tschientaner èn vegnidas fundadas adina dapli societads ch’avevan l’intent d’intervegnir a moda educativa sin la morala e la schientscha. Ina tala societad ch’agiva publicamain ha per exempel furmà la Society for the Reformation of Manners ch’è vegnida fundada il 1691 a Londra. Societads che sa retiravan sapientivamain da la publicitad eran l’urden dals illuminats u las loschas dals framassuns; sco alternativa a las purschidas da cretta religiusas purschevan quellas novas ideas, pli filosoficas, che stevan datiers dal deissem. Ultra da quai sa scuntravan ils illuminists en saluns litterars che vegnivan per ordinari manads da dunnas studegiadas.

La socialisaziun vegn suttamessa a novs ideals; la tschertga suenter ina communitad da persunas da medemas ideas, en la quala sa laschava viver la parentella da las olmas, na sa restrenscheva betg pli be al champ religius da las baselgias independentas, mabain ha tschiffà vastas parts da la societad burgaisa. Da s’associar cun persunas da medem’opiniun daventa ina nova finamira entaifer il process d’individualisaziun burgaisa; en rom dal svilup da l’illuminissem dals onns 1770 e 1780 è la societad numnadamain vegnida adina pli nunsurvesaivla e sparpagliada.

Cun sustegn statal èn vegnidas stgaffidas societads ed academias scientificas. Quellas han furmà in nov tip da scienzià ch’aspirava a schlargiar las enconuschientschas a basa d’in stgomi vicendaivel e sin fundament da retschertgas metodicas. Propugnatur da la fundaziun d’academias en Germania è stà Gottfried Wilhelm Leibniz. Promovì dal prinzi electur ha el installà l’onn 1700 a Berlin in’academia scientifica. L’intent da quella è stà da rimnar enconuschientschas da las scienzas natiralas per il diever pratic, da dar impuls al stadi, a l’economia ed a la cultura sco er da promover la linguistica e las scienzas spiertalas.^[40]

Signifitgant per il maletg da sasez da blers scienziads a l’entschatta da l’epoca da l’illuminissem è stà lur orientaziun cosmopolitica, tenor la quala l’entir mund vegniva considerà sco patria e tut ils umans resguardads sco frars. Viadis e rapports da viadi han lubì da cumparegliar las relaziuns politicas e las cundiziuns da viver ed han promovì ina tenuta critica envers in’orientaziun etnocentrica.^[41] Il scienzià svizzer Leonhard Euler è per exempel stà engaschà a l’academia russa da las scienzas a Son Petersburg e silsuenter a l’academia a Berlin. Er pli tard è el stà collià cun questas duas instituziuns; sco funcziunari tecnic e scienzià è el vegnì pajà vinavant dad omaduas regenzas.^[42]

In’autra furma da societads eruditas han furmà en Germania las ‹societads tudestgas› ch’èn vegnidas iniziadas da Gottsched e ch’avevan en emprima lingia intents litterars. A quellas appartegnevan surtut spirituals, magisters e professers da la burgaisia citadina scolada, en pli students ed intgins aristocrats. En questas societads valevan per il stil da discussiun tschertas reglas che duevan pussibilitar in andament cultivà da la discussiun.^[43]

Loschas dals framassuns e societads secretas

Sper academias e societads eruditas èn er sa sviluppadas baud entaifer ils circuls illuministics furmas d’organisaziun ch’èn sa retratgas da la vita publica, perquai che quella vegniva dominada da las curts e da las baselgias. Las loschas dals framassuns stevan oriundamain en la tradiziun dals miradurs medievals en l’Engalterra e dals usits ch’eran sa furmads dal temp da la construcziun da las catedralas; da quai èn sa sviluppadas en rom da l’illuminissem societads da ‹miradurs dal spiert›, a las qualas appartegnevan represchentants da la burgaisia scolada e da parts da l’aristocrazia. En questas loschas observav’ins tscherts rituals specifics e sa scuntrava cun l’intent da sa sviluppar a burgais ch’orientavan lur pensar ed agir als ideals d’ina raschun illuminada. Nà da l’Engalterra è il moviment dals framassuns sa derasà a partir da l’entschatta dal 18avel tschientaner en tut l’Europa.^[44]

Entaifer il spazi da las loschas valeva l’egualitad da tut ils commembers, ils quals sa numnavan frars u amis. En quest rom eran pia schliadas tant las differenzas dals stans sco er las separaziuns confessiunalas u religiusas. Questas societads eran talmain libras da tut spiert confessiunal ch’ellas han pudì sa derasar tant en il territori catolic sco er protestant.^[45]

Tenor funtaunas contemporanas avevan las diversas associaziuns secretas vers la fin dal 18avel tschientaner in grond dumber da commembers. L’onn 1776 è vegnì furmà l’urden dals illuminats; da la Baviera è questa societad sa derasada en vastas parts da la Germania. Als illuminats èn er s’associads framassuns malcuntents e tranter els prominents sco Goethe u Herder. Ma gia ils onns 1784/1785 è l’urden dals illuminats vegnì scumandà en Baviera; ins aveva sequestrà scrittiras da ses fundatur Adam Weishaupt ed era da l’avis che l’illuminissem radical propagà da quel mettia en privel il stadi. Pli tard ha la reacziun conservativa er fatg responsabel l’urden dals illuminats per la Revoluziun franzosa.^[46]

Burgaisia economica

Il pensar illuministic en dumondas statalas ed ina politica economica activa (e per part dirigistica) da vart dal stadi èn fenomens ch’èn sa sviluppads a moda parallela. En l’Engalterra èn ils cumenzaments da la Revoluziun industriala ids maun en maun cun las novaziuns teoreticas e praticas da la constituziun politica. Commerziants, banchiers ed impressaris eran d’ina vart liads a las structuras economicas che valevan en lur stadis; ma tras lur avertadad per impuls d’ordaifer, lur interess vi da novaziuns nizzaivlas e lur agir tenor criteris pragmatics èn er els daventads «represchentants discrets d’in mund en transfurmaziun».^[47]

Ils portavusch da la burgaisia citadina illuminada furmavan bain en emprima lingia funcziunaris, professers d’universitad ed ils spirituals ch’èn sa sviluppads en il decurs da l’epoca a ‹magisters dal pievel›. Daspera han però er las elitas citadinas tradiziunalas, vul dir ils commerziants e represchentants dals mastergnants, pudì augmentar lur reputaziun en rom da las discussiuns illuministicas. Ch’els sajan nizzaivels per la cuminanza era bain enconuschent gia avant; ma ussa – en in context orientà main ad aspects religius – èn er anc crudadas davent las resalvas che prevalevan per part envers il gudagnar daners e l’intenziun da far profit. En quest senn è la burgaisia – en il vast senn dal pled – daventada l’avantgarda d’ina nova publicitad ch’era averta per la furmaziun e per refurmas.^[48]

Cultura da saluns e circuls litterars

Impurtants lieus da sentupada da scienziads e scolads, dal stgomi d’ideas e da disputs engaschads sut l’ensaina dal pensar illuministic furmavan ils saluns che vegnivan per ordinari manads da dunnas e ch’han gì prominents exempels surtut a Paris e Berlin. Ils circuls dals framassuns e las societads da lectura excludevan explicitamain las dunnas^[49]; en rom dals saluns ch’ellas manavan avevan ellas però la pussaivladad da tadlar las debattas da lur giasts ed era da dar agens impuls (per exempel cun decider tge persunas ch’ellas vulevan envidar).

Sco furma da societads illuministicas ch’era derasada il pli ferm en Germania pon valair vers la fin dal 18avel tschientaner ils circuls litterars; ins quinta cun in dumber da radund 430 da questas societads da lectura. Damai che cudeschs eran relativamain chars e bibliotecas publicas anc strusch derasadas, laschavan interessads cursar tranter els cudeschs e periodicas. En ils cabinets da lectura devi tant stanzas ch’eran reservadas a la lectura sco er talas che servivan al barat d’ideas ed a la discussiun dals texts legids.^[50]

Tenor il model englais èn geners litterars pitschens sco l’essai u il tractat daventads furmas da derasaziun centralas dal pensar illuministic e da novas ideas filosoficas. Tals texts èn surtut cumparids en periodicas ch’ins pudeva abunar e ch’han manà ad ina veritabla revoluziun da leger a partir da la mesadad dal 18avel tschientaner.^[51]

Nova publicitad ed associaziuns politicas

Reuniun dal club da giacubins da Magonza, 1792

L’augment parallel da las activitads da publicaziun e da la dumonda suenter adina dapli lecturas da vart dal public ha manà ad ina nova structura da publicitad. La cultura da scrittiras da l’illuminissem dueva render abels ils umans a la critica ed animar els da surpigliar responsabladad sociala. La libertad da s’exprimer e da la pressa èn vegnids resguardads pli e pli sco dretgs umans fundamentals. La publicitad valeva sco premissa indispensabla per promover in pensar che vegniva dirigì da la raschun. Sco legitim aveva be pli da vegnir resguardà quai che sa laschava er giustifitgar publicamain. U ditg cun ils pleds da Kant: «Tut las acziuns che sa refereschan al dretg dad auters umans, ma da las qualas las maximas na sa cumportan betg cun la publicitad, èn malgistas.»^[52]

Dapi la mesadad dal 18avel tschientaner han tschertas parts da la burgaisia scolada cumenzà a sa drizzar sur ils agens circuls ora a favur da la furmaziun dal pievel. A l’entschatta vulev’ins surtut intermediar las enconuschientschas da las scienzas natiralas per il diever pratic da la populaziun rurala; ma adina dapli è er daventada centrala l’intenziun d’illuminar il pievel areguard dumondas moralas, religiusas e politicas. Sper ils purs èn vegnids integrads en quest process ils serviturs, las spendreras, ils medis populars, ils marinars ed ils schuldads.^[53]

Tar ils purtaders da l’illuminaziun dal pievel tutgavan societads patrioticas d’utilitad publica ch’eran segnadas d’ina voluntad da refurmar offensiva. Tuttina sco il moviment dals framassuns è er quest tip da societad sa derasà nà da l’Engalterra sin l’Europa Continentala. En il center da las activitads da questas associaziuns na steva betg ina savida docta, mabain la derasaziun da savida pratica e d’utilitad publica. La pli gronda cumpart dals commembers furmavan funcziunaris da l’administraziun statala. Er qua èn differenzas dals stans daventadas irrelevantas: decisiv per chattar ina schliaziun n’era betg la posiziun sociala dals involvids, mabain la forza persvasiva dals arguments.^[54]

Entant ch’ina gronda part da las societads d’utilitad publica è restada sin il curs d’in absolutissem illuminà, orientà a las refurmas, èn autras s’occupadas sut l’influenza da la Revoluziun franzosa da midadas politicas radicalas. In tal exempel furma la Societad dals amis da la libertad ed egualitad da Magonza. Ma questas tendenzas èn be stadas da curta durada: la fasa da terrur da la Revoluziun franzosa ha discredità sur decennis tut las tendenzas da democratisaziun.^[55]

Cult dal sentimental

Tendenzas da destruir ils agens ideals èn gia cuntegnidas en l’illuminissem sez, betg mo en furma da la satira autocritica, mabain er da la sentimentalitad che s’oppona a la raschun. Che la vart raziunala da la classica franzosa haja surtut existì en furma da normaziuns e regulaziuns ha Michel Foucault demonstrà detagliadamain.^[56] Correspundentamain duvravan questas directivas da cumportament lur ventils: a partir dal 17avel tschientaner tardiv è sa derasà in maletg da l’uman ch’ha relativà la muntada da l’agir raziunal: l’individi che sviluppa in moral sense, in senn per la morala, sa basa tenor Shaftesbury a la fin sin sentiments e betg sin strategias e ponderaziuns raziunalas. Ed ils maletgs da l’uman che vegnan discutads en ils onns 1760 d’auturs sco Jean-Jacques Rousseau vegnan determinads d’imaginaziuns idealas d’in cumportament natiral che sa drizza cunter las isanzas curtaisas.

En il decurs dals onns 1760 e 1770 èn sa fatgas valair en la debatta areguard la sentimentalitad vuschs radicalas che mettevan en dumonda fundamentalmain il project da l’illuminissem: enstagl da prender en mira ina publicitad curtaisa è per exempel vegnì propagà da sa retrair dal tuttafatg en la vita privata. D’ina vart èn vegnids preschentads eroxs extremamain virtuus che daventan solitaris enstagl da crear cuminanza cun lur virtuusitad. Da l’autra vart èn vegnids en moda protagonists che rebelleschan cunter mintga fin sentiment e che defineschan enstagl lur individualitad autoritara sco nova mesira. Cun il term dal Sturm und Drang en il territori tudestg e cun quel da la romantica en la discussiun internaziunala vegn marcada questa vieuta che n’ha però nagin punct da partenza precis e ch’è collià cun la midada da l’estetica d’imitaziun a l’estetica d’expressiun. Tenor quella na duain betg pli vegnir imitads objects, mabain externada la paletta da sentiments che sa mussan cun observar quels – uschia la formulaziun da Johann Jakob Engel en ‹Anfangsgründe einer Theorie der Dichtungsarten› (1783). Ma gia en romans sco ‹Les Aventures de***, ou les Effets surprenans de la sympathie› (Paris: P. Prault, 1713–1715) sa laschan fastizar emprims indizis d’ina tala estetica d’expressiun, sco ch’ella dueva s’articular vers la fin dal tschientaner en il senn d’in cuntramoviment a l’illuminissem.

Teoria dal stadi

Las cuntraversas areguard il stadi, la religiun e la libertad da confessiun individuala ch’èn suandadas a la refurmaziun, la Guerra da trent’onns e las revoluziuns englaisas da 1641/42 e 1688/89 han manà ad ina discussiun fundamentala davart il stadi ed il dretg, la quala ha tschiffà l’entira Europa. En il center èn stadas las suandantas duas dumondas: Danunder prenda il stadi ses dretg da decisiun cura ch’el relascha decrets che tangheschan l’individi en sia libertad da pensar e da cretta? E co è organisà il stadi optimal – vul dir il stadi che protegia ses burgais en cas da guerra e ch’als preserva a medem temp da scumbigls a l’intern? Las debattas correspundentas èn vegnidas manadas tant en vista a confruntaziuns actualas sco er per tegnair quint dal fatg che la tenuta envers la moralitad sa chattava evidentamain en ina fasa da transiziun. En il decurs da questa discussiun èn la moda e maniera co che las autoritads exercitavan lur dretg sco er il senn e la furma da chastiar surpassaments vegnids suttamess ad ina critica fundamentala.

