Lettonia

Republica da la Lettonia Latvijas Republika (letton)
Lingua uffiziala	letton
Chapitala	Riga
Furma da stadi	republica parlamentara
Schef da stadi	president Egils Levits
Schef da la regenza	primminister Krišjānis Kariņš
Surfatscha	64 589 km²
Abitants	1 950 116 (2017)
Spessezza	30 abitants per km²
Munaida	euro (€)
Independenza	18 da november 1918 21 d’avust 1991
Imni naziunal	Dievs, svētī Latviju!
Zona d'urari	UTC+2
Numer da l'auto	LV
TLD d'internet	.lv
Preselecziun	+371

La Lettonia (letton Latvija) è in stadi situà en il Balticum. Sco stadi d’amez dals trais stadis baltics cunfinescha el en il sid cun la Lituania, en il sidost cun la Bielorussia, en l’ost cun la Russia, en il nord cun l’Estonia ed en il vest cun la Mar da l'Ost. La chapitala ed a medem temp la pli gronda citad dal pajais è Riga.

Dapi che l’extensiun a l’ost da l’Uniun europeica è entrada en vigur l’entschatta da matg 2004, è la Lettonia commembra da l’Uniun europeica. Dapi il prim da schaner 2014 fa il pajais er part da la zona da l’euro.

Geografia

La chapitala Riga

Tipica regiun da lais en la Letgalia

La Lettonia sa chatta en il center dal Balticum. L’attribuziun da lezza regiun è percunter contestada e vegn influenzada, sper facturs geografics, er d’aspects istoric-culturals e politics. Uschia vegn il Balticum considerà – tut tenor il context – sco part da l’Europa dal Nord, da l’Europa Centrala, da l’Europa da l’Ost u da l’Europa dal Nordost.

La Lettonia consista surtut da las quatter regiuns istoricas Curlandia (letton: Kurzeme) en il vest, Livonia (letton: Vidzeme) en il nordost, Semgalia (letton: Zemgale) sco strivla graschla tranter Daugava ed il cunfin lituan sco er Letgalia (letton: Latgale) en il sidost. Per gronda part sa tracti d’ina cuntrada da collinas da morena cuvertas da guaud e ritga da lais, e d’ina regiun da costa pauc structurada. Ils pli lungs flums da la Lettonia furman la Daugava e la Gauja. Il pli grond lai dal pajais è il Lubāns cun 80,7 km², il Lai Drīdzis è il pli profund lai dals trais pajais baltics (65,1 m). La chapitala Riga furma er geograficamain il center dal pajais pauc colonisà. Il Golf da Riga, situà en la Mar da l’Ost, sa chatta en il nordvest dal pajais.

La Republica da la Lettonia mesira ina surfatscha da 64 589 km². Il pajais cunfinescha en il nordost sur ina lunghezza da 343 km cun l’Estonia, en l’ost sur ina lunghezza da 276 km cun la Russia, en il sidost sur ina lunghezza da 161 km cun la Bielorussia ed en il sid sur ina lunghezza da 588 km cun la Lituania. La costa per lung dal Golf da Riga en il nord e la Mar da l'Ost en il vest mesira ca. 498 km; cunfins maritims ha la Lettonia cun l’Estonia e cun la Lituania. L’autezza sur mar dal pajais furma en media 87 m. La pli auta muntogna è il Gaiziņkalns, situà radund 120 km en l’ost da Riga, che mesira 311 m.

Tut en tut cuvran auas (flums, lais, lais da fermada) ina surfatscha da 2543 km². Dal terren restant servan var 40 %, numnadamain 24 710 km² a l’agricultura e radund 46 %, numnadamain 28 855 km², a la selvicultura.

La Lettonia s’extenda en direcziun ost-vest sur ina lunghezza da 450 km ed en direcziun nord-sid sur ina lunghezza da 210 km.

Tranter il 1920 ed il 1940 era la surfatscha da la Lettonia per radund 1300 km² pli gronda, numnadamain cur che l’anteriura regiun Nova Letgalia enturn la citad Abrene/Pytalowo è vegnida attribuida al pajais (en rom dal Contract da pasch tranter la Lettonia e l’Uniun sovietica). Suenter l’occupaziun tras l’Uniun sovietica han ins attribuì quest territori a la Republica sovietica russa. Questa midada dals cunfins n’è betg vegnida revocada suenter la dissoluziun da l’Uniun sovietica. Per pudair ademplir las pretensiuns d’admissiun a l’Uniun europeica ed a la NATO è la Lettonia stada sfurzada da ceder questa regiun er de jure a la Russia. La Nova Letgalia era oriundamain populada surtut da Lettons. Il num russ per la citad Pytalowo deriva probablamain dal num dal lieu letton istoric Pie Tālavas.

