San Marino

Ord Wikipedia
Republica da San Marino

Repubblica di San Marino (talian)

Lingua uffiziala talian
Chapitala citad da San Marino
Furma da stadi republica
Schef da stadi Capitani Reggenti Francesco Mussoni ed Giacomo Simoncini
Schef da la regenza minister da l’exteriur Luca Beccari
Surfatscha 60,57 km²
Abitants 33 230 (2017)
Spessezza 543,1 abitants per km²
Munaida euro
Independenza 3 da settember 301
Imni naziunal Inno Nazionale della Repubblica
Di da festa naziunala 3 da settember
Numer da l'auto RSM
TLD d'internet .sm
Preselecziun +378

San Marino (talian Repubblica di San Marino, surnum La Serenissima; rumantsch er Son Marin) è la pli veglia republica dal mund ch’exista fin oz. Si’istorgia sa lascha apparentamain persequitar enavos fin l’onn 301. Il stadi furma in’enclava ch’è circumdada dal tuttafatg da l’Italia; el è situà tranter las regiuns Emilia-Romagna (provinza Rimini) e Marche (provinzas Pesaro ed Urbino), en vischinanza da la costa adriatica sper Rimini. Sin la collina grippusa Monte Titano sa chattan las turs De La Fratta, Montale e la fortezza La Guaita. San Marino cumpiglia en tut nov vischnancas. Dapi il 2008 appartegnan il center istoric da San Marino ed il Monte Titano al Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO.

Geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Las trais turs sin il Monte Titano
La bandiera da San Marino
Il palaz da la regenza

Savens vegn il pajais titulà sco stadi-citad; en realitad na correspunda el però betg a las caracteristicas d’in tal stadi. La republica San Marino sa chatta sin las spundas orientalas da las Apenninas etruscas. L’extensiun nord-sid da dudesch kilometers vegn quasi percurrida cumplettamain dal dies chaltschinus dal Monte Titano. Cun 756 m furma el a medem temp il punct il pli aut da la Republica. Il punct il pli bass è il Torrente Ausa cun 55 meters. La surfatscha dal stadi correspunda pli u main ad in quadrangul irregular ed è per gronda part collinusa. Ella cumpiglia en tut 60,57 kilometers quadrat. La lunghezza dal cunfin cun l’Italia munta a 39 kilometers. Dus gronds flums naschan sin il territori statal: l’Ausa ed il Fiumicello; en pli percurran ils dus flums San Marino e Marano il pajais. Las duas regiuns talianas che cunfineschan cun San Marino èn Emilia-Romagna en il nordost e Marcas en il sidvest. La chapitala San Marino giascha sin la spunda sidvest dal Titano.

Clima[modifitgar | modifitgar il code]

Il stadi è segnà d’in clima mediterran; pervi da la posiziun pli auta èsi in pau pli frestg ch’a la costa vischinanta. La stad sa movan las temperaturas tranter 20 °C e 32 °C, l’enviern tranter −2 °C e 10 °C. Mintgatant poi dar in pau naiv sin il Monte Titano. La plievgia croda en parts gulivas sur l’entir onn (en tut ca. 550 mm).

Flora e fauna[modifitgar | modifitgar il code]

Las spundas stippas dal Monte Titano e la cuntrada collinusa enturn quest massiv èn cuvertas d’in guaud spess e segnadas da la tipica vegetaziun mediterrana. I dat guauds da feglia cun ischis ed ulms e plantas semperverdas sco ruvers e tieus. La bostgaglia semperverda, la macchia, cumpiglia saleschs d’arbaja, saleschs dentads, chaglioms da lavandra sco er plantas cun frajas e plantas d’ulivas.

La fauna sa cumpona surtut da spezias che suondan la cultura e ch’èn perquai da chattar en vischinanza da lieus abitads da l’uman. Igl èn quai tranter auter la vulp, la lieur, l’erizun e la fiergna. Autras spezias sco il chavriel e la mustaila prefereschan sco spazi da viver la protecziun dals guauds. Er ils utschels èn avant maun en gronda variaziun. En la grippa e sin autas plantas cuan falcuns, dals utschels chantadurs èn per exempel represchentads la luschaina, il pirol, il chardelin, il serin ed il chanvalin.

Populaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Ils abitants da San Marino èn da derivanza taliana. Oz vivan a San Marino 83,1 % indigens e 12 % Talians. L’entir stadi dumbra 32 471 abitants (situaziun dal 2012). Da quels vivan 4214 en la chapitala San Marino. Il pli grond abitadi è Serravalle cun 10 571 abitants. I suondan Borgo Maggiore (6609), Domagnano (3256), Fiorentino (2548), Acquaviva (2096), Faetano (1180), Chiesanuova (1087) e Montegiardino (910).[1] Ultra da quai vivan radund 12 800 burgais da San Marino a l’exteriur, surtut en l’Italia, en ils Stadis Unids, en la Frantscha ed en l’Argentina.[2]

La spessezza da la populaziun munta a 527,5 abitants per kilometer quadrat. La quota da naschientschas sa muventava tranter il 2000 ed il 2004 tar 10,6 per 1000 abitants, la quota da mortoris tar 6,8. L’aspectativa giascha tar 78,6 onns tar ils umens ed 84,9 onns tar las dunnas, quai ch’è ina da las quotas las pli autas dal mund.