Dretg natiral e legitimaziun dal dretg

La posiziun centrala da l’illuminissem areguard il dretg ha Thomas Hobbes formulà a moda concisa en ses ‹Leviathan› (1651). En l’Engalterra aveva il parlament laschà exequir avant curt il retg (Charles I). La naziun è sinaquai crudada en ina guerra ‹tuts encunter tuts›, en la quala i gieva a la fin be pli per la survivenza dal singul. Uschia aveva il pajais, tenor Hobbes, cuntanschì il ‹stadi natiral›, en il qual l’uman croda sch’el n’è betg suttamess a las leschas d’ina convivenza civilisada.

La resposta sin quest stadi natiral stueva esser la submissiun da l’uman sut instituziuns ch’exequeschan pussanza. Da quellas stueva la monarchia ‹absoluta› esser la pli effizienta: il regent ch’unescha tutta pussanza en sia persuna, defenda cun la medema resolutezza cun la quala el defenda sia vita er il stadi e sia pussanza entaifer quel. En il medem mument declassescha el tut ils auters per lur agen avantatg: sa chattond sut sia pussanza na pon els numnadamain betg pli attatgar in l’auter a moda anarchica sco che fan quai ils animals.

Hobbes n’ha bainchapì betg argumentà sco aderent d’ina confessiun, mabain sa basond exclusivamain sin la raschun e suandond ina filosofia materialistica (ch’è en davosa consequenza ateista). Sco materia viventa defendia l’uman sia vita. Questa defensiun da l’atgna existenza saja moralmain ni buna ni nauscha, mabain la consequenza da la schientscha che l’individi haja da l’atgna existenza sco ses emprim e davos possess. Sco quai ch’igl è stà da spetgar, è la posiziun da Hobbes vegnida attatgada da tuttas varts; ma a medem temp ha ella mess ad ir ina discussiun fitg variada areguard questas dumondas. Ses cudesch po valair sco in dals puncts culminants entaifer l’argumentaziun illuministica: Hobbes deducescha numnadamain tut ils fenomens che sa laschan observar da raschuns che ston esser plausiblas a mintga lectur ch’è pront d’acceptar las premissas fundamentalas. En la cuntraversa, en la quala Hobbes è fruntà, è el gist vegnì attatgà d’ina nova direcziun entaifer l’illuminissem, numnadamain sco filosof che sconuschia la vaira natira da l’uman. Quel saja be bun da viver en cooperaziuns cun auters, uschia Locke. El daventia be cuntent sch’el possia deditgar sia vita ad auters, retschaivia lur charezza, vivia en armonia cun la communitad, sco che cumplettescha Shaftesbury. La societad moderna stoppia perquai pussibilitar a l’uman da sviluppar sia natira. Ella stoppia dar als umans la libertad d’organisar lur convivenza cun auters umans a moda armonica e ventiraivla. John Locke ha lià quest pensament als eveniments dal 1688/89: la Glorious Revolution haja furnì la cumprova istorica ch’ina naziun saja abla da sa decider per la meglra via senza crudar en ina guerra civila. Naziuns modernas hajan perquai basegn da structuras statalas che pussibiliteschian midadas da pussanza paschaivlas e che porschian als burgais pussaivladads da participaziun. En las teorias areguard il contract social vegnan tals patratgs sviluppads ad in concept da la suveranitad dal pievel, tranter auter da Jean-Jacques Rousseau.

La debatta dals onns 1690 è vegnida integrada en la ‹Decleraziun d’independenza dals Stadis Unids› ch’è vegnida formulada surtut da Thomas Jefferson (recurrind però a Locke, Montesquieu e Paine). Quest document sco er la Constituziun dals Stadis Unids dal 1787 han resguardà per l’emprima giada explicitamain dretgs da l’uman. La Revoluziun franzosa ha reprendì las ideas correspundentas il 1789. Ina ‹Decleraziun generala dals dretgs da l’uman e dal burgais› è vegnida integrada qua en il preambel da la nova constituziun (1791). La secularisaziun ch’ha tschiffà en il decurs dal 19avel tschientaner l’Europa Centrala e dal Nord ha medemamain recurrì a las debattas dal 17avel tschientaner tardiv e da l’entschatta dal 18avel tschientaner.

Or da la perspectiva dad oz sa laschan las novaziuns centralas che la debatta iniziada da Hobbes ha mess en moviment caracterisar suandantamain: Per l’ina è l’uman vegnì definì da nov sco ina creatira che posseda da natira ennà tscherts dretgs fundamentals. Per l’autra è la debatta giuridica ch’ha gì lieu en quest connex vegnida obligada a ponderaziuns logicas e raschunaivlas. In stausch inizial ha dà qua l’ovra da Samuel von Pufendorf ‹De iure naturae et gentium libri octo› (1672, versiun tudestga 1711) che stat en la tradiziun da Hugo Grotius. En questa scrittira èn da chattar ragischs tant per il stadi constituziunal modern sco er per l’idea d’ina chapientscha vicendaivla tranter ils stadis. Models d’ina uniun europeica per garantir la pasch vegnan discutads l’emprima giada il 1712.^[57] Dapi la publicaziun da ‹Zum ewigen Frieden› dad Immanuel Kant (1795) fan er models d’in ‹dretg da cosmopolits› part da la discussiun illuministica.

Entaifer il pensar politic èn ils musters religius tradiziunals vegnids reducids pli e pli e per part dissolvids dal tuttafatg; enstagl è savens vegnì recurrì a models da l’antica greca e romana. En cumbinaziun cun las novas ideas illuministicas è sa sviluppada uschia ina retscha da teorias dal stadi da grond’influenza. Intginas da quellas n’han betg be influenzà l’epoca da l’illuminissem, mabain mantegnì fin il di dad oz lur muntada entaifer la teoria e pratica politica. Ils sutchapitels che suondan qua sutvart na focuseschan perquai betg sin singuls pensaders da l’illuminissem e n’èn er betg structurads a moda istoric-cronologica, mabain preschentan ils differents aspects a moda sistematica.

Raschun da stadi e dretg internaziunal

Anc avant l’epoca da l’illuminissem èn naschids ils dus terms e princips da la raschun da stadi e dal dretg internaziunal che stattan en ina tscherta tensiun in cun l’auter, ma ch’han mantegnì lur actualitad fin oz: l’emprim sco constanta perduranta, entant ch’il segund ha cuntanschì ina nova actualitad en rom da la globalisaziun. La teoria dals interess dal stadi, vul dir da «decisiuns politicas autonomas areguard las pretensiuns da la morala, da la religiun e dal dretg»^[58], va enavos sin Niccolò Machiavelli. En si’ovra reflectescha el las relaziuns da pussanza caoticas e las apparientschas da dischorganisaziun en l’Italia a la vieuta dal 15avel al 16avel tschientaner. Per pudair mantegnair la pussanza a l’intern e segirar l’existenza dal stadi vers anora dastgava, gea stueva il prinzi schizunt laschar da la vart tenor basegn la morala ed il dretg. L’istoriograf Francesco Guicciardini che steva datiers da Machiavelli dovra en quest connex il term da la ragion di stato (raschun da stadi).^[59]

Il princip da la raschun da stadi pudeva tranter auter servir a legitimar la pretensiun da suveranitad dal prinzi, vul dir ses monopol da pussanza nundividì e constant, si’autoritad areguard leschas, decleraziuns da guerra e stipulaziuns da la pasch sco er ses dretg da metter ord funcziun represchentanzas dals interess regiunalas e dals stans cun la finamira da (re)stabilir ils lioms da subordinaziun. Ma er independentamain da las constellaziuns specificas dal temp premodern vegn il term da la raschun da stadi (er en furma da l’‹interess public› u da la ‹necessitad›) duvrà per schluccar u schizunt sutminar relaziuns e normas giuridicas.^[60]

Al nivel surstatal è situà il dretg internaziunal che limitescha resp. concurrenzescha per part il princip da la raschun da stadi. Quest concept è vegnì sviluppà l’emprima giada da l’Ollandais Hugo Grotius e derasà surtut tras si’ovra ‹De iure belli et pacis›. Tuttina sco Machiavelli è er Grotius stà segnà da ses ambient politic, numnadamain dal cumbat per la libertad ollandaisa cunter la curuna spagnola. Sco contemporan da la Guerra da trent’onns è Grotius ultra da quai s’engaschà a favur da la libertad persunala en dumondas da confessiun ed ha reclamà per l’individi «entaifer la gronda cuminanza da stadis independents ina plazza francada giuridicamain.» Guerras che vegnivan manadas per motivs arbitrars ha Grotius condemnà. Ma er la neutralitad ha el refusà en quel mument ch’i saja da passar si cunter crims commess tras stadis.^[61]

Contract social

Avant l’illuminissem sa legitimavan ils monarcs cristians surtut sur la ‹grazia da Dieu›. Pervi da lur tenuta critica envers dogmas religius, han ils pensaders da l’illuminissem cumenzà a bandunar tutta giustificaziun a basa da citats biblics (p.ex. Brev als Romans, 13,1) ed èn ids en tschertga d’alternativas. Ina tala è per exempel naschida or da l’idea d’in contract social: tut ils burgais d’ina vischnanca resp. d’in stadi vegnivan resguardads sco members d’ina cuminanza ch’era sa furmada a basa d’in contract. Els eran tras quai liads individualmain a las consequenzas che sa devan or dal cuntegn dal contract. Quest nov instrument da legitimar in domini, il contract social fictiv, dueva furmar en consequenza la basa per las pli differentas structuras statalas.

Legislaziun parlamentara

Entant che Grotius aveva tschentà ses dretg internaziunal sin in fundament religius che steva sut l’ensaina da la toleranza, ha Thomas Hobbes sviluppà sias ideas statalas en il context da la refundaziun da las disciplinas filosoficas sut metodas matematicas, mesiraziuns e demonstraziuns empiricas (e vegn perquai er numnà il ‹bab da l’ateissem en l’Engalterra›).^[62] Il nov pensar tenor criteris da la scienza natirala dueva er vegnir tratg a niz per l’etica e per la politica.

Sco emprim entaifer in’entira retscha da teoretichers dal stadi ha Hobbes sviluppà l’idea d’in stadi natiral originar da societads umanas. En quest model sa scuntran tut ils umans in l’auter a moda ostila (homo homini lupus) ed èn involvids en in cumbat permanent per l’atgna segirezza e per sa far valair. Be la submissiun cumpletta da tut ils individis sut la pussanza absoluta dal stadi po manar or da quest dilemma; il stadi daventa qua tras il garant da la segirezza da tuts e terminescha il stadi da guerra dals individis tranter els (bellum omnium contra omnes). Sco contemporan da la guerra civila englaisa e da l’execuziun da Charles I ha Hobbes pia proponì ch’ils umans suondian senza resalva lur basegn da segirezza, desistian sin lur agens dretgs sco burgais e surdettian al regent la pussanza absoluta.

Da tut autra opiniun è stà John Locke ch’ha medemamain persequità cun interess las revoluziuns politicas ch’han gì lieu en l’Engalterra en la segunda mesadad dal 17avel tschientaner. Per el, sco defensur da la toleranza religiusa e dal possess da la burgaisia, datti gia en il stadi natiral da l’existenza umana in dretg da l’individi sin acquistar proprietad tras lavur. Il contract social ch’el propona sco basa per l’urden statal na serva betg be a proteger corp e vita dals burgais, mabain er a garantir lur dretgs da proprietad, ils quals vegnan defendids tras il parlament er envers ils regents monarchics. Cunter in’eventuala tirannia da la curuna e cunter in access arbitrari a la proprietad da burgais bainstants ha Locke statuì il dretg da conceder taglias da vart dal parlament ed en il mender cas in dretg da resistenza.

Sco ulteriur element central dal contract social resguarda Locke il princip da maioritad, pertge ch’il corp stoppia necessariamain vegnir muventà en la direcziun da la pli gronda forza. Quest princip stoppia surtut vegnir applitgà entaifer il parlament; sco organ legislativ dependia quel numnadamain d’ina clera capacitad da decider. Tras il fatg ch’il parlament saja en funcziun sco legislativa e la curuna saja cumpetenta sulettamain per l’executiva, stabilescha Locke il princip da la separaziun da las pussanzas.

Separaziun da las pussanzas e stadi da dretg

Sper Locke è er Montesquieu stà in aderent da la monarchia constituziunala. Derivond d’ina famiglia aristocrata franzosa ha el studegià las relaziuns politicas en Frantscha ed ha er passentà in segiurn pli lung en l’Engalterra. Al model d’ina limitaziun da la pussanza tras separaziun da las pussanzas (Le pouvoir arrête le pouvoir) ha el agiuntà cun la giudicativa la terza pitga purtanta.

Suenter studis da giurisprudenza a Bordeaux e Paris è Montesquieu stà intgins onns en uffizi a la dretgira da Bordeaux, nua ch’el è stà fatschentà cun la controlla e registraziun da decrets roials. Da sias ‹Lettres persanes› (1721) resorta ina distanza fitg critica envers l’absolutissem franzos che sa chattava en ina fasa da declin. Quel na giuditgescha el sco betg meglier che la despotia osmanica. Er en ‹De l’esprit des lois› che dueva daventar in’ovra da standard entaifer la teoria statala cumpareglia Montesquieu diversas giadas las relaziuns europeicas cun quellas en l’Orient, e quai tant areguard relaschs actuals sco er istorics. Per el na sa fundescha libertad en il senn politic betg sin decisiuns dal pievel, mabain sin la segirezza che vegn garantida tras leschas generalas. Lur vigur ha da vegnir garantida tras ina giurisdicziun ch’è dal tuttafatg independenta e liada be a las leschas sezzas.^[63]

Dretgs da l’uman e suveranitad dal pievel

Tant Grotius sco er Locke e Montesquieu han gia resguardà en lur models da la societad e da la distribuziun da la pussanza tscherts dretgs individuals inalienabels. En ina furma cumplettada èn questas ideas vegnidas integradas en la ‹Decleraziun d’independenza dals Stadis Unids da l’America› (1776), en la ‹Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais› tras l’Assamblea naziunala franzosa (1789) e la finala en la ‹Decleraziun dals Dretgs umans› da las Naziuns Unidas (1948).