Clima

Sco tut ils stadis baltics è er la Lettonia segnada d’in clima temprà fin frestg cun envierns fraids sut 0 °C e stads cun temperaturas betg fitg autas d’en media tranter 16 e 17 °C. A Riga giascha la temperatura media annuala tar stgars 6 °C; las precipitaziuns mesiran radund 600 mm. Il pli umid èsi vers la fin da la stad, il pli sitg durant la primavaira. Il sulegl sclerescha radund 1800 fin 1900 uras l’onn, quai ch’è ina valur vaira auta.

Las costas da la Mar da l’Ost èn l’enviern per ordinari libras da glatsch. L’avust cuntanscha la temperatura da l’aua fin a 17 °C; chauds dis da stad po quella er crescher en vischinanza da la costa fin a 25 °C.

Natira

Sper tschiervs, chavriels, lieurs, portgs selvadis e vulps cumparan er elans, lufs, lufs-tscherver, casturs e bisons europeics. L’urs brin europeic ha puspè colonisà las provinzas Latgale e Vidzeme.

En la Lettonia existan bundant 700 territoris natirals protegids, tranter quels quatter parcs naziunals. Il pli pitschen ma pli vegl da quels furma il Parc naziunal Slītere che mesira 16 145 ha. Quel è vegnì fundà l’onn 1921, durant l’emprima independenza da la Lettonia. Cun ina surfatscha da 38 114 ha è il Parc naziunal Ķemeri il segund grond ed il pli giuven da tuts quatter. Quel han ins endrizzà suenter che la Lettonia ha reacquistà l’independenza (1997). Il pli grond è il Parc naziunal Gauja. Quel cumpiglia ina surfatscha da 92 261 ha ed è vegnì avert l’onn 1973, pia dal temp che la Lettonia appartegneva a l’Uniun sovietica. Da muntada surtut per utschels migrants è il territori natiral protegì Pape, en il qual ins ha er recolonisà bisons europeics e razzas originaras da chavals e da bovs. La Lettonia ha ina lunga tradiziun da la protecziun da la natira: emprimas ordinaziuns da protecziun èn gia vegnidas relaschadas en il 16avel tschientaner.

Flums

La Lettonia enconuscha en tut 17 flums d’ina lunghezza da radund 100 km u dapli. Ils tschintg flums ils pli lungs èn: Gauja (lunghezza 452 km, sbucca en il Golf da Riga), Daugava (lunghezza totala 1005 km, da quai 352 en la Lettonia, sbucca en il Golf da Riga), Ogre (lunghezza 188 km, sbucca en la Daugava), Venta (lunghezza totala 346 km, da quai 178 en la Lituania, sbucca en la Mar da l’Ost) e Iecava (lunghezza 136 km, sbucca en la Lielupe).

Populaziun

Svilup da la populaziun dapi l’onn 1920

Tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2011 vivevan en il pajais 2,068 milliuns persunas. Tras l’immigraziun massiva nà da l’Uniun sovietica durant ils onns d’occupaziun 1944 fin 1990 era il dumber d’abitants da la Lettonia creschì da 1,9 milliuns sin bunamain 2,7 milliuns. Dapi lura è la populaziun sa sbassada fitg ferm, l’emprim pervi da la retratga da l’armada sovietica e da las famiglias dals schuldads, pli tard er pervi da las bassas quotas da naschientscha e l’emigraziun generala. Tranter il 1989 ed il 2011 è il dumber d’abitants sa sbassà per bunamain 600 000. Ils ultims onns ha quest trend negativ cuntinuà, è crudà il 2014 sut dus milliuns e fin il 2017 sin 1,95 milliuns, quai che correspunda a la situaziun dals onns 1930. En il fratemp datti però er indizis pli positivs. Tranter il 2000 ed il 2014 è la quota da naschientschas creschida en la Lettonia da 1,24 sin 1,65 uffants per dunna, quai che munta per quest interval la pli gronda creschientscha en tut l’Uniun europeica. L’aspectativa da vita munta 68,9 onns tar ils umens e 78,7 onns tar las dunnas (media dals onns 2010 fin 2015).

Sper la populaziun maioritara lettona (62,1 %) viva en il pajais ina gronda minoritad russa (26,9 %) e gruppas pli pitschnas da Bieloruss (3,3 %), Ucranais (2,2 %), Polonais (2,2 %) e Lituans (1,2 %). Vitiers vegnan las minoritads autoctonas dad Estons, Tudestgs, Roma e Tatars. Daspera datti anc ca. 2000 Suiti e 170 Livs (surtut a Riga ed en intgins vitgs da costa en la Curlandia).