Lingua naziunala è il talian. Damai ch’il stadi è orientà fermamain vers il turissem, discurran bunamain tut ils abitants ina lingua estra, per il pli englais, tudestg u franzos. Surtut entaifer la generaziun pli veglia è anc derasà il dialect romagnol, influenzà per part da la regiun vischina Marcas.

Religiun[modifitgar | modifitgar il code]

Il cristianissem catolic-roman furma la religiun statala da San Marino. Il territori dal stadi fa part da l’uvestgieu San Marino-Montefeltro che suttastat a l’archuvestgieu Ravenna-Cervia

92,3 % da la populaziun èn catolics, 4,7 % fan part d’autras cuminanzas religiusas e 3 % n’appartegnan a nagina religiun.


Vista panoramica da San Marino en direcziun da l’Adria
Vista panoramica da San Marino en direcziun da l’Adria

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

L’istorgia da San Marino tanscha enavos fin en il quart tschientaner. Dals cumenzaments èn surtut tradits mitus e legendas; a San Marino vegnan quests raquints però resguardads fin oz sco autentics.

Cumenzaments[modifitgar | modifitgar il code]

Enturn l’onn 300 duai Marinus, in tagliacrappa da l’insla dalmatica Rab, esser vegnì en la citad da Rimini che sa chattava en cumplain svilup. L’onn 303 ha cumenzà sut l’imperatur Diocletian la davosa persecuziun dals cristians en l’Imperi roman. Marinus, ch’era sez cristian, è sinaquai fugì sin il Titano. In pau a la giada èn er auters persequitads s’alliads cun el, uschia ch’igl è sa furmada in’emprima cuminanza cristiana sin la muntogna. Sco data da fundaziun uffiziala vegn inditgà oz ils 3 da settember 301. L’onn 311 è la persecuziun tschessada grazia a l’Edict da toleranza da Nikomedia. Gaudenzio, l’uvestg da Rimini, ha numnà Marinus diacon e Donna Felicissima, ina patriziana romana ch’era convertida al cristianissem, al ha regalà il Titano. Ils davos pleds da Marinus avant sia mort il 366 duain esser stads: «Relinquo vos liberos ab utroque homine» («Jau as lasch enavos libers dad omadus umans», vul dir tant da l’imperatur sco dal papa).

L’emprima cumprova istorica davart la cuminanza cristiana sin il Monte Titano deriva da l’onn 511. En sia ‹Vita Sancti Severini› menziunescha Eugippius er in muntg che viveva sin questa muntogna e numna il territori gia da quel temp San Marino. Documents posteriurs sco per exempel la Sentenza feretrana da l’onn 885 dattan perditga d’ina vita publica bain organisada e superbia. Tenor questa sentenzia n’èsi betg reussì ad uvestgs vischins da far valair lur pretensiuns sin il territori da San Marino.

Durant ils emprims tschientaners era l’existenza da la pitschna cuminanza be enconuschenta a paucs, quai che furmava la meglra protecziun cunter inimis. A partir dal 10avel tschientaner han ins lura cumenzà a fortifitgar la muntogna. Quai resorta d’in document da retg Berengar II da l’onn 951 sco er d’ina bulla da papa Honorius II da 1126. Il 1371 ha cardinal Angelico scrit che la citad sa chattia «sin in fitg aut grip, sisum il qual s’auzan trais grondas turs». En il decurs dal temp èn questas trais turs vegnidas engrondidas cuntinuadamain. Ultra da quai han ins empruvà da daventar independent areguard il provediment d’aua; per quest intent han ins pitgà en il grip immensas cisternas per arcunar l’aua da plievgia. Sut il palaz da la regenza chatt’ins anc oz cisternas che dateschan dals onns 1472 fin 1478.

Avanzament da la Republica[modifitgar | modifitgar il code]

Il tron dals Capitani Reggenti en la basilica da San Marino

Enturn l’onn 1200 era la populaziun creschida talmain ch’igl è stà necessari d’engrondir il territori. Quai han ins fatg cun cumprar dus chastels e terrens situads en vischinanza da la muntogna. Da quel temp era San Marino gia ina republica citadina cun agens cudeschs da leschas. Il pli vegl da quels datescha da l’onn 1295. En il decurs dals proxims 300 onns è la legislaziun vegnida precisada adina pli fitg; il sisavel e davos cudesch da leschas datescha dal 1600 e dat perditga en betg main che 314 rubricas d’ina activitad legislativa fitg detagliada.

Las leschas vegnivan relaschadas d’in cussegl dals chaus da las famiglias (l’uschenumnà Arengo), e quai per incumbensa dal pievel. Mazzament u tradiment vegniva chastia cun paina da mort. E schizunt la dismessa d’aua tschuffa e da rument sin vias publicas era scumandada – bainchapì d’in temp che questa pratica era usitada en tut l’Europa.

Per proteger la Republica devi gia da quel temp in’armada bain instruida; mintga um tranter 14 e 60 onns pudeva vegnir engaschà da far servetsch militar. L’onn 1243 èn vegnids elegids per l’emprima giada dus Capitani Reggenti. Quests dus schefs dal stadi tenor il model dals consulars romans eran mintgamai en uffizi per sis mais. Il sistem è sa mantegnì fin oz.