D’ina ruptura radicala cun tutta suveranitad statala colliada cun elements monarchics è segnada l’ovra dal criticher da cultura Jean-Jacques Rousseau ch’è oriund da Genevra e ch’ha vivì sur lung temp en Frantscha. Tenor si’opiniun areguard il stadi natiral da l’umanitad vivevan ils individis in sper l’auter en ina cuntentientscha autosuffizienta e s’entupavan surtut en rom da la copulaziun.^[64] Cun la spartiziun da la lavur creschenta e la creaziun d’agen possess è l’amur da sasez natirala (amour de soi) guntgida pli e pli a l’egoissem (amour-propre) che fa donn a la societad ed ha schizunt la tendenza da destruir quella. Il contract social da Rousseau (‹Du Contrat Social ou Principes du Droit Politique›) serva a perfecziunar l’umanitad ch’è s’alienada irrevocablamain dal stadi natiral originar.

Il liom central che resorta dal contrat social è la voluntad generala (volonté générale), en la quala sa scuntran las stentas positivas da tut ils individis ch’appartegnan a la communitad. Per eruir la voluntad generala vegnan manadas tras votaziuns, las qualas nivelleschan ils interess particulars e fan resortir ils interess generals. Premissa per in tal sistem è tenor Rousseau ch’il pievel saja infurmà e sclerì suffizientamain. Ed el admetta: «I duvrass creatiras divinas per pudair dar als umans leschas.»^[65]

En la voluntad generala sa constituescha la suveranitad dal pievel indivisibla ed inalienabla. Parlaments, partidas e gruppas d’interess refusescha Rousseau betg main che dretgs fundamentals u ina constituziun statala lianta.^[66] Cunter la voluntad generala ch’è vegnida eruida na datti tenor Rousseau er nagin dretg da resalva u resistenza individual. Damai che quella unescha la libertad individuala en ina libertad collectiva èsi be in act da guidar il resistent en ses agen interess, sch’ins al oblighescha da suandar la voluntad generala. Quai vala per Rousseau er en vista ad ina religiun civila lianta per tuts ed independenta da tuttas confessiuns e baselgias etablidas: tgi che refusass d’acceptar quai meritass tenor Rousseau la mort.^[67]

Giustia penala

La ruptura tranter Hobbes d’ina vart e Locke e Shaftesbury da l’autra è surtut sa manifestada areguard lur concepziun da l’uman fitg differenta. Locke e Shaftesbury partan da l’uman sco ina creatira che vul viver en armonia cun l’umanitad e cun il cosmos da Dieu. La nova dumonda che sa tschenta en lur cas è damai co ch’ins po gidar l’uman da viver sia natira a favur dal bainesser da l’entira umanitad. Locke e Shaftesbury sez appelleschan al sentiment da lur lecturs, numnadamain al snuizi che tschiffia tuts en vista a violenza e suffrientscha umana.

Al nivel da la discussiun davart il dretg ha lieu a medem temp ina cuntraversa areguard las furmas da puniziun ch’èn stadas en diever fin la fin dal 18avel tschientaner en tut l’Europa, ma che vegnivan consideradas sco medievalas. Chastià vegniva publicamain e da preferenza vi dal corp dal malfatschent, e quai tant per expiar l’urden ch’era vegnì violà sco er per intimidar il public. A la destrucziun e mutilaziun da l’urden suandava la destrucziun e mutilaziun dal corp ch’aveva chaschunà quest malfatg. La pasch vegn restabilida tras ina puniziun adequata en rom d’ina represchentaziun publica.^[68]

Sper la puniziun èn er la procedura giudiziala ed ils motivs per chastiar vegnids crititgads adina pli fitg da vart dals illuminists. Las persecuziuns da las strias èn en emprima lingia in fenomen da la refurmaziun. Quellas chaschunan tranter il 1550 ed il 1650 surtut en ils territoris protestants il pli grond dumber d’unfrendas. Ils process che vegnivan manads en quest connex valevan sco ordvart dispitaivels; la finala stuevi restar intschert, schebain ils fatgs eran insumma vegnids commess – vul dir sch’i saja insumma pussaivel da far patgs cun il diavel e da striunar. La pratica d’extorcar confess cun instruments da tortura e cumprovas da dretg dispitaivlas en furma da sentenzias divinas è vegnida crititgada adina pli fitg. Giurists sco Thomasius a Lipsia e pli tard Wolff a Halle sa drizzan a la fin dal 17avel tschientaner, suenter la fin da la gronda unda da persecuziun, vehementamain cunter las persecuziuns da strias, qualifitgond quellas sco furma da superstiziun publica. Francis Hutcheson represchenta ina sumeglianta posiziun en il territori da lingua englaisa.^[69] En questas argumentaziuns vegn mess en dumonda fermamain che striegn saja insumma pussaivel; ma las argumentaziuns pericliteschan la finala er la posiziun da la baselgia, damai ch’ellas rendan obsoleta la cretta en mintga furma d’intervenziun divina.

A partir da la fin dal 18avel tschientaner èn las puniziuns publicas vegnidas crititgadas adina pli ferm. Tras quellas daventian ils aspectaturs plitost sezs crudaivels che da vegnir entruidads a fins sentiments civilisads, dals quals la societad paschaivla dependia la finala. Delinquents na vegnian betg manads sin la buna via cun als mutilar u executar. En ils onns 1760 ha cumenzà cun la scrittira ‹Dei delitti e delle pene› da Cesare Beccaria la discussiun publica areguard la paina da mort sco furma da puniziun che na saja betg cumpatibla cun l’illuminissem. En il decurs dal 19avel tschientaner han ils stadis cumenzà a desister pli e pli fitg d’execuziuns publicas ed instituì la paina da praschun sco furma da puniziun usitada; quella dueva preparar als delinquents la via enavos en la societad. La resocialisaziun vegn resguardada dapi il 19avel tschientaner sco in dals success restants da l’epoca da l’illuminissem e sco ina da las normas che duevan la finala vegnir fixadas e stabilisadas a basa legala.

Politica

Utopias areguard la victoria da la virtid

Da la radicalitad da l’illuminissem fa er part la confidenza che ses propugnaturs han mess en las consequenzas ch’in pli aut nivel d’invista e da savida vegnia ad avair sin l’umanitad. A moda exemplarica resorta quai d’utopias sco ‹L’An 2440› da Louis-Sébastien Mercier (1771) che collia sco strusch in auter ils divers concepts da l’illuminissem ad in’unitad armonica. L’epoca desiderada d’ina convivenza umana ventiraivla na vegnia ni cuntanschida tras in svilup politic cuntinuant ni tras ina revoluziun, mabain tras la derasaziun da meglra savida; quella – uschia la ponderaziun – vegnia a laschar far ils umans dad els anora il pass vers la virtid, suenter che tut ils auters conflicts d’interess sajan schliads da sez. In regent virtuus definescha da nov sia pussanza ed è en avegnir simplamain l’emprim tranter ils burgais. Ses pievel dovra la pressa surtut per furmar sasez vers in pli aut grad da virtid. Bernard Mandeville ha pretendì ils onns 1705 e 1714 en sia ‹Fable of the Bees› ch’ina cuminanza che cuntanschia la virtuusitad stagneschia e perdia sia forza da viver; pervi da questas insinuaziuns è el vegnì diffamà sco man-devil, sco diavel en statura umana. Las visiuns dal futur dals onns 1770 èn concepidas a basa da l’idea d’in svilup cuntinuant che mainia a cuminanzas pli ventiraivlas. Ils sceptichers da l’entschatta dal 18avel tschientaner n’èn strusch pli preschents en las discussiuns da la fin dal 18avel tschientaner. Surtut a Locke ed a Shaftesbury reussescha il sigl dals onns 1690 en ils onns 1770, l’ultim sco quel filosof ch’ha formulà sco emprim la tesa ch’ina perfecziun dal gust e dal sentiment haja per consequenza ina convivenza armonica.

En in auter lieu rumpan ils lecturs dals onns 1770 cun ils models d’ina convivenza civilisada futura en stadis illuminads. Els sviluppan in interess per grondezza arcaica e per il nobel ch’ins chattia tar selvadis nuncivilisads.^[70] L’illuminissem che dumonda suenter ina convivenza virtuusa entaifer societads reglamentadas severamain vegn resentì pli e pli fitg sco restrenschent. Or dals circuls ch’accentueschan pli ferm la muntada da la sensibladad è sa sviluppada ina critica da la cultura e da la societad che vuleva organisar la convivenza en quel senn che mintgin duaja pudair sviluppar sia natira il meglier pussaivel a favur da la societad. La tesa che la natira umana sa sviluppia il meglier en civilisaziuns cumplexas è vegnida messa en dumonda en ils onns 1770 e 1780.

Absolutissem illuminà

Las emprovas dals impurtants illuminists da midar ils stadis politics en lur constituziun èn segnadas fin en ils onns 1770 d’in proceder ordvart reservà. Ins ha appellà ad ina transfurmaziun cuntinuanta ed ha empruvà d’entrar cun la politica en in discurs da cussegliaziun. Katharina II da la Russia è stada en correspundenza cun Voltaire, Montesquieu e Cesare Beccaria. Las refurmas ch’ella ha effectivamain realisà èn però sa concentradas sin mesiras d’infrastructura. Ina relaziun pli intensiva cun Voltaire ha gì Friedrich II da la Prussia. Friedrich sez ha publitgà il 1740 en il senn dal nov temp sia scrittira programmatica ‹Anti Machiavel›. Da las refurmas ch’el ha inizià anc avant ch’entrar en uffizi han fatg part l’aboliziun da la tortura il 1740 (cun in scumond absolut il 1754) sco er las leschas da toleranza ch’han attirà ughenots e catolics en la Prussia. En ina brev dal 1740 scriva el latiers: «Tut las religiuns èn tuttina e bunas, sche be la glieud che las confessa è undraivla; e sche Tircs u pajauns vegnissan e vulessan popular il pajais, sch’als vulessan nus bajegiar moscheas e baselgias.» Er la cesura per artitgels da pressa betg politics è vegnida dissolvida. Da vart dals Habsburgais ha Joseph II, imperatur dal 1765 fin il 1790, dissolvì il 1781 la servilitad dals purs e refurmà il 1783 il dretg matrimonial. Il 1787 ha el scumandà puniziuns mutilantas e reducì l’applicaziun da la paina da mort.

Ma schizunt tar ils regents che vegnan attribuids a l’illuminissem n’han las midadas politicas betg pudì accumplir las aspectativas. La gronda part da las refurmas ha gì lieu sin quels secturs che mettevan en vista in augment da las entradas statalas, vul dir che facilitavan per exempel l’immigraziun da novs burgais u la fundaziun da novas manufacturas. Refurmas structuralas avevan en mira da reducir ils dretgs da l’aristocrazia a favur dals dretgs dal pievel; effectivamain è però per gronda part vegnida rinforzada la pussanza statala, e quai tant envers l’aristocrazia sco er envers ils burgais. Questa constataziun vala tant per la Prussia, sco er per la Russia e per ils territoris habsburgais. Er la pressa politica è restada sut la surveglianza e controlla dal stadi (cun excepziun da l’Engalterra e dals Pajais Bass). Las intervenziuns a favur da la raschun da stadi èn plitost anc s’augmentadas. En monarchias illuminadas succedivan quellas sut la ponderaziun che be la regenza centrala saja abla da giuditgar cun vast orizont nua che giaschian ils interess publics.

Il pensar illuministic areguard la teoria dal stadi è naschì e sa sviluppà en stretga interacziun cun ils process da transfurmaziun reals dal temp modern tempriv; Machiavelli en l’Italia dal Nord, Grotius en l’Ollanda u Hobbes e Locke en l’Engalterra han mintgin reagì sin sia moda sin ils eveniments actuals en ils pajais respectivs. Las novas ideas èn da lur vart vegnidas recepidas en il milieu dals scienziads e scolads, d’ina burgaisia ch’è vegnida adina pli conscienta da sasezza, da la gruppa sociala dals funcziunaris che daventava adina pli gronda sco er d’ulteriuras persunas ch’eran avertas a la lectura ed interessadas a la vita publica.

La recepziun e l’influenza da las singulas teorias dal stadi èn stadas dependentas da divers facturs regiunals e da las relaziuns localas. Igl ha dà lieus da partenza e centers da derasaziun da las novas ideas, ma er territoris (surtut rurals) en ils quals il pensar ed agir n’èn quasi insumma betg vegnids influenzads da l’illuminissem.^[71] In pau a la giada èn sa fatgas valair las pli differentas furmas d’organisaziun che duevan gidar a francar il nov pensar politic entaifer las singulas parts da la societad.

Sco gia menziunà, n’è l’epoca da l’illuminissem betg sa sviluppada independentamain dals interess da pussanza contemporans. Sch’il prinzi prendeva en mira d’installar in’administraziun effizienta ch’agiva a basa da princips raziunals, succediva quai savens cun l’intent d’augmentar l’atgna pussanza e da generar novas entradas per il mantegniment da l’armada sco er per l’activitad da construcziun represchentativa e la vita a la curt pumpusa.^[72] In tal augment cuntinuant da l’apparat dals funcziunaris ha inizià en l’Engalterra ed en Frantscha e dueva la finala cumpigliar l’entira Europa. I suonda ina survista co che las ideas illuministicas e las refurmas statalas èn penetradas en ils singuls stadis europeics.