Minoritads etnicas e betg burgais

Tenor la dumbraziun dal 2011 appartegnan stgars 38 % da la populaziun a minoritads etnicas. La pli gronda minoritad furman ils Russ cun ca. 27 % da l’entira populaziun. Tar quels sa tracti per gronda part da persunas emigradas tranter il 1940 ed il 1990 e da lur descendents. Parts da la minoritad russa vivan percunter gia dapi bleras generaziuns en la Lettonia; uschia furmavan ils Russ gia l’onn 1897 radund 8 % da la populaziun dal pajais (153 000 persunas).

Tranter il 1940 ed il 1990 è la cumposiziun etnica da la populaziun sa midada a disfavur dals Lettons. Lur cumpart è sa sbassada da 77 % l’onn 1935 sin 52 % l’onn 1989. A medem temp è la cumpart dals Russ creschida sin 34 %. La lingua russa ha gì durant quels onns ina posiziun dominanta en il pajais. La pussanza centrala sovietica ha promovì la russificaziun etnica e culturala da la Lettonia. Suenter ch’il pajais è puspè daventà independent, ha la lingua russa pers sia funcziun statala ed il letton è vegnì declerà sco suletta lingua uffiziala. Per la minoritad russa munta quai in problem, damai che blers avevan manchentà u refusà d’emprender durant il temp sovietic la lingua da la maioritad lettona. Fin oz furma l’integraziun da la minoritad russa ina da las sfidas da la politica interna da la Lettonia.

Or dal svilup istoric tranter il 1940 ed il 1990 sa lascha er declerar la regulaziun actuala areguard il dretg da naziunalitad. Suenter avair reacquistà il 1990/91 l’independenza, è la naziunalitad lettona vegnida concedida sulettamain a quellas persunas ch’eran gia avant il 1940 burgais dal pajais sco er a lur descendents. Quasi tut las persunas ch’eran sa tratgas natiers en il fratemp, en tut radund 30 % da la populaziun, èn vegnidas classifitgadas sco na-burgais. Il 2016 muntava la cumpart dals na-burgais a radund 12 %. Tar ils na-burgais da la Lettonia na sa tracti de facto betg da persunas senza naziunalitad. Ad els è garantì il dretg da dimora e da lavur illimità ed er areguard la protecziun sociala vegnan els tractads tuttina sco ils burgais lettons. E cuntrari als Lettons pon els viagiar senza visum en Russia. Ma ils na-burgais na pon betg surpigliar professiuns ch’èn relevantas per la segirtad dal stadi, na pon betg daventar funcziunaris statals ed èn exclus dal dretg d’eleger activ e passiv.

Persunas na-burgaisas pon sa suttametter a la procedura da natiralisaziun. Quella sa cumpona d’in test linguistic sco er d’in examen en istorgia lituana ed en civica. Tgi che vul daventar burgais dal pajais sto pia cumprovar ch’el dumogna la lingua naziunala e ch’el dispona d’enconuschientschas da basa areguard la cultura e l’istorgia dal pajais.

Da vart dal Tribunal europeic dals dretgs umans a Strasbourg è la Lettonia vegnida admonida repetidamain da far il pussaivel che las ratas da natiralisaziun creschian. Sper bundant 140 000 natiralisaziuns dapi il 1995 han 240 000 persunas anc adina il status da na-burgais. Sco impediment per augmentar la rata vegn savens fatg valair ch’ils na-burgais pon entrar en Russia senza visum sco er il fatg ch’els vegnan tractads entaifer l’Uniun europeica tuttina sco ils burgais lettons.

In ulteriur punct dispitaivel furma la chapientscha da l’istorgia da la Segunda Guerra mundiala che divergescha da vart da blers russofons: Per els vala quella, confurm a la tradiziun sovietica, sco ‹gronda guerra naziunala›, entant ch’ils Lettons accentueschan plitost il Patg tranter Stalin e Hitler e l’invasiun da l’Armada cotschna, a la quala è suandà in temp d’occupaziun da 55 onns.

Linguas

Varietad linguistica

Cumpart da las persunas che discurran russ (situaziun dal 2011)

Tar il letton sa tracti d’ina lingua baltica orientala entaifer la famiglia da las linguas indogermanas. Quella furma la lingua materna da ca. dus terzs da la populaziun. Ella è la lingua naziunala constituziunala ed ina da las ventgaquatter linguas uffizialas da l’Uniun europeica. Sin il segund plaz sa chatta il russ che vegn discurrì da radund 37 % dals abitants sco lingua materna. L’onn 1935 avevan be 8,8 % dals abitants da la Lettonia ragischs russas. In’ulteriura lingua baltica minoritara è il letgalian en las parts orientalas dal pajais. Questa lingua moderna è sa furmada suenter la divisiun politica da la Letgalia da l’ulteriur pajais; magari vegn questa lingua considerada sco varietad dal letton e betg sco atgna lingua. Il 2013 è mort ora il livon.