Cumbat per l’independenza[modifitgar | modifitgar il code]

A San Marino vivevan Ghibellins e Guelfs ensemen paschaivlamain; ma en consequenza dal conflict tranter la baselgia e l’imperatur ch’è prorut en l’Italia vers la mesadad dal 13avel tschientaner han ils Ghibellins imperials bandischà ils Guelfs. Il fatg che la gronda part da la populaziun simpatisava cun l’imperatur, è d’attribuir a las emprovas cuntinuantas dals uvestgs vischinants d’incassar taglias u d’incorporar il territori da San Marino en lur agen domini. Il conflict ha culminà il 1247 en l’excommunicaziun da la populaziun da San Marino tras papa Innocenz IV. Dus onns pli tard è quella bain vegnida revocada, ma ils burgais da San Marino n’han betg chattà ruaus ed en il decurs dals proxims tschient onns duevan suandar trais ulteriuras excommunicaziuns.

La segunda mesadad dal 13avel tschientaner è en general stada in grev temp per San Marino. La republica guelfa Rimini, che steva sut il despotissem da la famiglia Malatesta, ha empruvà repetidamain da conquistar San Marino. Be grazia ad ina lia cun il ghibellin Guido da Montefeltro e pli tard cun ses figl Federico èsi reussì da parar questas tentativas. Ma ils cumbats han cuntinuà. L’onn 1291 ha il canoni Teodorico empruvà da suttametter San Marino al papa e d’obligar la populaziun da pajar taglia a quel. Quai ha be pudì vegnir impedì grazia ad ina sentenzia da l’enconuschent giurist Palamede da Rimini ch’era vegnì incumbensà d’intermediar tranter las partidas. Tschintg onns pli tard, il 1296, han ils curaturs da la citad Feretrani empruvà da subordinar il territori. Qua ha puspè gidà la sentenzia da Palamede, a la quala papa Bonifazi VIII ha danovamain attribuì vigur legala. La finala ha il papa renconuschì la libertad e suveranitad cumplaina da San Marino. Silsuenter han las regiuns cunfinantas adina puspè empruvà da conquistar la Republica, ma mintga giada senza success. L’onn 1303 èn vegnids arrestads intgins mess da la baselgia feretrana ch’eran entrads en il territori da San Marino, uschia ch’il conflict tranter vischins è danovamain escalà. Grazia a l’armada da San Marino ch’era furmada excellentamain èsi reussì d’imponer a l’uvestg Uberto in contract da pasch.

Ils inimis da San Marino han la finala stuì realisar ch’il territori na sa laschia betg occupar militarmain; perquai han els empruvà da cuntanscher questa finamira sin la via diplomatica. A la Republica è vegnida purschida la remischun ecclesiastica, l’exemziun da taglia ed auters privilegis sco il dretg commerzial. Sco recumpensa dueva San Marino extrader intgins fugitivs d’Urbino. Damai che quest’offerta è vegnida refusada, han las ostilitads, surtut cun la famiglia Malatesta, cuntinuà fin la fin dal 14avel tschientaner. Perdend gist questa famiglia 100 onns pli tard la favur tant dal papa sco er dal retg, ha San Marino profità da la chaschun e reprendì il 1461 la guerra da la vart dal papa. Il 1463 èn ils cumbats ids a fin a favur da San Marino; perquai ha papa Pius II surdà a la Republica ils trais castelli (vischnancas) Fiorentino, Montegiardino e Serravalle. Il medem onn è er Faetano s’associà voluntarmain a la pitschna Republica. Cun quai è ida a fin la davosa guerra e la davosa extensiun territoriala da San Marino.

Il 1503 è Cesare Borgia, il figl da papa Alexander VI, penetrà en la Republica ed ha regì sco despot. Ma sia pussanza n’è betg stada da lunga durada; quasi a medem temp è l’armada da Borgia vegnida battida en il ducadi d’Urbino a chaschun d’ina sullevaziun a la quala er l’armada da San Marino era participada.

Declin e nova luschezza[modifitgar | modifitgar il code]

Constituziun dal 1600

Ils 8 d’october 1600 è entrada en vigur ina nova constituziun; ils tratgs da quella èn anc da chattar en la constituziun odierna. Er da quel temp han ils abitants da San Marino adina puspè stuì sa defender cunter conquistaders. L’onn 1602 è vegnì segnà cun la baselgia in contract da protecziun che dueva la finala entrar en vigur il 1631. Malgrà quest success ha la Republica fatg tras quels onns ina crisa. Persunalitads renumadas èn emigradas, famiglias aristocratas èn mortas ora ed il nivel cultural è sa sbassà en il decurs dals proxims decennis.

Pir ina nova conquista dal pajais ha fatg renascher il patriotissem dals abitants da San Marino. L’october 1739 è il cardinal Giulio Alberoni, da quel temp legat papal da la Romagna, penetrà en la Republica. Quella è danovamain sa drizzada al papa. Lez ha tramess il cardinal Enrico Enriquez a San Marino per sa far in maletg da la situaziun. A basa da ses rapport ha il papa cumandà al cardinal Alberoni da sa retrair da la Republica, uschia che quella era gia puspè liberada suenter in mez onn (ils 5 da favrer 1740).

A partir dal 1796 ha Napoleun cumenzà a sa patrunar pass per pass da l’entira peninsla taliana ed ha fundà diversas republicas. Cun quellas ha San Marino immediat fatg cunvegnas da commerzi per exprimer si’attaschadadad envers il general franzos.