Pajais Bass

Las teorias dal stadi illuministicas e las parts da la societad che las han sustegnì n’han bain betg manà en il vest a furmas guvernamentalas e structuras da pussanza unitaras, ma han tuttina instradà midadas detg marcantas. Cun preschentar qua ils aspects essenzials da las novas organisaziuns guvernamentalas ch’èn sa sviluppadas, na dastga betg vegnir emblidà ch’il cumbat per la libertad dals Ollandais e la fundaziun da lur republica han furmà impurtants predecessurs e furniturs d’impuls per l’epoca da l’illuminissem. Enfin il 1750 han las chasas edituras ch’eran sa stabilidas là furmà il pli impurtant center per la stampa e derasaziun da scrittiras illuministicas. Il caracter federal da la republica ha favurisà la toleranza envers minoritads ed ha er purschì in dachasa per persunas che vegnivan persequitadas en auters stadis.^[73]

Reginavel Unì

Sco motor per svilups politics che faschevan diever d’impuls illuministics è da resguardar en il 17avel tschientaner l’Engalterra. Suenter ina fasa turbulenta segnada da guerra civila, ha la Glorious Revolution transfurmà il pajais en ina pussanza gronda europeica, la quala ha preparà la via a novs standards. En il decurs da questa nova epoca, ch’è stada sut l’ensaina d’in process da svilup politic-social relativamain stabil, è vegnì mess definitivamain frain a l’absolutissem cun rinforzar il dretg constituziunal e francar la posiziun politicamain centrala dal parlament sco represchentanza dals interess dals burgais (cun dretg da votar).

Cunter las tendenzas da recatolisaziun da James II ha il parlament clamà en agid ed entronisà sco nov retg William III (in descendent da las famiglias Orange e Stuart). Quel ha dà ils 13 da favrer 1689 ses consentiment a la Declaration of Rights ch’era colliada cun la garanzia ch’il monarc na mettia betg ord vigur leschas, relaschia novas taglias u trategnia en temp da pasch in’armada permanenta senza il consentiment dal parlament. Il nov urden politic correspundeva uschia per gronda part a la teoria dal stadi che John Locke aveva formulà en il ‹Second Treatise on Government›.

Ord vista sociopolitica ha la Glorious Revolution rinforzà l’aristocrazia cun possess da terren, la gentry, sco er la burgaisia economica en las citads. Questas duas gruppas socialas èn sa sviluppadas pli ferm ch’en auters pajais da l’Europa ad in’unitad cun interess communabels. Cun rinforzar il 1688/89 las pussaivladads da cundecisiun politica da questas forzas dinamicas entaifer la societad englaisa, è a medem temp vegnì preparà il terren per la revoluziun industriala che dueva suandar.^[74]

Germania

Il 1685 è vegnì revocà l’Edict da Nantes, uschia che la libertad da religiun dals protestants en Frantscha è ida andetgamain a fin. Quai n’ha betg be gì consequenzas da muntada istorica per l’Engalterra, mabain er per la Germania. Friedrich Wilhelm, il prinzi electur da Brandenburg, ha relaschà l’Edict da Potsdam ch’ha inizià ina politica da toleranza religiusa. Quai ha gì l’effect che fin a 20 000 ughenots ch’eran fugids da la Frantscha èn arrivads en ses pajais; da quels èn radund 40 % sa chasads a Berlin, uschia che mintga tschintgavel abitant da la citad era enturn il 1700 in ughenot.^[75] Quests réfugiés han pussibilità a la regiun da Brandenburg ed a la Prussia da sa revegnir demograficamain da las sperditas da la Guerra da trent’onns ed han instradà in svilup economic respectabel. Dapi la segunda mesadad dal 17avel tschientaner aveva il franzos cumenzà a remplazzar il latin sco lingua da la diplomazia internaziunala; er qua han ils ughenots prendì en ina rolla d’intermediaturs en lur pajais ospitants ed han inizià ina fasa da resvegl cultural.^[76] Che las citads da Berlin e Potsdam èn avanzadas da quest temp a centers da l’illuminissem europeic è d’attribuir per ina buna part a la preschientscha d’intellectuals franzos.

Cura che Friedrich II (il Grond) è vegnì a la pussanza sco sutbiadi da Friedrich Wilhelm, era in’extensiun da la pussanza en il senn da la raschun dal stadi e sa basond sin princips illuministics pia gia vegnida iniziada. En sia persunalitad cuntrastava Friedrich II fermamain cun ses bab, il retg schuldà Friedrich Wilhelm I. Sco virtuus a la flauta traversa, cumponist d’agens tocs da musica ed intellectual che sa deditgava intensivamain a la litteratura e ch’era fitg versà en la lingua franzosa, ha Friedrich II gia sveglià baud l’interess da Voltaire. Sco ‹illuminist sin il tron› dueva el surtut vegnir titulà pli tard per dus motivs: per l’ina era el in spiert libertin en dumondas religiusas che concediva explicitamain a mintgin da vegnir beà sin sia moda; per l’autra è daventada famusa sia definiziun dal retg sco «emprim servient dal stadi» che relativescha sia posiziun privilegiada. Cun abolir la tortura e reducir la paina da mort ha el gia mess a l’entschatta da ses temp d’uffizi ferms accents a favur dals dretgs da l’uman. Insumma è Friedrich II sa deditgà intensivamain ad ina revisiun integrala dal dretg territorial; ses codex civil prussian dueva però entrar en vigur pir suenter sia mort.

Da l’autra vart èn sa mussads sin impurtants champs ils cunfins da ses operar illuministic. Uschia è per exempel la posiziun sociala privilegiada dals proprietaris da bains aristocratics anc vegnida rinforzada; ad els èn stadas reservadas quasi tut las posiziuns da cader militaras ed administrativas. Ed er areguard la politica da l’exteriur èn las tendenzas d’expansiun da Friedrich II stadas motivadas surtut d’ina politica da la pussanza en il senn da la raschun dal stadi.

Tuttina ha Friedrich il Grond represchentà entaifer tut ils monarcs dal 18avel tschientaner a moda la pli decidida las ideas da l’illuminissem. Sut si’influenza han er ils monarcs d’auters territoris tudestgs instradà emprims pass da refurma en il senn illuministic. E la finala era er il regent da l’Austria ed imperatur Joseph II in grond admiratur dal roi philosophe prussian. El ha mess ad ir refurmas dal dretg e relaschà edicts da toleranza envers persunas betg catolicas; a quellas èn vegnids concedids ils dretgs burgais cumplains e la pussaivladad d’exercitar lur religiun a moda privata. En l’entir territori da l’Austria e da la Boemia èn ils purs ultra da quai vegnids relaschads da la serviladad. Areguard la politica sociala è la monarchia austriaca pia schizunt stada pli progressiva – en il senn da las ideas illuministicas – che Friedrich II.^[77]

Quai che pertutga la teoria dal stadi illuministic derivan duas da las contribuziuns centralas da l’intschess tudestg da la plima dad Immanuel Kant: Il 1784 ha el publitgà ses essai ‹Resposta a la dumonda: Tge è l’illuminissem?›, en il qual el ha definì il term a moda classica, ed il 1795 ha el formulà en sia scrittira ‹Zum ewigen Frieden› sias atgnas ideas areguard la teoria dal stadi ed il dretg internaziunal (a las qualas ins recurra per part fin oz).

L’era napoleonica n’ha betg mo manà en il territori tudestg a la dissoluziun dal Sontg Imperi roman ed a la fundaziun da la Confederaziun dal Rain, mabain ha er mess ad ir las Refurmas prussianas. Tras quellas èn persunalitads ch’eran influenzadas da la teoria dal stadi illuministica vegnidas en posiziuns-clav: per exempel Freiherr vom Stein, Karl August von Hardenberg u Wilhelm von Humboldt.

Las refurmas socialas ed economicas en il senn illuministic-liberal èn er vegnidas sustegnidas d’in vast apparat da funcziunaris. Dapi il temp da Friedrich Wilhelm è quel sa sviluppà ad in’elita d’atgna tempra ch’ha accumpagnà e promovì la modernisaziun dal stadi.^[78]

Russia

Er en la Russia regiva cun Katharina II dapi il 1762 ina zara che steva en correspundenza cun illuminists e che reclamava era per sai da reger en quest senn. Entant che Friedrich il Grond avevan envidà Voltaire a sia maisa a Sanssouci ha Katharina la Gronda gidà Denis Diderot or da sia situaziun precara en Frantscha cun al envidar ad in segiurn pli lung a Son Petersburg. La zara ha er mess sin via refurmas en il spiert da l’illuminissem, per exempel areguard ils fatgs da sanadad en las citads, il sistem da scola u la libertad da pressa.^[79] Ils signals illuministics nà da Son Petersburg n’han però betg pudì midar a moda essenziala il fatg che la burgaisia citadina era en Russia relativamain pauc sviluppada e che la gronda part dals purs vegniva supprimida d’in «domini senza remischun».^[80]

Stadis Unids

Las discussiuns politicas èn sa midadas en quel mument ch’igl era propi reussì da crear il 1776 en furma dals Stadis Unids ina nova naziun a basa dals models da l’illuminissem – pia en furma d’ina communitad democratica e republicana. La constituziun dals Stadis Unids dal 1781 ha realisà elements essenzials da la debatta areguard la teoria dal stadi che John Locke aveva mess ad ir a la fin dals onns 1680.

Dal temp ch’ins ha instradà la via vers l’independenza, sa differenziavan las cundiziuns sociopoliticas en las colonias da l’America dal Nord però marcantamain da quellas en l’Europa. Ina gronda part dals colonists temprivs consistiva da puritans, vul dir d’aderents da la cretta calvinistica ch’eran stads opposts dapi l’entschatta dal 17avel tschientaner en l’Engalterra a repressiuns religiusas ed eran perquai sa resolvids d’emigrar. Sut l’impressiun da l’influenza politica da la baselgia anglicana en lur pajais d’origin, han ils colonists dà da l’entschatta ennà paisa da sparter cleramain las duas sferas da la religiun e da la politica.

In’ulteriura caracteristica dal svilup en l’America dal Nord è stada l’auta stima ch’è vegnida attribuida a la lavur sco obligaziun religiusa e sco prova per cuntanscher renconuschientscha sociala. Da l’entschatta ennà n’è sa sviluppada qua nagina societad structurada tenor stans; e las differenzas da classa sociala che resultavan da possess e ritgezza èn vegnidas relativadas tras l’etos da lavur menziunà. Ultra da quai è la scolaziun vegnida promovida a moda surproporziunala da vart dals colonists, uschia che l’America enconuscheva gia en il 18avel tschientaner in sistem da scola sviluppà vastamain. Da quel èn resortids electurs bain infurmads ch’èn stads buns d’exprimer lur pretensiuns en ils parlaments da las singulas colonias.^[81]

Cura che las colonias da l’America dal Nord èn sa colliadas cunter lur pajais d’origin ed han declerà il 1776 lur independenza sco Stadis Unids, èn els sa referids sut l’egida da Thomas Jefferson a princips dals dretgs da l’uman ed ad in dretg da resistenza che pudeva sa basar sin ponderaziuns da Locke. Il dretg a libertad e prosperitad individuala sco er a l’insurrecziun cunter ina regenza ch’agiva cuntinuadamain a moda illegitima duevan furmar maximas marcantas per giustifitgar lur deliberaziun.

Enfin che la constituziun americana ha pudì entrar en vigur hai però anc durà dudesch onns, e quai betg mo pervi da la Guerra d’independenza encunter il pajais d’origin englais, mabain er pervi d’ideas divergentas a l’intern concernent il caracter dal stadi futur. En rom dal process da ratificaziun èn numnadamain sa fatgas valair en singuls stadis vuschs ch’eran da l’avis che la libertad ed independenza acquistada sa conservian meglier en ina colliaziun lucca da stadis independents ch’en in stadi federativ. La finala han però tuttina pudì sa far valair las vuschs ch’han defendì ils avantatgs dal stadi federativ.

Da resguardar elements da la democrazia directa n’è percunter betg vegnì en dumonda per ils fundaturs dal stadi american (ch’èn per part s’orientads en questa dumonda a Thukydides e sia descripziun da la democrazia attica). In pievel da filosofs – uschia han els argumentà – saja tuttina nunrealistic sco la schlattaina dals retgs filosofs, suenter la quala Platon aveva bramà.^[82] Pli gronda che saja però la schelta da represchentants pussaivels e pli gronda che daventia la probabilitad che quels ageschian independentamain da resguards locals.

Sper la defensiun da la constituziun cunter ils inimis dal stadi federativ è stà en il center da sia concepziun da prevegnir ad in maldiever pussaivel da la pussanza statala. Per quest intent n’èn ins betg sa cuntentà d’applitgar il princip da la separaziun da las pussanzas tenor Montesquieu, mabain ha sviluppà supplementarmain in concept d’impediments e cuntrapaisas tranter las pussanzas, l’uschenumnà sistem da checks and balances.^[83]

Sco la pli ferma pussanza entaifer l’urden statal republican vegniva considerada la legislativa – ed er sco la pli privlusa per ils burgais, damai ch’ella aveva access direct a lur possess en furma da leschas da taglia. Perquai han ins procurà en il parlament per in sistem a duas chombras ed ultra da quai separà il nivel federal da quel dals stadis singuls che disponivan per lur fatschentas d’agens parlaments e regenzas.

Sco ulteriur element da controlla da la pussanza legislativa è il president american vegnì munì cun in veto suspensiv che po be vegnir mess ord vigur tras ina maioritad da dus terzs dad omaduas chombras parlamentaras. Da l’autra vart lubescha il proceder d’impeachment al parlament da relaschar il president da ses uffizi en cas d’in abus d’uffizi evident en furma da cuntravenziun cunter la lescha. Sco ultima protecziun cunter ina legislaziun cuntraria a la constituziun serva la giudicativa en furma dal Supreme Court cun derschaders independents che vegnan elegids dal president en collavuraziun cun il senat per vita duranta.