L’auta cumpart d’abitants da la Lettonia cun ragischs russas è surtut d’attribuir a l’immigraziun durant il temp d’occupaziun (1944–1990/1991), la quala è vegnida dirigida da la regenza da l’Uniun sovietica. Per ina part dals Lettons vala il russ perquai anc adina sco ‹lingua d’occupants›. En la chapitala Riga ha dapi il temp sovietic ca. mintga segund abitant ragischs russas (il 1930 eran quai be 7,86 %); en la vita da mintgadi vegn discurrì qua tant letton sco er russ. A Daugavpils, la segund gronda citad dal pajais, è la cumpart dals Lettons anc bler pli bassa (sut 20 %).

Politica da linguas actuala

La lingua uffiziala dal pajais è il letton. Sper las scolas statalas lettonas maina la Lettonia er scolas en set linguas minoritaras e cuntinuescha uschia cun la tradiziun da la politica da furmaziun plurilingua dal temp avant la Segunda Guerra mundiala. La pli gronda lingua minoritara è il russ. Suenter la fin da l’Uniun sovietica ha questa lingua pers ses status privilegià e na giauda oz nagina protecziun giuridica speziala. Tut las dumondas ed infurmaziuns che vegnan inoltradas als uffizis ston vegnir preschentadas en ina translaziun lettona cun autentificaziun notariala. L’excepziun furman cloms d’urgenza medicinals sco er cloms sin ils numers da telefon da la polizia, ils pumpiers e.a. La Lettonia n’ha betg mess en vigur la Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras.

La sperdita dal status uffizial da la lingua russa suenter l’independenza da la Lettonia ha per part manà a tensiuns e protests. Blers abitants da lingua russa èn s’opponids a las stentas dal pajais d’etablir la lingua lettona en il spazi public sco lingua principala, per part cun refusar d’emprender letton u da far diever da questa lingua. Da l’autra vart è la politica d’integraziun er segnada cleramain da success, per exempel areguard las enconuschientschas dal letton da vart da la populaziun russa. Il 1996 avevan anc 22 % dals na-Lettons inditgà d’avair insumma naginas enconuschientschas da la lingua lettona; il 2008 eran quai gia be pli 7 %. Il medem onn han 57 % dals na-Lettons inditgà d’avair bunas enconuschientschas dal letton, entant che quai eran stads il 1996 be 36 %. La midada la pli marcanta ha gì lieu tar la generaziun giuvna: Da las persunas tranter 15 e 34 onns inditgeschan 73 % da disponer da bunas enconuschientschas dal letton.

La cumpart obligatorica d’instrucziun lettona en las scolas statalas russas munta en las classas 10 fin 12 almain 60 %. Quai vegn per part considerà dals russofons sco discriminaziun ed ha schizunt manà ad in referendum. Il 2012 han 74,8 % da la populaziun votà cunter l’introducziun dal russ sco segunda lingua uffiziala. Ils na-burgais (da quel temp radund 12 % da la populaziun) n’han gì nagin dretg da votar.

Religiun

La gronda part da la populaziun da la Lettonia n’appartegna a nagina confessiun. Dapi la refurmaziun era la part centrala ed occidentala dal pajais stada prevalentamain da confessiun evangelic-luterana. A quella appartegnan oz radund 250 000 Lettons, dals quals però be 40 000 sa laschan confirmar, pajan taglia da baselgia e sa participeschan al servetsch divin. Sco la baselgia catolic-romana refusa er la baselgia luterana da la Lettonia tant l’omosexualitad sco er l’ordinaziun da dunnas.

La regiun Letgalia situada en l’ost dal pajais è per gronda part catolic-romana, damai che quella è colliada istoricamain cun la Lituania e la Pologna. Ina minoritad catolica en il vest dal pajais furman ils Suiti. Omaduas baselgias han giugà in’impurtanta rolla durant la ‹revoluziun chantanta› ed han gudagnà da quel temp blers commembers.

La part da la populaziun da derivanza russa appartegna a la baselgia russ-ortodoxa. Igl èn quai fin a 400 000 persunas.

En nov citads lettonas existan cuminanzas gidieuas. La populaziun gidieua munta a ca. 9000. Avant il holocaust giugava la religiun e cultura gidieua in’impurtanta rolla en la regiun da la Lettonia.