Da la champagna en l’Italia vegni rapportà che Napoleun haja cumandà a sia schuldada da sa fermar als cunfins da San Marino e da betg surpassar quels. Napoleun era numnadamain in admiratur dal stadi pitschen che n’era mai stà subdit d’insatgi auter. En l’euforia da sias numerusas victorias haja Napoleun schizunt vulì renconuscher il spiert da resistenza istoric da la Republica cun furnir dus chanuns e pliras chargias granezza e cun conceder a San Marino l’extensiun territoriala fin a la mar. Ils abitants hajan però desistì sapientivamain da la chaschun unica da schlargiar il territori da lur pajais, bain savend ch’els na pudessan uschiglio mai pli viver en pasch cun lur vischins. Er ils chanuns hajan els tramess enavos, ma acceptà gugent las furniziuns da granezza sco regal paschaivel.

Suenter la sconfitta da Napoleun ha il Congress da Vienna fixà il 1815 ch’i duaja vegnir restabilì en l’Italia l’urden d’avant l’èra napoleonica. Quai ha muntà ch’ils Bourbons spagnols han survegnì enavos il sid da la peninsla ed ils Habsburgais il nord, ma er che San Marino ha pudì mantegnair sia suveranitad.

Unificaziun taliana[modifitgar | modifitgar il code]

Durant la fasa dal risorgimento hai dà en tut las parts da l’Italia moviments da libertad ed er la libra Republica da San Marino ha sustegnì quest svilup cun dar asil a fugitivs. Suenter la suppressiun da las revoluziuns dal 1848/49 è Giuseppe Garibaldi fugì a San Marino; il 1861 al è vegnì concedì il dretg da naziunalitad da San Marino.

En rom da votaziuns popularas èn tant la Sicilia sco er l’Italia dal Nord s’exprimidas cun gronda maioritad a favur d’ina adesiun al Reginavel da Sardegna-Piemunt. Medemamain avevan truppas piemuntaisas conquistà il stadi pontifical fin a la regiun da Latium odierna. A basa da quests svilups è vegnì proclamà ils 17 da mars 1861 il Reginavel da l’Italia. San Marino, sco libra republica da vegl ennà, n’ha mai resentì il basegn da sa participar a l’unificaziun taliana ed ha perquai mantegnì sia suveranitad. Abraham Lincoln, il burgais d’onur da San Marino da pli tard, ha scrit en quest connex als Capitani Reggenti: «Cumbain ch’il territori da voss stadi è pitschen: voss stadi è in dals pli autstimads da tut l’istorgia.» Gia ils 22 da mars 1862 ha la Republica fatg vasts contracts cun il nov Reginavel, ils quals han statuì ils dus stadis sco partenaris cun ils medems dretgs. Questa convenziun è vegnida renovada il 1872.

Sco emprim stadi europeic aveva San Marino plinavant abolì l’onn 1865 la paina da mort.[3] Gia dapi l’onn 1468 n’avevan pli gì lieu naginas execuziuns enconuschentas.[4]

Faschissem e guerras mundialas[modifitgar | modifitgar il code]

Durant l’Emprima Guerra mundiala è San Marino l’emprim sa declerà neutral. Il matg 1915 ha la Republica però segnà in contract stipulà da l’Italia, tenor il qual San Marino è s’obligà da sustegnair durant la guerra naginas tenutas che pudessan far donn a l’Italia. Uschia n’ha San Marino per exempel betg dastgà dar suttetg a deserturs talians. Da l’autra vart èn las autoritads talianas s’obligadas da sequestrar nagins bains da burgais da San Marino per intents da guerra; burgais da l’Italia na giudevan nagina protecziun en quest reguard. En la mesadad dal 1915 èn radund 10 fin 15 students da San Marino ids en guerra; plinavant è vegnì fundà il Comitato pro fratelli combattenti, in’organisaziun che furniva agid umanitar a fugitivs da guerra. Cura che questa organisaziun ha cumenzà ad eriger in lazaret champester, ha l’Austria-Ungaria declerà a San Marino la guerra.

Cun questa decleraziun da guerra è colliada ina curiusitad europeica: Il 1915 sa chattava San Marino uffizialmain er en guerra cun la Germania (sco stadi allià da l’Austria-Ungaria). Ils dus stadis n’han però mai fatg uffizialmain pasch, uschia che San Marino sa chattava a l’entschatta da la Segunda Guerra mundiala uffizialmain anc adina en stadi da guerra cun la Germania.[5]

Neutralitad durant la Segunda Guerra mundiala

Enfin il 1906 vegnivan ils 60 commembers dal parlament da San Marino elegids per vita duranta; lur successiun reglavan ils commembers en atgna reschia. A partir da quel onn èn alura vegnidas realisadas elecziuns che duevan atgnamain rinforzar la democrazia. Ma davent dal 1923 èn stadas colliadas cun il dretg da votar consequenzas negativas per quella. Gia il prim d’avrigl 1923 avevan dus Capitani Reggenti faschistics cumenzà lur uffizi; ils 4 d’avrigl 1923 ha la partida faschistica (Partito Fascista Sammarinese) lura er cuntanschì la maioritad absoluta a chaschun da las elecziuns en il parlament. Malgrà la vischinanza ideologica da la Republica tar il dictatur talian Benito Mussolini n’ha quella mess a disposiziun nagina schuldada a l’armada taliana. E cumbain che la regenza da San Marino era faschistica, è il stadi tuttina s’obligà durant ils onns da guerra a la neutralitad. Il 1941/42 èsi puspè reussì a forzas da l’opposiziun da fitgar pe en il parlament. Quai ha dà schlantscha a la resistenza antifaschistica. Ils 28 da fanadur 1943 è il Partito Fascista Sammarinese sa schlià – trais dis suenter la cupitga da Mussolini. Sinaquai ha San Marino retschavì fin 100 000 fugitivs.