Per cuntanscher la maioritad en il process da ratificaziun è plinavant vegnida integrada en la constituziun in catalog da dretgs e libertads burgaisas.^[84] Resalvads da quests dretgs eran percunter ils sclavs che furmavan da quel temp in tschintgavel da la populaziun da las colonias.^[85] Be per quest pretsch ha pudì vegnir chattà il consentiment dals stadis dal sid per la constituziun americana, e quai cumbain ch’ils stadis dal nord eran gia s’exprimids da quel temp per dissolver la sclavaria.^[86]

Frantscha

Ina greva crisa da las finanzas statalas ha necessità il monarc Louis XVI da convocar il 1789 ils stans generals – 175 onns suenter lur davosa tschentada. In dals motivs per la situaziun finanziala precara ha furmà la participaziun da la Frantscha a la guerra d’ultramar, e quai da la vart dals Americans revoltants cun l’intent da flaivlentar uschia l’Engalterra sco pussanza gronda rivalisanta. Ulteriurs rapports als svilups en l’America èn sa dads en quel mument ch’il terz stan è sa declerà sco Assamblea naziunala, ha dismess la societad da stans franzosa cun ses privilegis per il clerus e per l’aristocrazia ed ha deliberà da sia vart ina ‹Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais›.

In’impurtanta rolla en quest’emprima fasa constituziunala da la Revoluziun franzosa ha per exempel giugà il Marquis de La Fayette ch’era sa participà sco uffizier franzos al cumbat american cunter ils Brits. Dal 1789 al 1791 è el s’engaschà en l’Assamblea naziunala e sco cumandant da la garda naziunala per in curs vers in stadi constituziunal cun separaziun da las pussanzas ed il monarc sco schef da la regenza. Er per lunschor la gronda part da l’emprima Assamblea naziunala franzosa è s’exprimida a favur d’ina monarchia constituziunala cun separaziun da las pussanzas tenor las ideas da Montesquieu. La constituziun dal 1791 ha mantegnì al retg ina ferma posiziun che surpassava sias cumpetenzas executivas, numnadamain en furma d’in veto suspensiv da fin quatter onns envers l’Assamblea naziunala sco sulet organ legislativ.

Cuntrari a William d’Orange tschient onns pli baud en l’Engalterra n’è Louis XVI però betg stà pront da sa cuntentar a la lunga cun la funcziun ch’al era vegnida attribuida tras la constituziun. El era be sa suttamess per il mument al squitsch da vart dal pievel e tendava a restabilir ses dretgs tradiziunals sco monarc absolutistic. Per quest intent ha el tschertgà a l’exteriur il sustegn da monarcs da confidenza. Ma schizunt cura ch’il retg è vegnì arrestà sin la fugia curt avant che bandunar il pajais, èn las forzas politicas dominantas en l’Assamblea naziunala restadas fidaivlas a sia persuna sco element indispensabel da lur construcziun constituziunala. Els han prendì mesiras cunter ulteriuras tentativas da fugia ed al han fatg prestar il sarament sin la constituziun dal 1791. Sco chau da la regenza ch’el aveva sez convocà, ha Louis XVI cooperà a partir da quel mument sfurzadamain cun quellas parts dals rebellants malvis ch’al sustegnevan; tar las leschas ch’al pertutgavan ha el fatg diever repetidamain dal veto suspensiv.

Ma er pervi d’influenzas agitatoricas nà da l’exteriur n’èsi betg reussì da stabilisar en Frantscha il nov urden politic. Sco che la famiglia roiala aveva sperà, è sa furmada cun la Decleraziun da Pillnitz ina front cuntrarevoluziunara. Sinaquai è ina maioritad en l’Assamblea naziunala s’exprimida a favur d’ina guerra da revoluziun cunter il «cumplot aristocratic» a l’intern ed a l’exteriur – e quai malgrà singulas admoniziuns sco quella da Maximilien Robespierre ch’ha manegià che nagin n’amia ils missiunars armads. Il consentiment da vart dal retg, ch’era previs en la constituziun per la decleraziun da guerra, ha Louis XVI dà gugent. El pudeva sperar ch’ils monarcs a Vienna e Berlin al vegnian a restituir ses vegls dretgs en cas d’ina sconfitta da vart da l’armada franzosa. Ma i dueva vegnir auter: en la situaziun militara ordvart smanatschanta dal 1792 han furmaziuns da voluntaris da tut la Frantscha rinforzà las truppas regularas («Allons enfants de la Patrie...»); ed a Paris ha il tribun dal pievel sut Georges Danton mobilisà las massas cunter il retg che vegniva uss resguardà sco inimi (Assagl sin las Tuilerias). E sco ch’ha mussà il process cunter Louis XIV, aveva el propi manà ina correspundenza secreta cun ils adversaris da guerra uffizials ed è perquai vegnì executà il schaner 1793.

Cun destituir il retg tras in moviment revoluziunar ch’è vegnì adina pli radical, è la constituziun dal 1791 daventada obsoleta. Tras quai è la Revoluziun passada en in stadi che correspundeva a las ideas e finamiras da Robespierre. Gia a chaschun da la liberaziun da la constituziun il 1789 era lez s’exprimì cunter mintga furma da dretg da veto da vart dal retg e suenter la fugia da quel aveva el clamà suenter in’inquisiziun e puniziun. Ussa però al è sa purschida la schanza da realisar ina republica sut l’ensaina da la voluntad generala tenor Rousseau. Gia sco giuven student da la giurisprudenza era Robespierre stà in grond admiratur da las ideas dal filosof genevrin ed aveva gì chaschun da sa discurrer cun quel.^[87]

Las cundiziuns da basa per ina tala emprova eran però tut auter che stabilas u favuraivlas, e quai tant pervi da las smanatschas cuntinuantas nà da l’exteriur sco er pervi da l’agitaziun revoluziunara a l’intern. La finala dueva la constituziun republicana dal 1793 gnanc entrar en vigur; enstagl sa chattava il Convent naziunal en tschertas fasas en la sumbriva dal Comité dal bainstar public (il qual aveva la funcziun d’ina regenza revoluziunara), dal Comité da la segirezza generala e dal Tribunal revoluziunar. Al lieu da la suveranitad dal pievel a basa d’in urden democratic-legal è sa sviluppada ina dictatura revoluziunara che supprimiva tutta resistenza effectiva u supponida. En questa fasa ha la Revoluziun maglià en il vair senn dal pled ses agens uffants: en pliras undas èn ils manaders da las singulas fasas da la Revoluziun vegnids inculpads d’esser uss inimis dal pievel ed èn vegnids guillotinads. Cun ils meds dal terrur dueva vegnir preparada la via a la virtid republicana. Robespierre sez è daventà il 1794 il propagandist d’ina religiun da la raschun inspirada da Rousseau e la figura centrala d’ina nova ‹Festa naziunala en onur da l’esser suprem›. Ma gia paucas emnas suenter è Robespierre sez vegnì cupitgà ed executà.^[88]

Cun la fin da Robespierre e da ses partisans è ì a fin il reschim da terrur da la regenza revoluziunara ed a medem temp la fasa radicala da la Revoluziun franzosa ch’aveva en mira l’egualitad sociala da tut ils Franzos. En la proxima fasa ch’è vegnida dominada dals termidorians n’ha betg be la segirtad persunala, mabain er la protecziun dals interess da possess da la burgaisia giugà ina rolla centrala. En la constituziun da l’avust 1795 ch’è vegnida approvada tras votaziun dal pievel è il term da l’egualitad vegnì definì da nov, e quai en la furma che dueva esser decisiva per tut ils stadis da dretg e constituziunals futurs: «L’egualitad consista en quai che la lescha è per tuts la medema.»^[89] Sper la decleraziun dals dretgs è ussa vegnida fixada ina decleraziun da las obligaziuns dals burgais, cun accent spezial sin il respectar las leschas. Las mesiras repressivas envers spirituals, baselgia e cristianissem èn vegnidas terminadas e la libertad da la religiun è vegnida restabilida. Al lieu da la subordinaziun da la baselgia al stadi è vegnì instradà in nov svilup cun la separaziun da stadi e baselgia.^[90]

Ma er il Directori che regiva tenor la constituziun dal 1795 n’è betg vegnì da stabilisar a moda duraivla la posiziun a l’intern dal pajais. Uschia èsi reussì a Napoleun Bonaparte, ch’era avanzà en l’armada revoluziunara, da sa far valair en rom d’in culp da stadi sco spendrader apparent da la republica. Declerond el il 1799 che la revoluziun saja vegnida manada enavos sin ses princips e tras quai terminada, ha el facticamain mess il crap da fundament per ina monarchia militara d’in dictatur sclerì.

Las grondas midadas ch’èn vegnidas colliadas cun la Revoluziun franzosa han gì lieu a la fin dal 18avel tschientaner ed han instradà la fin da l’epoca da l’illuminissem en ils stadis dal vest. Resguardada dals aderents sco «cumplenida da l’illuminissem» e dals adversaris sco «desaster» è la Revoluziun franzosa senza dubi daventada in punct d’inversiun. Da l’autra vart da quel è l’elan illuministic da vulair organisar l’urden statal confurm al temp vegnì surcuvert u substituì da tendenzas restaurativas e romanticas.^[91]

Tuttina ha il ‹flad revoluziunar› dals eveniments en Frantscha adina puspè influenzà danovamain las generaziuns futuras. Insurrecziuns dal pievel e culps da stadi, regenzas parlamentaras ed en furma da cumissariat, la separaziun da las pussanzas e represchentanzas dal pievel suveranas èn adina puspè stadas colliadas cun la Revoluziun franzosa sco punct d’orientaziun tant en il senn positiv sco er negativ. Uschia surpassa l’effect simbolic e moral da la Revoluziun forsa schizunt sias consequenzas directas e documentablas.^[92]

En l’Engalterra avevan la chasa roiala ed il parlament adina chattà l’equiliber tranter lur interess. En la Prussia ed en l’Austria èn ils regents sa mussads averts envers il nov pensar – sche er be reservadamain – ed han pussibilità refurmas. En Frantscha percunter, nua che l’absolutissem n’aveva strusch prendì notizia da las novas ideas, èsi vegnì a la gronda explosiun. A l’insurrecziun violenta n’èn però nagins dals enconuschents illuminists sa participads activamain, cun excepziun da Condorcet. Ils eveniments da la Revoluziun franzosa han dentant dà be curt temp chaschun ad euforia. Perditgas dal temp han bainspert rapportà cun disgust davart ils schabetgs sin la via e cun sceptica visavi ils intellectuals che dirigivan il process politic. Uschia èsi per exempel er ì a Friedrich Schiller ch’accentuescha en sias brevs ‹Über die ästhetische Erziehung des Menschen› (1795) che savida suletta na saja betg abla d’impedir la crudaivladad umana, mabain be la vardad che saja zuppada en la bellezza. Be sche l’uman elavuria omaduas varts da ses basegns, la sensualitad e la raschun, possia el chattar la via a l’armonia. Las discussiuns ch’han inizià il 1789 han la finala mantegnì be pauc da l’absolutissem illuminà ed er da la revoluziun sezza sco med per cuntanscher l’illuminissem. L’opziun centrala per il 19avel tschientaner dueva daventar il stadi naziunal, e quai en rom da discussiuns ch’èn be pli sa referidas a moda parziala a l’illuminissem. A partir dal 1790 han adina dapli vuschs caracterisà il project politic da l’illuminissem sco naiv. Ils novs models istorics ch’èn vegnids discutads en il 19avel tschientaner han accentuà la vigur da process istorics irreversibels ed han tschessentà l’idea d’in svilup cuntinuant da la raschun.

Cuntinuaziun dal project da l’illuminissem

L’illuminissem sco moviment istoric, vul dir sco epoca, vala per l’istoriografia sco terminà cun la fin dal 18avel tschientaner. La discussiun davart l’illuminissem sco process da pensar cuntinuescha però fin en il temp preschent.

Hegel

Georg Wilhelm Friedrich Hegel ha valità las prestaziuns da l’illuminissem a moda positiva. El ha dentant – sco gia Schiller ed auters contemporans – resalvà en quest giudicat la vart morala: «L’illuminissem da la raschun renda bain pli scort, ma betg pli bun.»^[93] Cun quai è el sa drizzà cunter l’idea che l’illuminissem pussibiliteschia er in ‹meglierament› moral da l’uman. Medemamain è Hegel da l’avis che la critica da l’illuminissem envers la religiun na saja betg vardaivla. «L’illuminist na realisescha betg che quai ch’el crititgescha n’è ord vista da la cretta nagin object sensual.»

En consequenza da la negaziun tranter illuminissem e cretta che na saja betg vegnida schliada, vesa Hegel a sa glischnar l’umanitad en la «libertad absoluta» che l’illuminissem haja generà. En quella na saja avant maun nagina orientaziun. Quai maina tenor Hegel ad in urden senza cuntegn, senza leschas e senza cunfins ch’haja la finala pussibilità il terrur da Robespierre.^[94] Giuditgond uschia, ignorescha Hegel però che si’atgna filosofia na fiss insumma gnanc stada pussaivla senza il term da la libertad ch’è pir vegnì stgaffì da l’illuminissem.^[95]

Nietzsche

Friedrich Nietzsche ha giuditgà tscherts aspects da l’illuminissem a moda positiva, auters a moda negativa. Er el ha crititgà che l’illuminissem saja collià cun ina reducziun che tschessentia memia ferm las varts sentimentalas ed emoziunalas da l’uman. Enconuschientscha e savida pussibiliteschian be in access reducì al mund. Gia en ina da sias scrittiras temprivas constatescha Nietzsche: «L’art è pli ferm che l’enconuschientscha, perquai che quel vul la vita, entant che l’autra cuntanscha sco davosa finamira be – la destrucziun.»^[96] Questa decadenza en cumparegliaziun cun ina percepziun cumplessiva dal mund – sco ch’el la vesa realisada en la veglia tragedia greca – hajan gia inizià Socrates ed ils sofists.