Ultra da quai vivan en il pajais radund 6000 aderents da l’islam. Tar la gronda part da quels sa tracti da Tatars, d’Aserbeidschans e da persunas che derivan d’autras anteriuras sutrepublicas da l’Uniun sovietica.

Istorgia

Parc archeologic Āraiši: abitadi dal temp da fier (reconstrucziun)

En il segund millenni a.C. han stirpas indoeuropeicas, ils perdavants dals Lettons e Lituans da pli tard, colonisà il territori da la Lettonia. Els han stgatschà u assimilà las stirpas ungrofinnicas che vivevan là pli baud. En scrittiras anticas vegnan ils Balts numnads Aisti u Aesti.

A partir da l’onn 1202 ha l’Urden dals chavaliers portaspada conquistà ils pitschens principadis lettons; dapi il 1237 ha quest urden appartegnì a l’Urden teutonic. Sur tschientaners èn la burgaisia citadina ed ils gronds proprietaris da terren sa cumponids surtut da commembers da la classa sociala superiura tudestga.

En rom da la refurmaziun è la Lettonia daventada luterana. Sut pressiun da las pussanzas vischinas è il territori da la Confederaziun da la Livonia vegnida en il 16avel tschientaner en dependenza da la Pologna-Lituania, quai che declera daco che parts da la Lettonia èn oz catolicas. Fin en il 18avel tschientaner èn la Russia, la Svezia e la Pologna sa cumbattidas per il Balticum. Tras las numerusas guerras ed epidemias è il dumber da la populaziun sa diminuì fermamain. En consequenza da la terza partiziun da la Pologna è il territori da la Lettonia vegnì integrà l’onn 1795 en l’Imperi russ. Entant che la classa superiura baltic-tudestga ha pudì mantegnair ses privilegis, era sa furmada, sut assimilaziun da las stirpas livas, ina classa da la populaziun lettona relativamain omogena.

En il 19avel tschientaner (Giuvens Lettons) e surtut a l’entschatta dal 20avel tschientaner (Nov moviment) ha cumenzà in moviment d’independenza. Suenter la Revoluziun russa e l’Emprima Guerra mundiala ha la Lettonia declerà ils 18 da november 1918 si’independenza ed ha er pudì far valair quella en rom da la Guerra d’independenza lettona. Ils onns 1920 ha la Lettonia vivì in temp da fluriziun economic e cultural. Sulettamain l’onn 1922 han ins avert 300 bibliotecas communalas. Areguard il dumber dals cudeschs publitgads (en relaziun cun il dumber d’abitants) sa chattava la Lettonia – suenter l’Islanda – sin il segund plaz en tut l’Europa. A partir da l’onn 1920 ha il stadi letton avert represchentanzas diplomaticas en blers pajais europeics sco er en China ed en ils Stadis Unids. Ils 7 da november 1922 è entrada en vigur la constituziun ch’ha anc oz vigur legala. La Lettonia è er daventada commembra da la Societad da las naziuns. La legislaziun areguard las minoritars era fitg toleranta per lez temp; il stadi manava scolas en set linguas minoritaras. Suenter in putsch tras Kārlis Ulmanis ils 15 da matg 1934 è la constituziun per part vegnida messa ord vigur ed il stadi manà a moda autoritara.

Durant la Segunda Guerra mundiala ha l’Uniun sovietica occupà il 1940 la Lettonia ed in onn pli tard il Reich tudestg. Durant l’occupaziun sovietica han gì lieu ils 14 da zercladur 1941 deportaziuns en massa: bundant 15 000 persunas èn vegnidas manadas en gulags ed en l’uschenumnada domiciliaziun speziala. Tenor lur appartegnientscha etnica eran 81,3 % dals deportads Lettons, 11,7 % Gidieus. 40 % dals deportads n’han betg survivì las torturas ed èn morts ubain gia en viadi u en consequenza da la lavur inumana. 700 persunas han ins sentenzià a la mort e sajettà. Durant l’occupaziun naziunalsocialistica è vegnida assassinada quasi l’entira populaziun gidieua restanta da la Lettonia, e quai er cun agid da collavuraturs locals.

Vers la fin da la Segunda Guerra mundiala ha l’Armada cotschna puspè occupà la Lettonia; cunter il dretg internaziunal han ins integrà quella sco sutrepublica da l’Uniun sovietica. Sut il reschim sovietic, surtut il mars 1949, èn vegnids deportads blers Lettons en l’Asia Centrala. Dals stadis baltics han ins manà davent dapli che 90 000 persunas, da quellas bunamain la mesadad da derivanza lettona. La sutrepublica sovietica lettona è stada suttamessa ad ina politica da russificaziun.