Malgrà la neutralitad e la marcaziun dal territori statal tras grondas cruschs alvas, han bumbardaders britannics bittà giu ils 26 da zercladur 1944 pliras tschient bumbas sur San Marino, quai ch’ha chaschunà la mort a 60 persunas e blessà pliras tschient persunas. Pli tard ha la regenza britannica concedì che quest’attatga saja stada dal tuttafatg nungiustifitgada. Il settember 1944 èsi vegnì tar ulteriurs cumbats, cura che truppas tudestgas ed alliadas èn fruntadas ina sin l’autra sin territori da San Marino. Ils 19 da settember èsi reussì a la 8avla armada britannica da conquistar il territori. Ils alliads èn restads fin il november 1944 a San Marino, tranter auter per gidar a repatriar ils numerus fugitivs.

Suenterguerra[modifitgar | modifitgar il code]

La cupitga da la regenza faschistica n’ha betg necessità d’adattar la constituziun u la legislaziun. Uschia hai be da pitschnas midadas politicas en il suenterguerra. Tranter auter è vegnì introducì il 1960 il dretg d’eleger activ per las dunnas ed il 1973 er il dretg d’eleger passiv.

In fatg che vegn savens survesì è che la Republica è vegnida regida tranter il 1947 ed il 1957 e danovamain tranter il 1978 ed il 1986 d’ina front populara sanestra che cumpigliava er ils communists. Quai ha gì per consequenza che la Spagna sut il reschim da Franco, ch’aveva ina tenuta extremamain anticommunistica, refusava a turists ed a viagiaturs da fatschenta da San Marino l’entrada en il pajais. La fin dals onns 1980 ha la partida communistica da San Marino midà ses num en Partida democratic-progressiva.

Dapi la fin dals onns 1950 ha il turissem cumenzà a giugar ina rolla adina pli impurtanta a San Marino. Il 2005 han betg main che 2 milliuns turists visità il stadi cun ses bundant 30 000 abitants.[6] Las entradas da taglia èn creschidas talmain che l’entir provediment medicinal po vegnir purschì dapi il 1975 gratuitamain. Oz derivan radund 60 procent da las entradas da la Republica directamain u indirectamain dal turissem. La gronda part dals turists arriva per excursiuns d’in di dals centers turistics situads a l’Adria, per exempel da Rimini u da Pesaro. La Republica – ch’è dapi il 1992 commembra da las Naziuns unidas – è libra da debits.

Politica[modifitgar | modifitgar il code]

Anteriurs Capitani Reggenti

Il sistem politic da San Marino è quel d’ina democrazia represchentativa parlamentara. Questa furma è vegnida fixada en la constituziun da San Marino ch’è la pli veglia constituziun republicana dal mund (quella è entrada en vigur anc avant la constituziun dals Stadis Unids).

San Marino vegn adina regì da dus schefs dal stadi. Igl èn quai ils dus Capitani Reggenti[7] ch’exequeschan lur uffizi a moda collegiala e quai per mintgamai sis mais. Els vegnan elegids dal parlament ed introducids en lur uffizi mintg’onn il prim d’avrigl ed il prim d’october. Quest reglament deriva d’ina lescha da l’onn 1200. Ella ha la finamira d’impedir che las persunas a la testa dal stadi sajan munidas memia ditg cun memia bler pussanza; ultra da quai è garantida ina controlla vicendaivla a l’intern dal gremi.[8] La divisiun da la pussanza è cun quai cumparegliabla a quella dals consuls dal temp da la Republica romana avant bundant 2000 onns.

La veglia instituziun da l’Arengo, oriundamain l’assamblea da tut ils chaus da famiglia, ha surdà pli tard sias cumpetenzas al Consiglio Grande e Generale. Oz vegn il term ‹Arengo› duvrà per designar la totalitad da las votantas e dals votants. Questa cuminanza vegn convocada duas giadas l’onn, mintgamai suenter l’introducziun en uffizi dals dus novs Capitani Reggenti. A chaschun da questas radunanzas han ils burgais da San Marino la pussaivladad d’inoltrar al Consiglio Grande dumondas e propostas d’interess general.

La pussanza legislativa furma il Consiglio Grande e Generale. Quel sa cumpona da 60 commembers e vegn elegì dals burgais sur 18 onns per in temp d’uffizi da tschintg onns. Quest gremi approvescha er il budget statal e nominescha ils Capitani Reggenti.

L’autoritad executiva è il Congresso di Stato. El consista da diesch ministers (Segretari di Stato) che vegnan elegids dal Consiglio Grande e Generale per mintgamai tschintg onns. Il minister da l’exteriur è mintgamai a medem temp il schef da la regenza.[9]

La giudicativa vegn exequida dal Consiglio dei XII. Quest gremi vegn elegì dal Consiglio Grande e Generale mintgamai per ina perioda da legislatura. Il Consiglio dei XII è a medem temp in organ dal dretg administrativ sco er la pli auta instanza giudiziala da la Republica. Dus delegads da la regenza (Sindaci di Governo) represchentan il stadi avant dretgira sco er en cas da dispitas areguard dumondas da finanzas e da facultad.[10]

Il territori statal da San Marino è dividì en nov castelli (vischnancas) che correspundan a l’intschess da las anteriuras plaivs. Mintga castello ha in cussegl da vischnanca (giunta) che vegn elegì dals abitants e che vegn manà d’in capitano ch’è elegì per mintgamai tschintg onns.