A moda positiva valitescha Nietzsche che l’illuminissem haja instradà la fin da la religiun. «L’illuminissem creschent ha fatg stremblir ils dogmas da la religiun e sveglià in sentiment da profunda disfidanza.» En quest senn resguarda el er la scienza sco in impurtant element per la liberaziun dal spiert. Ma l’illuminissem saja er stà collià cun illusiuns areguard la prosperitad da l’umanitad:

«I dat fantasts politics e socials che cloman plain fieu e cun gronda eloquenza da revolver tut l’urden existent. Els crain ch’i vegnia alura a s’elevar immediat e quasi da sez il pli losch tempel d’ina nobla umanitad. En quests siemis privlus resuna anc la superstiziun da Rousseau che crajeva en ina buntad miraculusa ed originara da la natira umana, la quala saja quasi vegnida cuverta da las instituziuns da cultura en la societad, en il stadi ed en l’educaziun. Deplorablamain san ins or d’experientschas istoricas che mintga furma da revoluziun metta en libertad las energias las pli selvadias, las qualas fan reviver danovamain las orrurs ed excessivitads dals temps ils pli lontans. Da vulair revolver l’urden existent po pia tuttavia esser ina funtauna da forza per in’umanitad ch’è daventada stancla; ma na po mai e pli mai ordinar, furmar, crear ed accumplir la natira umana.»

Adorno constatescha che Nietzsche haja enconuschì sco paucs dapi Hegel la dialectica da l’illuminissem. E cuntrari a Hegel, tar il qual la raschun daventia la realitad, vesia Nietzsche duas vias che mainian or da l’illuminissem: il nihilissem e la liberaziun. En l’emprima direcziun tendeva tenor Nietzsche Rousseau, en la segunda Voltaire.^[97]

Ma surtut, uschia Nietzsche, saja l’illuminissem stà airi a mesa via. Per el n’avevan ils singuls pensaders betg tratg las consequenzas necessarias or da lur invistas – be crititgar la religiun, sco ch’avevan fatg quai Voltaire e Kant, saja memia pauc. E silsuenter saja la situaziun be anc pegiurada: l’idealissem tudestg saja puspè sa stentà da definir l’absolut ed haja uschia quasi fatg il pass enavos en il temp avant l’illuminissem. La medema tendenza hajan er suandà la romantica e l’istorissem. Perquai èsi impurtant per Nietzsche da returnar sin la via enchaminada: «Quest illuminissem avain nus da manar vinavant – senza ans laschar starmentar dal fatg ch’igl ha dà ina ‹gronda revoluziun› e puspè ina ‹gronda reacziun› cunter quella, dus moviments ch’existan anc oz. Pertge che quai èn be gieus dad undas en cumparegliaziun cun il grond diluvi en il qual nus ans muvain ed ans vulain mover!»

Nietzsche n’ha pia betg sbittà l’illuminissem, mabain al vuleva cuntinuar e radicalisar. La dretga via era per el la midada da tuttas valurs, il return al maletg dal mund presocratic.

Karl Marx e Friedrich Engels

Karl Marx e Friedrich Engels han l’emprim formulà lur ideas en successiun dals illuminists franzos, surtut dals materialists. En il decurs dal temp han els però revedì lur valitaziun ed han numnà l’illuminissem in svilup ch’haja servì en emprima lingia als interess da la burgaisia. L’onn 1879 resumescha Engels: «Nus avain realisà che questa raschun eterna n’era en vardad nagut auter ch’il spiert idealisà da la classa mesauna che sa sviluppava gist da quel temp a la burgaisia. Suenter che la Revoluziun franzosa ha gì realisà la societad ed il stadi a basa da questa raschun, sche èsi sa mussà ch’ils novs indrizs, quant raziunals ch’els eran en congual cun las relaziuns precedentas, n’eran tuttavia betg dal tuttafatg raschunaivels.»^[98] Er l’utilitarissem egoistic da Jeremy Bentham han els resguardà sco ina consequenza da l’illuminissen.

Max Weber

Il sociolog Max Weber renviescha al fatg ch’il svilup da la societad a partir dal temp modern tempriv haja surtut manà a l’intellectualisaziun e raziunalisaziun. E quai haja gì per consequenza ch’i dettia da princip naginas pussanzas misteriusas ed incalculablas ch’influenzeschian l’andament dal mund, mabain ch’ins possia – teoreticamain – dominar tut las chaussas tras calculaziun. «Quai però munta: la demistificaziun dal mund. Ins na sto betg pli recurrer a meds magics per dumagnar ils spierts, sco che fascheva quai il selvadi che carteva en talas pussanzas. Oz prestan quai meds tecnics e calculaziuns. Quai è il tratg principal ch’è stà collià cun l’intellectualisaziun sco tala.»^[99]

Max Horkheimer e Theodor W. Adorno

Max Horkheimer e Theodor W. Adorno crititgeschan en la ‹Dialektik der Aufklärung› l’unilateralitad da l’illuminissem. Els na resguardan lur puntg da vista betg sco ina teoria da decadenza da quel – tenor la quala pir la ruina da l’illuminissem avess manà a las crisas da la moderna –, mabain recurran als origins da l’illuminissem sco tal. Tenor els haja quel transfurmà la raschun en in med da pussanza e la raziunalitad scientifica saja daventada in sistem serrà en il qual tut dueva vegnir sfurzà en. Questa chapientscha instrumentala da la raschun saja la finala daventada privlusa per l’individualitad e la libertad effectuond il totalitarissem da las societads modernas.^[100]

Hannah Arendt

Hannah Arendt è medemamain sa fatschentada en numerusas scrittiras tant cun l’illuminissem sco er cun la Revoluziun americana e cun la Revoluziun franzosa. Er ella sa distanziescha da la cretta en il progress ch’è caracteristica per l’illuminissem. En pli renda ella attent a la problematica che l’illuminissem haja remplazzà las anteriuras vardads absolutas tras novas. En quel senn è ella da l’avis – sa referind a Kant – ch’era l’‹absolut bun› en la convivenza dals umans na saja betg main privlus che l’‹absolut mal›. En il senn da Lessing appellescha ella da chapir e giuditgar il mund adina or da pliras perspectivas. La finamira saja il pensar liber che na saja betg lià a determinaziuns tradiziunalas. Ina vardad absoluta n’existia betg; en in discurs da pliras vuschs sa midia quella permanentamain en in’«opiniun tranter opiniuns».^[101]

Jürgen Habermas

Jürgen Habermas è sa drizzà cunter la moda e maniera co che ses magisters Adorno e Horkheimer han valità l’illuminissem. Enstagl da vulair returnar al punct da partenza da quel discurra el dal «project inaccumplì da la moderna». Sco element central giuditgescha Habermas la furmaziun d’ina publicitad en il decurs dal 18avel tschientaner, in fenomen che n’haja betg existì en questa furma en l’antica ed en il temp medieval. L’opiniun publica saja segnada da si’independenza envers il stadi e saja sa sviluppada ad in’atgna instanza che limiteschia ils interess da pussanza dals regents. El appellescha da cuntinuar cun l’illuminissem en il senn d’in agir communicativ che s’orientescha permanentamain a l’argumentaziun raziunala.^[102]