Ils 4 da matg 1990 ha il cussegl superiur da la sutrepublica sovietica lettona decidì da puspè metter en vigur l’independenza. De facto ha la decisiun dal parlament però pir sa laschà realisar suenter la fin da l’Uniun sovietica, numnadamain ils 21 d’avust 1991.

Il 2004 è la Republica da la Lettonia daventada commembra da l’Uniun europeica e da la NATO. Il 2014 ha la Lettonia introducì sco segund stadi baltic l’euro. Il 2016 è il pajais ultra da quai daventà commember da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en Europa.

Politica

Constituziun

Inscunter dals ministers da l’exteriur dals stadis nordics e baltics (2011)

La constituziun da la Lettonia furma la versiun modernisada da quella dal 1922. Dal temp dal reschim autoritar sut Kārlis Ulmanis (1936) era quella stada parzialmain ord vigur e dapi l’occupaziun sovietica (1940) era ella de facto stada abolida dal tuttafatg. Suenter avair recuperà l’independenza ils 4 da matg 1990 è la constituziun entrada en vigur l’emprim parzialmain e dapi ils 6 da fanadur 1993 dal tuttafatg. Dapi lura han ins cumplettà repetidamain quella.

La constituziun da la Lettonia è ina da las pli veglias ch’èn anc en vigur en l’Europa e vala sco la sisavel veglia constituziun republicana en tut il mund.

La Lettonia furma ina democrazia parlamentara. Il dretg d’eleger da las dunnas han ins introducì il 1918. Il president nominescha e relascha la regenza elegida e represchenta il pajais envers auters stadis. El ha ultra da quai la funcziun da schef d’armada e dispona dal dretg d’iniziativa da lescha. El sa participescha regularmain a las sesidas dal cabinet e dal parlament.

Il primminister è responsabel per las fatschentas da la regenza e maina il cabinet. Il primminister sto vegnir elegì d’ina maioritad da 100 deputads. Il cabinet sa cumpona da 17 ministers.

Politica exteriura

La politica exteriura da la Lettonia s’orientescha vers il vest; las relaziuns cun la Russia èn plitost tendidas.

En in referendum dals 20 da settember 2003 han stgars 67 % da las votantas e dals votants approvà l’adesiun a l’Uniun europeica. Quella è entrada en vigur il prim da matg 2004. Gia l’avrigl 2004 era la Lettonia daventada commembra da la NATO en rom da l’extensiun a l’ost da quella; dapi lura è la conferenza annuala ch’ha lieu a Riga daventada in dals forums centrals per discutar dumondas da la politica da l’exteriur e da la segirezza da l’Europa dal Nord.

Militar

Dapi il 2007 dispona la Lettonia d’in’armada da professiun. Il pajais sa participescha a diversas mesiras internaziunalas per mantegnair la pasch. Il 2017 ha la Lettonia impundì 1,7 % dal product naziunal brut per il militar; tenor la recumandaziun che la NATO ha relaschà per ses stadis commembers duai il budget da defensiun vegnir augmentà sin 2 %.

Bandiera

La bandiera duai represchentar il lenziel da sang, en il qual in prinzi letgalian era vegnì sepulì. Las sdrimas cotschnas da la bandiera simboliseschan la bratscha ch’el aveva stendì ora en l’agonia, il stritg alv entamez il lieu, nua che giascheva il corp dal prinzi. Questa bandiera vegn gia menziunada en il 13avel tschientaner sco standarta da guerra.

Bilantscha dal stadi

Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas da 10,10 milliardas dollars ed entradas da 9,76 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 1,2 % da la prestaziun economica dal pajais. Ils debits dal stadi han muntà il 2016 34,3 % dal product naziunal brut.

Da las expensas statalas han ins impundì (en % dal product naziunal brut): 6,6 % en la sanadad (2006), 5,1 % en la furmaziun (2004) e 1,7 % en il militar (2017).

Sutdivisiun administrativa

Regiuns istoricas da la Lettonia: Curlandia e Semgalia (mellen), Livonia (oransch) e Letgalia (verd)

La Lettonia è dividida en 110 districts (novads) ed en nov citads ch’èn suttamessas directamain a la republica.

Citads

49 % da la populaziun dal pajais vivan en las set citads las pli grondas. Cun ina surfatscha totala da 664 km² cumpiglian quellas 1 % da la surfatscha dal pajais. Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2015): Rīga (698 086), Daugavpils (96 792), Liepāja (78 787), Jelgava (61 961), Jūrmala (57 671), Ventspils (40 273) e Rēzekne (31 886).

Economia

La Lettonia è il pli pover ed il pli pauc sviluppà dals trais pajais baltics. Il pajais è stà pertutgà tant da la crisa russa dal 1998/99 sco er da la crisa da finanzas internaziunala a partir dal 2007. Er il dumber dals dischoccupads è creschì il 2009 sin bunamain 19 %. Tuttina èsi la finala reussì d’introducir il 2014 l’euro.