La Republica San Marino sa chatta da preschent en relaziuns diplomaticas u consularas cun radund 90 stadis. Las represchentanzas diplomatics da la Republica a l’exteriur han per regla la posiziun da consulats u da consulats generals.

San Marino è commember da numerusas organisaziuns internaziunals, tranter auter da l’UNO, da l’UNESCO, dal Cussegl da l’Europa, dal Fond monetar internaziunal, dal Tribunal internaziunal, da l’Organisaziun mundiala da la sanadad, da l’Organisaziun mundiala dal turissem e schizunt da la Cumissiun internaziunala cunter la chatscha da balenas.

La Republica tgira er relaziuns uffizialas cun l’Uniun europeica – cumbain ch’ella n’è betg commembra da quella – e participescha a las sesidas da l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa.

Militar[modifitgar | modifitgar il code]

Damai ch’il territori da San Marino vegn circumdà dal tuttafatg da l’Italia, vegn la defensiun garantida en cas da guerra tras l’Italia. Per simbolisar l’independenza mantegna il stadi però ina pitschna armada cun incumbensas da duana e polizia sco er funcziuns represchentativas.

Divisiun administrativa[modifitgar | modifitgar il code]

Survista geografica

Sco gia menziunà è San Marino dividì en nov castelli che furman a medem temp vischnancas autonomas.

La Citad da San Marino furma la chapitala da la pitschna Republica. Edifizis e monuments da renum mundial sco il palaz da la regenza (Palazzo Publico) ed ils trais chastels, numerus museums, las bundant 1000 butias ed in panorama unic fan da la citad in center turistic che vegn visità mintg’onn da radund 2 milliuns persunas. Ils 31 da december 2012 vivevan en la citad 4214 abitants.

Il num dal castello Acquaviva deriva d’ina impurtanta funtauna che sa chatta al pe dal Montecerreto, ina muntogna ch’è cuverta cun in guaud da pinias. Tenor la ditga è situada qua la grotta che duai avair servì a s. Marino sco emprim refugi. En quest quartier sa chatta in dals enconuschents trajects da motocross ed in pau aval l’impurtant center industrial Gualdicciolo. Dumber d’abitants il 2012: 2096.

Il vitg Borgo Maggiore è situà en il nord al pe dal Monte Titano. Quest lieu aveva pli baud num Mercatale (lieu da martgà) ed è restà fin oz ina da las plazzas da martgà las pli impurtantas da San Marino. Cun agid d’ina pendiculara arriv’ins da qua directamain sin il Monte Titano en la Citad da San Marino. Cun 6609 abitants (2012) è Borgo Maggiore il segund grond abitadi da la Republica.

Il castello Chiesanuova en il sidvest da la Republica è s’associà il 1320 voluntarmain a San Marino. Fin il 16avel tschientaner sa numnava il territori Busignano. L’economia da questa pitschna vischnanca cun 1087 abitants (2012) è segnada fermamain da l’agricultura. Sco castello porta Chiesanuova er il num Penna Rossa e porta en la vopna ina plima da colur cotschna.

Domagnano cun ses 3256 abitants (2012) è in pitschen vitg ch’era gia abità dal temp dals Romans. Da qua pon ins fotografar bain il Monte Titano e la mar. Sco castello sa numna il lieu Montelupo e porta en la vopna in luf alv davant ina muntogna da colur verda.

La vischnanca Faetano tutga dapi il 1463 tar il territori da San Marino. Cun 1180 abitants (2012) è Faetano in dals pitschens castelli che porscha persuenter bler verd ed in grond lai.

Las trais vischnancas Fiorentino (2548 abitants il 2012), Montegiardino (910) e Serravalle (10571) èn tuttas vegnidas conquistadas il 1463. A Serravalle sa chatta la pli gronda citad dal pajais, Dogana, che furma il lieu d’entrada per l’Italia.

Economia[modifitgar | modifitgar il code]

Secturs[modifitgar | modifitgar il code]

San Marino na posseda naginas resursas mineralas. La surfatscha dal pajais vegn en emprima lingia tratga a niz per l’agricultura e la selvicultura. Fin viaden ils onns 1960 viveva la populaziun surtut da la cultivaziun dal terren, da l’allevament da muvel e da l’explotaziun da las crapperas indigenas. Dapi lura ha gì lieu in svilup cuntinuant en ils secturs da la mastergnanza e dal commerzi, ma er en l’industria (surtut grazia al turissem).

A San Marino vegnan cultivads granezza, vin, ulivas e puma; l’allevament da muvel sa concentrescha en emprima lingia sin arments e portgs. Ils pli impurtants products da l’artisanadi e da l’industria da la classa mesauna èn products da cheramica, plattinas, mobiglias, dultscharias, liquors, colurs e vernisch, textilias (saida) e vestgadira. Exportà vegn surtut vin e launa, products artisanals e marcas postalas. Il stadi sa finanziescha tras la vendita da marcas postalas (10 % dal product naziunal brut) e tras ulteriuras entradas or dal turissem. A moda directa ed indirecta sa laschan attribuir radund 60 % da tut las devisas ch’arrivan en il pajais al sectur turistic. Taglias na vegnan praticamain incassadas naginas. Importads vegnan surtut products finids e da consum, ma er aur per ils numerus aurers e giuveliers.