Annotaziuns

↑ Gertrude Himmelfarb: The Roads to Modernity: The British, French and American Enlightenments. Vintage, Londra 2008, p. 11–12.
↑ Norbert Hinske: Aufklärung, en: Staatslexikon. Recht. Wirtschaft. Gesellschaft, tom 1, 7. ed., Herder, Freiburg 1995.
↑ Jürgen Osterhammel: Die Entzauberung Asiens. Europa und die asiatischen Reiche im 18. Jahrhundert. Minca 1998, p. 31–32.
↑ Cf. surtut la publicaziun da Jonathan Israel: Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity, 1650–1750 dal 2001.
↑ Olaf Simons: The English market of books: title statistics and a comparison with German data (Critical threads 2013).
↑ Cf. Guy G. Stroumsa, A new science: the discovery of religion in the Age of Reason. Cambridge, Mass.; Londra: Harvard Univ. Press, 2010.
↑ Inquiry Concerning Virtue or Merit [1699], restampà sco Treatise IV dals Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times. Londra, 1711.
↑ Georg Bollenbeck: Eine Geschichte der Kulturkritik. Beck, Minca 2007, p. 37.
↑ Edmond Halley, An Estimate of the Degrees of the Mortality of Mankind, Philosophical Transactions 196 (1693), p. 596–610 e postscript p. 654–656. e-edition: http://www.pierre-marteau.com/editions/1693-mortality.html.
↑ John Locke: An Essay concerning Humane Understanding, 1690 e David Hume: An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748.
↑ John Locke ha formulà la premissa «Nihil est in intellectu quod non antea fuerit in sensu» en ses Essay Concerning Humane Understanding, 1690.
↑ Alexander Pope, Epitaph on Sir Isaac Newton, 1727.
↑ Christian Thomasius accentuescha quai en ses ‹Versuch vom Wesen des Geistes› dal 1699.
↑ Recensà en Deutsche Acta Eruditorum, nr. 35. Lipsia: Johann Friedrich Gleditsch, 1715, p. 891–898 sco er en las nrs. 42 e 46 da la Neue Bibliothek oder Nachricht von neuen Büchern, Francfurt a.M./Lipsia, 1715.
↑ Directions for seafaring, 1664.
↑ John Locke en l’Essay Concerning Humane Understanding, Londra 1690, cudesch 2, chap. XIV, 25/29, nua che l’onn 1689 vegn descrit sco il 5639avel suenter la creaziun dal mund. Cf. p.ex. era Benjamin Hederich: Anleitung zu den fürnehmsten historischen Wissenschafften, benanntlich der Geographie, Chronologie, Genealogie, 2. ed. Wittenberg: G. Zimmermannen, 1711.
↑ Werner Krauss, Zur Anthropologie des 18. Jahrhunderts. Die Frühgeschichte der Menschheit im Blickpunkt der Aufklärung. Berlin, 1978; Minca, Vienna 1979.
↑ John Locke, Essay Concerning Humane Understanding, 1690 (chapitel Association of Ideas).
↑ Visiuns dal futur sco che preschenta la prognostica usitada en la tradiziun da Nostradamus na cumpiglian naginas innovaziuns tecnicas. Romans dal futur vegnan pir scrits a partir dal 1733 e pir a partir dals onns 1770 skizzeschan quels furmas da la convivenza umana che sa distinguan da las contemporanas (en emprima lingia en dumondas da la morala).
↑ Cf. J. Andreae: Vorrede tar: Deutsche Acta Eruditorum 1, Lipsia: Johann Friedrich Gleditsch & Sohn, 1712.
↑ Markus Paulus Hunold. Curieuse Nachricht von denen heute zu Tage grand mode gewordenen Journal- Quartal- und Annual-Schrifften [...] von M.P.H. Freyburg [Jena], 1716 e Heinrich Ludwig Goetten. Gründliche Nachricht von den frantzösischen, lateinischen und deutschen Journalen, Ephemeridibus, monatlichen Extracten, oder wie sie sonsten Nahmen haben mögen [...] von H.P.L.M. Lipsia; Gardeleben: H. Campe, 1718.
↑ Franciscus Lang accentuescha ord perspectiva gesuitica l’avantatg da l’opera en il manaschi teatral contemporan sco er la vieuta dal gust ch’ha gì lieu a l’entschatta dal 18avel tschientaner en sia Dissertatio de actions scenica, Minca 1727, p. 83.
↑ Areguard il teater migrant cf. Günther Hansen, Formen der Commedia dell’Arte in Deutschland, ed. Da Helmut G. Asper. Emsdetten: Lechte, 1984.
↑ Cf. Jeremy Coillier, A Short View of the Immorality and Profaneness of the English Stage. Londra 1698.
↑ Cf. latiers er Dene Barnett, Jeanette Massy-Westropp: The Art of Gesture. The Practices and Principles of 18th Century Acting. Heidelberg: Winter 1987.
↑ Cf. Thomasius en sia revista Schertz- und Ernsthaffter, Vernünfftiger und Einfältiger Gedancken, über allerhand Lustige und nützliche Bücher und Fragen (1688–1690).
↑ Pierre Daniel Huet resumescha la gronda part da quests aspects en ses Traité de l’origine des romans. Auturs sco Pierre Bayle giustifitgeschan la funcziun dal roman modern che tracta il scandal politic, cf. l’intervista che Gottlieb Stolle ha fatg cun el il 1703: Gottlieb Stolle, Reise durch Deutschland und die Niederlande (1703).
↑ Johann Joachim Winckelmann: Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Mahlerey und Bildhauer-Kunst. Dresden 1755.
↑ Béatrice Didier: La musique des Lumières: Diderot, l’Encyclopédie, Rousseau. Paris: Presses universitaires 1985.
↑ Cf. Denise Launay: La Querelle des Bouffons: textes des pamphlets. Genevra: Minkoff 1973.
↑ John Harald Plumb: The Commercialisation of Leisure in Eighteenth-century England, en: Idem (ed.): The Birth of a Consumer Society, Londra 1982, p. 265–285.
↑ Hanns-Werner Heister: Das Konzert. Theorie einer Kulturform. Wilhelmshaven: Heinrichshofen 1983, tom 1, p. 162, ISBN 3-7959-0277-0.
↑ Brev da Goethe a Friedrich Zelter dals 9 da november 1829. Goethe cunfinescha il quartet dal concert virtuus da Paganini, envers il qual el era main enclinà. Max Hecker (ed.): Briefwechsel zwischen Goethe und Zelter, tom 3, 1828–1832, Lipsia: Insel 1918, p. 201.
↑ Rudolf Braun, David Gugerli: Macht des Tanzes, Tanz der Mächtigen. Hoffeste und Herrschaftszeremoniell 1550–1914. Minca: C.H. Beck 1993.
↑ Rudolf zur Lippe: Naturbeherrschung am Menschen, tom 2: Geometrisierung des Menschen und Repräsentation des Privaten im französischen Absolutismus. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1974.
↑ Karl Heinz Taubert: Das Menuett. Geschichte und Choreographie. Turitg: Pan 1988.
↑ Cf. las collecziuns ch’èn vegnidas edidas da Raoul-Auger Feuillet u John Weaver suenter il 1700.
↑ Henning Eichberg: Leistung, Spannung, Geschwindigkeit. Sport und Tanz im gesellschaftlichen Wandel des 18./19. Jahrhunderts. Stuttgart: Klett 1978.
↑ Louis de Cahusac: La Danse ancienne et moderne ou Traité historique de la danse. Den Haag: Neauime 1754, tom 1, p. 14.
↑ Richard van Dülmen 1996, p. 32.
↑ Gonthier-Louis Fink: Kosmopolitismus, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 221.
↑ Vincenzo Ferrone: Der Wissenschaftler, en: Michel Vovelle (ed.) 1998, p. 192.
↑ Richard van Dülmen 1996, p. 50.
↑ Richard van Dülmen 1996, p. 55ss.; Winfried Dotzauer: Freimaurer, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 137s.
↑ Richard van Dülmen 1996, p. 124.
↑ Richard van Dülmen 1996, p. 100ss.; W. Daniel Wilson: Illuminaten, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 184s.
↑ Michel Vovelle: Der Mensch der Aufklärung (introducziun), en: Idem (ed.) 1998, p. 31.
↑ Michael Maurer: Bürger/Bürgertum, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 71.
↑ Michael Maurer: Bürger/Bürgertum, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 71.
↑ Richard van Dülmen 1996, p. 82s.
↑ Wolfgang Adam: Lesen, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 184s.
↑ Cità tenor: John A. Mc Carthy: Öffentlichkeit, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 293.
↑ Holger Böning: Volksaufklärung, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 435.
↑ Richard van Dülmen 1996, p. 66s.; Helmut Reinalter: Gesellschaften, patriotische, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 159.
↑ Hans Fenske: Demokratie, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 435.
↑ Tranter auter en Michel Foucault: Wahnsinn und Gesellschaft. Eine Geschichte des Wahns im Zeitalter der Vernunft. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1993 (Histoire de la folie à l’âge classique. Folie et déraison, 1961).
↑ Charles Irénée Castel de Saint-Pierre, Projet pour rendre la paix perpétuelle en Europe (1712/1717), ediziun dal 1712 tar Gallica, ediziun dal 1717 tar Gallica.
↑ Stolleis 1990, p. 23.
↑ Guicciardini remartga – tenor Stolleis «en passond» – ch’i na saja bain betg cristian da mazzar abitants da Pisa empraschunads, ma che quai correspundia tuttavia a la «ragione e uso degli stati». (Stolleis 1990, p. 40s.).
↑ Stolleis 1990, p. 11s.
↑ Günter Hoffmann-Loerzer: Grotius, en: Hans Maier, Heinz Rausch, Horst Denzer (ed.): Klassiker des politischen Denkens, tom I, Minca: Beck, 5. ed. 1979, p. 315/318s.
↑ Hans Maier: Hobbes, en: Hans Maier, Heinz Rausch, Horst Denzer (ed.): Klassiker des politischen Denkens, tom I, Minca: Beck, 5. ed. 1979, p. 357ss.
↑ De l’esprit des lois 11, 3.
↑ Schneiders 1997, p. 75.
↑ Contrat social 2, 7.
↑ Hans Maier: Rousseau, en: Hans Maier, Heinz Rausch, Horst Denzer (ed.): Klassiker des politischen Denkens, tom II, Minca: Beck, 5. ed. 1979, p. 129ss.
↑ Contrat social 2, 7.
↑ Uschia Michel Foucault en ses cudesch Surveiller et punir (1975).
↑ Francis Hutcheson: An Historical Essay concerning Witchcraft. Londra 1718.
↑ Henri Baudet: Paradise on Earth. Some Thoughts on European Images of Non European Man. New Haven, Londra 1965.
↑ Michelle Vovelle: Der Mensch der Aufklärung. (Introducziun), en: Idem (ed.) 1998, p. 22.
↑ Johann Christian Pauly: Staatsverwaltung/Policey, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 394.
↑ Wijnand W. Mijnhardt: Niederlande, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 288s.
↑ Winkler 2009, p. 154.
↑ Eberhard Gresch: Die Hugenotten. Geschichte, Glaube und Wirkung. Lipsia 2005, p. 95.
↑ Eberhard Gresch: Die Hugenotten. Geschichte, Glaube und Wirkung. Lipsia 2005, p. 75.
↑ Winkler 2009, p. 242s.
↑ Stolleis 1990, p. 14.
↑ Mandrou 1982, p. 285s.
↑ Mandrou 1982, p. 291.
↑ Winkler 2009, p. 268.
↑ Federalist, nr. 49; cità tenor Winkler 2009, p. 293.
↑ Il term cumpara l’emprima giada tar John Adams il schaner 1787. (Winkler 2009, p. 300s.).
↑ Winkler 2009, p. 302.
↑ Weis 1982, p. 68.
↑ Winkler 2009, p. 288.
↑ Jean Massin: Robespierre. 4. ed., Berlin 1976, p. 17; Winkler 2009, p. 224.
↑ Jean Massin: Robespierre. 4. ed., Berlin 1976, p. 17; Winkler 2009, p. 350s.
↑ Weis 1982, p. 155.
↑ Weis 1982, p. 157.
↑ Schneiders (ed.) 2001, p. 17; idem 1997, p. 129s.
↑ Karl Griewank: Die Französische Revolution. Cologna/Vienna, 6. ed. 1975, p. 114.
↑ Georg Friedrich Wilhelm Hegel: Fragmente über Volksreligion und Christentum. Ovras en 20 toms; tom 1, Suhrkamp 1970, p. 21.
↑ Citats tenor Georg Friedrich Wilhelm Hegel: Phänomenologie des Geistes [1807]. Ovras en 20 toms; tom 3, Suhrkamp 1970.
↑ Jürgen Stolzenburg: Hegels Kritik der Aufklärung. Zum Kapitel: ‹Der Kampf der Aufklärung mit dem Aberglauben› in der Phänomenologie des Geistes, en: Wolfgang Hohgrebe (ed.): Phänomen und Analyse. Grundbegriffe der Philosophie des 20. Jahrhunderts in Erinnerung an Hegels Phänomenologie des Geistes. Königshausen & Neumann, Würzburg 2008, p. 155–174.
↑ Friedrich Nietzsche: Fünf Vorreden zu fünf ungeschriebenen Büchern. Über das Pathos der Wahrheit 1, KSA 1, p. 30.
↑ Theodor W. Adorno: Gesammelte Schriften in zwanzig Bänden, tom 3, Dialektik der Aufklärung, Francfurt a.M. 1997, p. 60–61.
↑ Friedrich Engels: Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft, en: Karl Marx/Friedrich Engels: Werke. Dietz, Berlin, tom 19, 1962, p. 189–201, qua 192–193.
↑ Max Weber, Wissenschaft als Beruf (1917/19), 7. ed., 1984, 17 (= Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre), Mohr Siebeck, 7. ed., Tübingen 1988, p. 594.
↑ Max Horkheimer/Theodor W. Adorno: Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente, en: Max Horkheimer: Gesammelte Schriften, tom 5, Fischer, Francfurt a.M. 1987, p. 31.
↑ Hannah Arendt: Rede über Lessing. Von der Menschlichkeit in finsteren Zeiten. Minca 1960.
↑ Jürgen Habermas: Die Moderne – Ein unvollendetes Projekt. Philosophisch-politische Aufsätze. Lipsia 1990.

Litteratura

Introducziuns

Peter-André Alt: Aufklärung. 2. ed., Stuttgart 2001, ISBN 3-476-01853-9.
Hans Joachim Störig: Kleine Weltgeschichte der Philosophie. (1950) 17. ed., Kohlhammer, Stuttgart 1999, ISBN 3-17-016070-2.
Werner Schneiders: Das Zeitalter der Aufklärung. 2. ed., Beck, Minca 2001, ISBN 3-406-44796-1.
Ehrhard Bahr (ed.): Was ist Aufklärung? Thesen und Definitionen. Reclam, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-15-009714-4.
Annette Meyer: Die Epoche der Aufklärung. Akademie, Berlin 2010, ISBN 978-3-05-004443-9.

Per approfundar

Werner Krauss: Studien zur deutschen und französischen Aufklärung. Rütten & Loening, Berlin 1963.
Werner Schneiders: Die wahre Aufklärung. Zum Selbstverständnis der Deutschen Aufklärung. Alber, Freiburg im Breisgau / Minca 1974, ISBN 3-495-47280-0.
Werner Krauss: Zur Anthropologie des 18. Jahrhunderts. Die Frühgeschichte der Menschheit im Blickpunkt der Aufklärung. Berlin, 1978; Minca / Vienna 1979, ISBN 3-548-35248-0.
Winfried Schröder (ed.): Französische Aufklärung. Bürgerliche Emanzipation, Literatur und Bewußtseinsbildung. Reclam, Lipsia 1979.
Jürgen Stenzel (ed.): Das Zeitalter der Aufklärung. Beck, Minca 1980, ISBN 3-406-06020-X.
Jochen Schmidt (ed.): Aufklärung und Gegenaufklärung in der europäischen Literatur, Philosophie und Politik von der Antike bis zur Gegenwart. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1989, ISBN 3-534-10251-7.
Wolfgang Martens (ed.): Lipsia: Aufklärung und Bürgerlichkeit. Heidelberg 1990.
Philippe Ariès, Georges Duby, Roger Chartier (ed.): Geschichte des privaten Lebens, tom 3: Von der Renaissance zur Aufklärung. (1986) S. Fischer, Francfurt a.M. 1991, ISBN 3-10-033612-7.
Peter Pütz: Die deutsche Aufklärung. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1991, ISBN 3-534-06092-X.
Helmut Reinalter (ed.): Die Aufklärung in Österreich. Ignaz von Born und seine Zeit. Peter Lang, Francfurt a.M. 1991, ISBN 3-631-43379-4.
Siegfried Jüttner, Jochen Schlobach (ed.): Europäische Aufklärung. Einheit und nationale Vielfalt. Meiner, Hamburg 1992, ISBN 978-3-7873-1079-1.
Fritz Wagner: Europa im Zeitalter des Absolutismus und der Aufklärung. (1968) 3. ed., Klett-Cotta, Stuttgart 1996, ISBN 978-3-12-907560-9.
Barbara Stolberg-Rillinger: Europa im Jahrhundert der Aufklärung. Reclam, Stuttgart 2000, ISBN 3-15-017025-7.
Werner Schneiders (ed.): Lexikon der Aufklärung: Deutschland und Europa. (1995) Beck, Minca 2001, ISBN 3-406-47571-X.
Frank Kelleter: Amerikanische Aufklärung. Sprachen der Rationalität im Zeitalter der Revolution. Schöningh, Paderborn 2002, ISBN 3-506-74416-X.
Winfried Müller: Die Aufklärung. Oldenbourg, Minca 2002, ISBN 978-3-486-55764-0.
Panajotis Kondylis: Die Aufklärung im Rahmen des neuzeitlichen Rationalismus. Meiner, Hamburg 2002, ISBN 3-7873-1613-2.
Rainer Enskat: Bedingungen der Aufklärung. Philosophische Untersuchungen zu einer Aufgabe der Urteilskraft. Weilerswist-Metternich: Velbrück Wissenschaft 2008, ISBN 978-3-938808-06-1.
Richard Faber, Brundhilde Wehinger (ed.): Aufklärung in Geschichte und Gegenwart. Königshausen & Neumann, Würzburg 2010, ISBN 978-3-8260-4365-9.
Wolfgang Hardtwig (ed.): Die Aufklärung und ihre Weltwirkung. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2010, ISBN 978-3-525-36423-9.
Philipp Blom: Böse Philosophen: Ein Salon in Paris und das vergessene Erbe der Aufklärung. Hanser, Minca 2011, ISBN 978-3-446-23648-6.
Jonathan I. Israel, Martin Mulsow (ed.): Radikalaufklärung. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2014, ISBN 978-3-518-29653-0.

Stadi, societad, politica

Richard van Dülmen: Die Gesellschaft der Aufklärer. Zur bürgerlichen Emanzipation und aufklärerischer Kultur in Deutschland. Francfurt a.M. 1996.
Robert Mandrou: Staatsraison und Vernunft: 1649–1775. (1975) Propyläen, Francfurt a.M. 1982.
Edmund S. Morgan: Die amerikanische Revolution. En: Golo Mann, August Nitschke (ed.): Von der Reformation zur Revolution. (1960–1964) Propyläen, Francfurt a.M. 1986.
Michael Stolleis: Staat und Staatsraison in der frühen Neuzeit. Studien zur Geschichte des öffentlichen Rechts. Francfurt a.M. 1990.
Michel Vovelle (ed.): Der Mensch der Aufklärung. (1990) Francfurt a.M. 1998.
Eberhard Weis: Der Durchbruch des Bürgertums: 1776–1847. (1975) Propyläen, Francfurt a.M. 1982.
Heinrich August Winkler: Geschichte des Westens, tom 1: Von den Anfängen in der Antike bis zum 20. Jahrhundert. Minca 2009, ISBN 978-3-406-59235-5.

Colliaziuns

Commons

Commons: Illuminissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Anette Schlemm: Renaissance, Aufklärung.
Ulrich Johannes Schneider: Toleranz und historische Gleichgültigkeit. Zur Geschichtsauffassung der Aufklärung (PDF; 1,9 MB), en: Lessing und die Toleranz (Beiträge der vierten Internationalen Konferenz der Lessing Society in Hamburg 1985). Tom spezial dal Lessing-Yearbook, Minca 1987, p. 115–128.
Archiv d’emprender online davart l’illuminissem.

[1] Gertrude Himmelfarb: The Roads to Modernity: The British, French and American Enlightenments. Vintage, Londra 2008, p. 11–12.

[2] Norbert Hinske: Aufklärung, en: Staatslexikon. Recht. Wirtschaft. Gesellschaft, tom 1, 7. ed., Herder, Freiburg 1995.

[3] Jürgen Osterhammel: Die Entzauberung Asiens. Europa und die asiatischen Reiche im 18. Jahrhundert. Minca 1998, p. 31–32.