Ils pajais d’export principals furmavan il 2004 la Gronda Britannia (13 %), la Germania (12 %) e la Svezia (10 %); en il fratemp han ins augmentà il stgomi da martganzias cun ils stadis vischins e cun la Pologna. Ils pli impurtants products d’export èn lain e products da lain (bundant 30 %), metals e products da metals (14 %) sco er textilias (11 %).

Energia

A la Daugava sa chattan trais implants idraulics; quels produceschan en tut radund 38 % da l’electricitad dal pajais. L’ulteriura electricitad che vegn producida en l’agen pajais deriva da dus implants da combustiun situads sper Riga; quels ardan gas natiral u, sch’il gas natiral na fiss betg disponibel en cas urgents, ieli grev. Per ina pitschna part vegn l’electricitad importada da l’Estonia. Abstrahà da la forza idraulica èn las energias regenerablas anc pauc sviluppadas.

Sper laina è turba il sulet material dad arder primar che la Lettonia producescha sez. Ieli mineral, gas natiral e charvun ston vegnir importads dal tuttafatg da l’exteriur (per gronda part da la Russia).

Sper l’agen diever d’energia furma la Lettonia er in impurtant pajais da transit per energia. Da Polazk en la Bielorussia mainan dus conducts d’ieli a Ventspils a la Mar da l’Ost ed ina sut territori letton a Mažeikiai en la Lituania. Actualmain sa stenta la Russia però da cumplettar u remplazzar ils conducts tras pipelines che mainan a ports dad ieli situads en la Russia sezza (Primorsk sper Son Petersburg, Kaliningrad).

Infrastructura

Viafier

La viafier statala sa numna Latvijas Dzelzceļš (LDZ) e gestiunescha surtut il transport da vitgira als ports Ventspils e Liepāja. Il traffic da persunas sa concentrescha surtut sin la viafier urbana enturn la chapitala e sin las colliaziuns a lunga distanza. Pervi da la largezza dals binaris da 1520 mm èn viadis en il vest savens colliads cun midar pliras giadas il tren.

Colliaziuns da bus

La rait da bus en la Lettonia è bundant pli spessa che quella da la viafier e sa cumpona da diversas lingias naziunalas e da bus a lunga distanza che mainan en ils stadis vischins, ma per exempel er fin a Berlin (Riga–Berlin ca. 18 uras viadi; cun l’auto ca. 12 fin 14 uras).

Traffic aviatic

La pli impurtanta societad aviatica è Air Baltic. Quella sgola surtut en l’Europa dal Nord, Europa Centrala e dal Vest sco er en Russia ed en l’ulteriura Europa da l’Ost. La societad aviatica ha sia sedia a l’eroport da Riga che furma la pli gronda plazza aviatica dals stadis baltics.

Traffic sin via

La rait da vias è organisada a trais nivels: Las 15 vias principalas èn ordinadas – sco las lingias da viafier – en furma da staila enturn la chapitala. Alura suondan vias da colliaziun statalas d’emprim e da segund rang.

La Lettonia dispona d’ina da las pli spessas raits da vias en l’Europa. La cumpart da las vias statalas munta a 312 m/km². Resguardond er vias privatas e vias champestras munta quella schizunt a 1081 m/km².

Navigaziun

Port da Ventspils

Impurtants ports èn Riga, Liepāja e Ventspils (per l’ieli mineral da la Russia). Daspera existan colliaziuns da navs-fera vers la Svezia, il Danemarc e la Germania.

Internet

La Lettonia dispona d’ina fitg spessa e fitg svelta rait d’internet. Areguard la cumpart da cabel da fibras da vaider sa chattava il pajais il 2016 sin il segund plaz suenter il Giapun. Medemamain existan en tut il pajais dapli che 4500 hotspots da WLAN gratuits. A Riga èn quai radund trais per kilometer quadrat.

Cultura

Culturalmain è la Lettonia en emprima lingia segnada d’influenzas da l’Europa dal Nord. Las citads veglias mussan ils tipics elements ch’èn derasads en il territori da la Hansa. Er la cultura lettona actuala dispona da vastas relaziuns vers la Svezia e la Finlanda, surtut però vers la Germania dal Nord.