L’entrada media per persuna l’onn 2008 ha muntà a 50 670 dollars.[11] 52 % da la populaziun lavuran en il sectur da servetschs, 41 % en l’industria e 7 % en il sectur primar.

Politica da finanzas[modifitgar | modifitgar il code]

Avant l’uniun monetara europeica era en diever la lira a San Marino. Tuttina sco la lira dal Vatican furmava quella nominalmain ina valuta independenta; facticamain era ella però liada cun in curs da stgomi fix a la lira taliana. Suenter in’interrupziun da 34 onns ha San Marino er cumenzà l’onn 1972 ad edir puspè atgnas munaidas. Pli tard èn suandadas atgnas munaidas dad aur ch’eran però be valaivlas a l’intern dal stadi. Dapi il prim da schaner 2002 vala a San Marino l’euro. La Republica edescha atgnas munaidas cun ina battida specifica naziunala sin la vart davos.

Avant il 2010 valeva San Marino uffizialmain sco oasa fiscala. Resguardond ils novs standards stipulads da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l’Europa è la Republica dapi lura londervi da s’adattar a las novas directivas da taglia internaziunals che duajan impedir la fugia fiscala.[12] En il fratemp han burgais talians retratg da las bancas da San Marino radund 5,7 milliardas euros u radund la mesadad da tut ils deposits da questas bancas. Malgrà quai n’è la sanaziun structurala anc betg terminada.

L’Italia presta pajaments da gulivaziun per recumpensa che la Republica n’utilisescha betg memia ferm l’independenza economica e fiscala e per garantir che quella na fetschia betg diever da sia suveranitad a disfavur da l’Italia. Las nov bancas ch’èn activas a San Marino sez èn surtut focusadas sin fatschentas a l’intern; transacziuns internaziunalas vegnan per regla exequidas sur bancas talianas.

Bilantscha dal stadi[modifitgar | modifitgar il code]

Il 2009 ha il quint statal nudà entradas da 652,9 milliuns dollars ed expensas da 690,6 milliuns dollars. Da quai resulta in surpli d’entradas en l’autezza da 3,6 % dal product naziunal brut (PNB).[13] Quest quint annual è represchentativ er per auters onns (cun excepziun da la crisa finanziala dal 2011), uschia ch’i na fa betg surstar che San Marino n’ha nagins daivets statals.[14]

Il 2006 sa laschavan las expensas statalas attribuir als suandants secturs (en % dal PNB): sanadad 7,2 %, furmaziun (naginas indicaziuns), militar (naginas indicaziuns).[15]

Traffic[modifitgar | modifitgar il code]

Pendiculara sin il Monte Titano

Fin il 1944 possedeva San Marino ina lingia da viafier electrifitgada che colliava la chapitala cun Rimini; da là era garantida la colliaziun cun l’entira rait da viafier taliana. Sin il territori da la Republica eran situadas sis staziuns da viafier: Dogana, Serravalle, Domagnano, Valdragone, Borgo Maggiore e San Marino. Tras bumbardaments durant la Segunda Guerra mundiala è la lingia da viafier vegnida destruida parzialmain e messa silsuenter ord funcziun.

Ina pendiculara da radund 1,5 km lunghezza collia San Marino cun Borgo Maggiore.

Il traffic regiunal vegn provedì d’in servetsch da bus che collia tut las vischnancas. Tranter la chapitala e la staziun dal tren a Rimini datti er colliaziuns da bus regularas cun fermadas supplementaras a Borgo Maggiore, Domagnano, Serravalle e Dogana.

La rait da vias ha ina lunghezza da radund 220 km. Ina via directa libra da taxas collia il cunfin dal stadi sper Dogana cun Borgo Maggiore. Ultra da quai exista ina via da sviament che maina al pe dal Titano enturn la citad da San Marino. Sur la rait da vias da San Marino sa laschan cuntanscher spertamain ports, plazzas d’aviaziun e staziuns dal tren en la regiun Emilia-Romagna. Ina via directa collia San Marino cun la citad da Rimini situada en ina distanza da 24 km.

Traffic aviatic[modifitgar | modifitgar il code]

La plazza d’aviaziun da Rimini giascha bain sin territori talian, ma ella furma a medem temp l’eroport per il traffic aviatic da lingia da la Republica. Sin il territori da San Marino è situada ina plazza d’aviaziun da sport (a Torraccia en la vischnanca da Domagnano).

Cultura[modifitgar | modifitgar il code]

La cultura da San Marino è segnada da si’istorgia e dal regl da libertad da ses abitants. Mintg’onn han lieu dis dal temp medieval, e l’installaziun dals Capitani Reggenti mintga mez onn è medemamain ina gronda ceremonia. In’impurtanta rolla gioga en quest connex la Guardia del Consiglio Grande e Generale. Questa garda è vegnida installada il 1740 suenter la liberaziun da la Republica or dals mauns dal cardinal Giulio Alberoni. Fin oz è questa pitschna armada da voluntaris cun sias unifurmas istoricas caracteristicas responsabla per la protecziun dals chaus dal stadi e dal parlament e gioga in’impurtanta rolla a chaschun da festas statalas. Talas festivitads dattan er chaschun da sunar l’imni naziunal da San Marino. Quel è vegnì scrit il 1894 dal cumponist e violinist Federico Consolo e na posseda nagin text. Il temp da fluriziun da la musica da San Marino ha furmà il 17avel tschientaner. En lezza epoca ha per exempel Francesco Maria Marini da Pesaro cumponì a San Marino ses Concerti Spirituali, ina collecziun da 27 concerts.