[4] Cf. surtut la publicaziun da Jonathan Israel: Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity, 1650–1750 dal 2001.

[Olaf_Simons-5] Olaf Simons: The English market of books: title statistics and a comparison with German data (Critical threads 2013).

[6] Cf. Guy G. Stroumsa, A new science: the discovery of religion in the Age of Reason. Cambridge, Mass.; Londra: Harvard Univ. Press, 2010.

[7] Inquiry Concerning Virtue or Merit [1699], restampà sco Treatise IV dals Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times. Londra, 1711.

[8] Georg Bollenbeck: Eine Geschichte der Kulturkritik. Beck, Minca 2007, p. 37.

[9] Edmond Halley, An Estimate of the Degrees of the Mortality of Mankind, Philosophical Transactions 196 (1693), p. 596–610 e postscript p. 654–656. e-edition: http://www.pierre-marteau.com/editions/1693-mortality.html.

[10] John Locke: An Essay concerning Humane Understanding, 1690 e David Hume: An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748.

[11] John Locke ha formulà la premissa «Nihil est in intellectu quod non antea fuerit in sensu» en ses Essay Concerning Humane Understanding, 1690.

[12] Alexander Pope, Epitaph on Sir Isaac Newton, 1727.

[13] Christian Thomasius accentuescha quai en ses ‹Versuch vom Wesen des Geistes› dal 1699.

[14] Recensà en Deutsche Acta Eruditorum, nr. 35. Lipsia: Johann Friedrich Gleditsch, 1715, p. 891–898 sco er en las nrs. 42 e 46 da la Neue Bibliothek oder Nachricht von neuen Büchern, Francfurt a.M./Lipsia, 1715.

[15] Directions for seafaring, 1664.

[16] John Locke en l’Essay Concerning Humane Understanding, Londra 1690, cudesch 2, chap. XIV, 25/29, nua che l’onn 1689 vegn descrit sco il 5639avel suenter la creaziun dal mund. Cf. p.ex. era Benjamin Hederich: Anleitung zu den fürnehmsten historischen Wissenschafften, benanntlich der Geographie, Chronologie, Genealogie, 2. ed. Wittenberg: G. Zimmermannen, 1711.

[17] Werner Krauss, Zur Anthropologie des 18. Jahrhunderts. Die Frühgeschichte der Menschheit im Blickpunkt der Aufklärung. Berlin, 1978; Minca, Vienna 1979.

[18] John Locke, Essay Concerning Humane Understanding, 1690 (chapitel Association of Ideas).

[19] Visiuns dal futur sco che preschenta la prognostica usitada en la tradiziun da Nostradamus na cumpiglian naginas innovaziuns tecnicas. Romans dal futur vegnan pir scrits a partir dal 1733 e pir a partir dals onns 1770 skizzeschan quels furmas da la convivenza umana che sa distinguan da las contemporanas (en emprima lingia en dumondas da la morala).

[20] Cf. J. Andreae: Vorrede tar: Deutsche Acta Eruditorum 1, Lipsia: Johann Friedrich Gleditsch & Sohn, 1712.

[21] Markus Paulus Hunold. Curieuse Nachricht von denen heute zu Tage grand mode gewordenen Journal- Quartal- und Annual-Schrifften [...] von M.P.H. Freyburg [Jena], 1716 e Heinrich Ludwig Goetten. Gründliche Nachricht von den frantzösischen, lateinischen und deutschen Journalen, Ephemeridibus, monatlichen Extracten, oder wie sie sonsten Nahmen haben mögen [...] von H.P.L.M. Lipsia; Gardeleben: H. Campe, 1718.

[22] Franciscus Lang accentuescha ord perspectiva gesuitica l’avantatg da l’opera en il manaschi teatral contemporan sco er la vieuta dal gust ch’ha gì lieu a l’entschatta dal 18avel tschientaner en sia Dissertatio de actions scenica, Minca 1727, p. 83.

[23] Areguard il teater migrant cf. Günther Hansen, Formen der Commedia dell’Arte in Deutschland, ed. Da Helmut G. Asper. Emsdetten: Lechte, 1984.

[24] Cf. Jeremy Coillier, A Short View of the Immorality and Profaneness of the English Stage. Londra 1698.

[25] Cf. latiers er Dene Barnett, Jeanette Massy-Westropp: The Art of Gesture. The Practices and Principles of 18th Century Acting. Heidelberg: Winter 1987.

[26] Cf. Thomasius en sia revista Schertz- und Ernsthaffter, Vernünfftiger und Einfältiger Gedancken, über allerhand Lustige und nützliche Bücher und Fragen (1688–1690).

[27] Pierre Daniel Huet resumescha la gronda part da quests aspects en ses Traité de l’origine des romans. Auturs sco Pierre Bayle giustifitgeschan la funcziun dal roman modern che tracta il scandal politic, cf. l’intervista che Gottlieb Stolle ha fatg cun el il 1703: Gottlieb Stolle, Reise durch Deutschland und die Niederlande (1703).

[28] Johann Joachim Winckelmann: Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Mahlerey und Bildhauer-Kunst. Dresden 1755.

[29] Béatrice Didier: La musique des Lumières: Diderot, l’Encyclopédie, Rousseau. Paris: Presses universitaires 1985.

[30] Cf. Denise Launay: La Querelle des Bouffons: textes des pamphlets. Genevra: Minkoff 1973.

[31] John Harald Plumb: The Commercialisation of Leisure in Eighteenth-century England, en: Idem (ed.): The Birth of a Consumer Society, Londra 1982, p. 265–285.

[32] Hanns-Werner Heister: Das Konzert. Theorie einer Kulturform. Wilhelmshaven: Heinrichshofen 1983, tom 1, p. 162, ISBN 3-7959-0277-0.

[33] Brev da Goethe a Friedrich Zelter dals 9 da november 1829. Goethe cunfinescha il quartet dal concert virtuus da Paganini, envers il qual el era main enclinà. Max Hecker (ed.): Briefwechsel zwischen Goethe und Zelter, tom 3, 1828–1832, Lipsia: Insel 1918, p. 201.

[34] Rudolf Braun, David Gugerli: Macht des Tanzes, Tanz der Mächtigen. Hoffeste und Herrschaftszeremoniell 1550–1914. Minca: C.H. Beck 1993.

[35] Rudolf zur Lippe: Naturbeherrschung am Menschen, tom 2: Geometrisierung des Menschen und Repräsentation des Privaten im französischen Absolutismus. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1974.

[36] Karl Heinz Taubert: Das Menuett. Geschichte und Choreographie. Turitg: Pan 1988.

[37] Cf. las collecziuns ch’èn vegnidas edidas da Raoul-Auger Feuillet u John Weaver suenter il 1700.

[38] Henning Eichberg: Leistung, Spannung, Geschwindigkeit. Sport und Tanz im gesellschaftlichen Wandel des 18./19. Jahrhunderts. Stuttgart: Klett 1978.

[39] Louis de Cahusac: La Danse ancienne et moderne ou Traité historique de la danse. Den Haag: Neauime 1754, tom 1, p. 14.

[40] Richard van Dülmen 1996, p. 32.

[41] Gonthier-Louis Fink: Kosmopolitismus, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 221.

[42] Vincenzo Ferrone: Der Wissenschaftler, en: Michel Vovelle (ed.) 1998, p. 192.

[43] Richard van Dülmen 1996, p. 50.

[44] Richard van Dülmen 1996, p. 55ss.; Winfried Dotzauer: Freimaurer, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 137s.

[45] Richard van Dülmen 1996, p. 124.

[46] Richard van Dülmen 1996, p. 100ss.; W. Daniel Wilson: Illuminaten, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 184s.

[47] Michel Vovelle: Der Mensch der Aufklärung (introducziun), en: Idem (ed.) 1998, p. 31.

[48] Michael Maurer: Bürger/Bürgertum, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 71.

[49] Michael Maurer: Bürger/Bürgertum, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 71.

[50] Richard van Dülmen 1996, p. 82s.

[51] Wolfgang Adam: Lesen, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 184s.

[52] Cità tenor: John A. Mc Carthy: Öffentlichkeit, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 293.

[53] Holger Böning: Volksaufklärung, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 435.

[54] Richard van Dülmen 1996, p. 66s.; Helmut Reinalter: Gesellschaften, patriotische, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 159.

[55] Hans Fenske: Demokratie, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 435.

[56] Tranter auter en Michel Foucault: Wahnsinn und Gesellschaft. Eine Geschichte des Wahns im Zeitalter der Vernunft. Francfurt a.M.: Suhrkamp 1993 (Histoire de la folie à l’âge classique. Folie et déraison, 1961).

[57] Charles Irénée Castel de Saint-Pierre, Projet pour rendre la paix perpétuelle en Europe (1712/1717), ediziun dal 1712 tar Gallica, ediziun dal 1717 tar Gallica.

[58] Stolleis 1990, p. 23.

[59] Guicciardini remartga – tenor Stolleis «en passond» – ch’i na saja bain betg cristian da mazzar abitants da Pisa empraschunads, ma che quai correspundia tuttavia a la «ragione e uso degli stati». (Stolleis 1990, p. 40s.).

[60] Stolleis 1990, p. 11s.

[61] Günter Hoffmann-Loerzer: Grotius, en: Hans Maier, Heinz Rausch, Horst Denzer (ed.): Klassiker des politischen Denkens, tom I, Minca: Beck, 5. ed. 1979, p. 315/318s.

[62] Hans Maier: Hobbes, en: Hans Maier, Heinz Rausch, Horst Denzer (ed.): Klassiker des politischen Denkens, tom I, Minca: Beck, 5. ed. 1979, p. 357ss.

[63] De l’esprit des lois 11, 3.

[64] Schneiders 1997, p. 75.

[65] Contrat social 2, 7.

[66] Hans Maier: Rousseau, en: Hans Maier, Heinz Rausch, Horst Denzer (ed.): Klassiker des politischen Denkens, tom II, Minca: Beck, 5. ed. 1979, p. 129ss.

[67] Contrat social 2, 7.

[68] Uschia Michel Foucault en ses cudesch Surveiller et punir (1975).

[69] Francis Hutcheson: An Historical Essay concerning Witchcraft. Londra 1718.

[70] Henri Baudet: Paradise on Earth. Some Thoughts on European Images of Non European Man. New Haven, Londra 1965.

[71] Michelle Vovelle: Der Mensch der Aufklärung. (Introducziun), en: Idem (ed.) 1998, p. 22.

[72] Johann Christian Pauly: Staatsverwaltung/Policey, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 394.

[73] Wijnand W. Mijnhardt: Niederlande, en: Schneiders (ed.) 2001, p. 288s.

[74] Winkler 2009, p. 154.

[75] Eberhard Gresch: Die Hugenotten. Geschichte, Glaube und Wirkung. Lipsia 2005, p. 95.

[76] Eberhard Gresch: Die Hugenotten. Geschichte, Glaube und Wirkung. Lipsia 2005, p. 75.

[77] Winkler 2009, p. 242s.

[78] Stolleis 1990, p. 14.

[79] Mandrou 1982, p. 285s.

[80] Mandrou 1982, p. 291.

[81] Winkler 2009, p. 268.

[82] Federalist, nr. 49; cità tenor Winkler 2009, p. 293.

[83] Il term cumpara l’emprima giada tar John Adams il schaner 1787. (Winkler 2009, p. 300s.).

[84] Winkler 2009, p. 302.

[85] Weis 1982, p. 68.

[86] Winkler 2009, p. 288.

[87] Jean Massin: Robespierre. 4. ed., Berlin 1976, p. 17; Winkler 2009, p. 224.

[88] Jean Massin: Robespierre. 4. ed., Berlin 1976, p. 17; Winkler 2009, p. 350s.

[89] Weis 1982, p. 155.

[90] Weis 1982, p. 157.

[91] Schneiders (ed.) 2001, p. 17; idem 1997, p. 129s.

[92] Karl Griewank: Die Französische Revolution. Cologna/Vienna, 6. ed. 1975, p. 114.

[93] Georg Friedrich Wilhelm Hegel: Fragmente über Volksreligion und Christentum. Ovras en 20 toms; tom 1, Suhrkamp 1970, p. 21.

[94] Citats tenor Georg Friedrich Wilhelm Hegel: Phänomenologie des Geistes [1807]. Ovras en 20 toms; tom 3, Suhrkamp 1970.

[95] Jürgen Stolzenburg: Hegels Kritik der Aufklärung. Zum Kapitel: ‹Der Kampf der Aufklärung mit dem Aberglauben› in der Phänomenologie des Geistes, en: Wolfgang Hohgrebe (ed.): Phänomen und Analyse. Grundbegriffe der Philosophie des 20. Jahrhunderts in Erinnerung an Hegels Phänomenologie des Geistes. Königshausen & Neumann, Würzburg 2008, p. 155–174.

[96] Friedrich Nietzsche: Fünf Vorreden zu fünf ungeschriebenen Büchern. Über das Pathos der Wahrheit 1, KSA 1, p. 30.

[97] Theodor W. Adorno: Gesammelte Schriften in zwanzig Bänden, tom 3, Dialektik der Aufklärung, Francfurt a.M. 1997, p. 60–61.

[98] Friedrich Engels: Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft, en: Karl Marx/Friedrich Engels: Werke. Dietz, Berlin, tom 19, 1962, p. 189–201, qua 192–193.

[99] Max Weber, Wissenschaft als Beruf (1917/19), 7. ed., 1984, 17 (= Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre), Mohr Siebeck, 7. ed., Tübingen 1988, p. 594.

[100] Max Horkheimer/Theodor W. Adorno: Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente, en: Max Horkheimer: Gesammelte Schriften, tom 5, Fischer, Francfurt a.M. 1987, p. 31.

[101] Hannah Arendt: Rede über Lessing. Von der Menschlichkeit in finsteren Zeiten. Minca 1960.

[102] Jürgen Habermas: Die Moderne – Ein unvollendetes Projekt. Philosophisch-politische Aufsätze. Lipsia 1990.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]