La Lettonia è enconuschenta en spezial per sia folclora e sia musica populara, en la quala elements da la religiun lettona precristiana giogan ina rolla. Da las dainas tipicas – chanzuns senza rima che tractan ils pli differents temas – han ins gia rimnà dapli ch’in milliun. Da rimnar, sistematisar e publitgar questa tradiziun – oriundamain orala – ha inizià Krišjānis Barons vers la fin dal 19avel tschientaner. La stgaffa da dainas ch’el ha endrizzà per quest intent vala oz sco ina sort sanctuari naziunal. Bleras dainas e tradiziuns tractan la festa da mesastad Jāņi ils 23 e 24 da zercladur che furman dis da festa naziunals.

A Riga (durant il temp sovietic er en divers lieus a l’exteriur occidental) han lieu mintga quatter onns grondas festas da chant. A quellas sa participeschan chors lettons, da Lettons a l’exil ed internaziunals.

Sco en l’Estonia, è la cultura citadina e dals gronds proprietaris da terren stada segnada en la Lettonia sur tschientaners da Tudestgs. Questa predominanza er da la lingua tudestga entaifer l’intelligenza dal pajais è ida a fin cun la refurma agrara dal 1921 e cun il ‹clom a las minoritads tudestgas› da returnar en il Reich (1939).

Medias

En la Lettonia cumparan tschintg gasettas dal di derasadas en tut il pajais, tranter quellas ‹Diena›, ‹Neatkarīgā Rīta Avīze› e ‹Latvijas Avīze›. La Lettonia dispona mintgamai d’in emettur da televisiun e da radio statal (Latvijas Televīzija e Latvijas Radio).

Tenor in’evaluaziun dal 2017 sa chatta la Lettonia areguard la libertad da pressa sin plaz 28 da 180 pajais.

Sport

Il sport ha entaifer il pajais ina fitg gronda muntada. Gia il 1924 è la Lettonia sa participada l’emprima giada als gieus olimpics d’enviern ed ha er cuntinuà cun questa participaziun fin l’occupaziun sovietica l’onn 1940. Fin lura avevan sportists lettons gudagnà trais medaglias a chaschun da gieus olimpics. Suenter l’independenza èn las associaziuns da sport sa furmadas da nov; dapi lura han sportists lettons puspè gì divers success tar gieus olimpics.

Sco sport naziunal letton vala il hockey sin glatsch. L’emprim gieu da hockey en Lettonia è gia vegnì manà tras il 1909. L’onn 2006 ha il campiunadi mundial da hockey gì lieu a Riga.

Sco ulteriur sport è il ballabasket fitg popular. Il 1935 aveva la Lettonia gudagnà l’emprim campiunadi europeic, il 1939 era il pajais daventà vicecampiun mundial.

Er en il sport da bob e da skeleton tutga la Lettonia tar l’elita mundiala. Il ballape percunter è pir daventà in pau pli popular cur che l’equipa naziunala è sa qualifitgada il 2004 per l’emprima giada per il campiunadi europeic.

Dis da festa

A Riga è, tenor intgins perscrutaders e legendas, cumprovà il 1510 l’emprim pignol da Nadal dal mund. Tenor auters vegn l’origin da quest usit attribuì a la citad da Strasbourg (Alsazia).

Il pli impurtant di da festa è – sco menziunà survart – son Gion ils 24 da zercladur. Questa festa da solstizi da stad cumenza gia la saira avant, e quai cun sauts, tschupels da flurs, biera e chaschiel. Uschespert ch’il sulegl è ì da rendì ils 23 da zercladur envidan ins dapertut gronds fieus. Durmì na vegn betg durant quella notg, damai che quai portia apparentamain disfortuna fin il proxim solstizi da stad.

Ulteriurs dis da festa, sper las festas cristianas usitadas ed il prim da matg, èn la proclamaziun da la Republica da la Lettonia il 1918 (18 da november, di da la festa naziunala) e la renovaziun da l’independenza il 1990 (4 da matg).

Gronda muntada en Lettonia ha il di dal num. Per blers Lettons, surtut da la generaziun pli veglia e mesauna (en spezial en la Letgalia), è quest di pli impurtant che l’anniversari. Ins envida la famiglia, chanta chanzuns e survegn regals.

Litteratura

• Klemens Ludwig: Lettland. (Beck’sche Reihe. Länder, nr. 882), Beck, Minca 2000, ISBN 3-406-44782-1.
• Thomas Schmidt: Das politische System Lettlands. En: Wolfgang Ismayr: Die politischen Systeme Osteuropas, 3. ed. actualisada ed amplifitgada, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2010, ISBN 978-3-531-16201-0, p. 123–170.

Colliaziuns

 Commons: Lettonia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Novitads ed actualitads dal pajais
• Infurmaziuns generalas davart la Lettonia
• Institut da la Lettonia
• Lettonia en l’Enzyklopädie des europäischen Ostens
• Vialatvia – fotografias ed infurmaziuns davart il pajais
• Uffizi da turissem letton