Er la festa naziunala dals 3 da settember ha lieu en furma d’ina festa populara che lascha reviver veglias tradiziuns. Tranter auter èn mintgamai da vesair las producziuns dal corp da balestrers I balestrieri ch’exista dapi il 1295.

Basilica del Santo, 19avel tschientaner

En la citad da San Marino existan numerus museums. En il palaz Pergami Belluzzi è situà il museum statal (Museo di Stato) cun millis d’exponats davart l’istorgia da San Marino: chats archeologics, documents istorics, munaidas e maletgs. En l’uschenumnada ‹Segunda tur› è situà in museum per armas anticas (Museo delle Armi Antiche). Quel mussa radund 1500 armas, surtut dal 15avel al 17avel tschientaner. Dals ulteriurs museums sajan be numnads intgins: in dals pli gronds museums d’autos da Ferrari, il museum d’armas da l’Emprima e Segunda Guerra mundiala, il cabinet da figuras da tschaira cun scenas or da l’istorgia da la Republica ed il museum da la tortura.

Ulteriuras attracziuns furman la baselgia San Francesco e la basilica San Marino ch’è vegnida erigida il 1836 en il stil neoclassic. En quest’ultima sa chattan las reliquias dal sontg patrun Marinus. En pli il Palazzo del Governo, il palaz da la regenza gotic-toscanic a la Piazza della Libertà. Da las fortezzas ch’èn vegnidas erigidas en il 11avel e 13avel tschientaner sin las tschimas dal Monte Titano han ins ina vista magnifica fin a la mar e vers l’intern da l’Italia.

Furmaziun[modifitgar | modifitgar il code]

San Marino enconuscha in’obligaziun d’ir a scola da diesch onns; quella sa divida en tschintg onns scola primara, trais onns scola secundara inferiura e dus onns scola secundara superiura. Per cuntanscher la maturitad sto la scola vegnir visitada per trais ulteriurs onns. Alternativamain datti la pussaivladad d’absolver ina furmaziun professiunala che cuzza dus onns.

Dapi il 1985 posseda San Marino ina pitschna universitad, l’Università degli Studi della Repubblica di San Marino. Il Center internaziunal per studis semiotics e cognitivs che fa part da quella è vegnì fundà il 1988 da l’enconuschent autur talian Umberto Eco. El sez ha docì a l’universitad fin il 1995.

Telecommunicaziun e medias[modifitgar | modifitgar il code]

Posta e telecommunicaziun[modifitgar | modifitgar il code]

La posta da San Marino operescha independentamain da la posta taliana. Be areguard ils numers postals vegnan ils uffizis postals da San Marino tractads sco sch’els fissan uffizis da la provinza taliana vischinanta Rimini. Da muntada èn surtut las marcas postalas da San Marino che vegnan stimadas dals filatelists.

La rait da telecommunicaziun è integrada dal tuttafatg en la rait taliana e vegn er administrada tras la Telecom Italia. Sco provider d’internet è preschent a San Marino Intelcom che maina er il top-level-domain ‹.sm›.

Radio e televisiun[modifitgar | modifitgar il code]

San Marino RTV, l’emettur da dretg public ch’è vegnì fundà il 1991, maina tant in emettur da radio sco er in da televisiun.[16] Ultra da quai datti dus emetturs da radio privats.

Pressa[modifitgar | modifitgar il code]

Las duas pli impurtantas gasettas dal di èn ‹La Tribuna Sammarinese› e ‹San Marino Oggi›. Las duas gasettas ‹Corriere di Informazione Sammarinese› e ‹Resto del Carlino› vegnan bain producidas en l’Italia, ma cuntegnan paginas d’infurmaziun specificas davart San Marino.

Sport[modifitgar | modifitgar il code]

Il sport il pli popular a San Marino è il ballape. Malgrà ses pitschen dumber d’abitants enconuscha la Republica in campiunadi naziunal cun 15 squadras. La squadra naziunala sa participescha er a turniers internaziunals. Ils giugaders da ballape da San Marino èn però quasi tuts amaturs, uschia ch’igl è grev per la Republica da concurrer cun ils profis d’autras naziuns.

Tranter il 1981 ed il 2006 è vegnì manà tras ad Imola (Provinza da Bologna, ca. 100 km en il nordvest da San Marino) il Grond premi da San Marino da la furmla 1. L’onn 1980 era il grond Premi da l’Italia vegnì transferì da Monza ad Imola; pervi da gronda critica è questa decisiun però gia vegnida revocada in onn pli tard. Per betg stuair desister sin Imola – la cursa da chasa da Ferrari ch’ha sia sedia en la vischinanza – è naschida l’idea da realisar il Grond premi da San Marino. Per motivs da termin è vegnida stritgada il 2007 tant la segunda cursa en l’Italia sco er la segunda cursa en Germania. Il 1994 eran vegnids per la vita ad Imola – en dus differents accidents – ils pilots da furmla 1 Roland Ratzenberger (Austria) ed Ayrton Senna (Brasilia) ch’era stà trais giadas campiun mundial. Igl è quai stà ina da las fins d’emna las pli desastrusas en l’istorgia da la furmla 1.

Dapi il 2007 ha puspè lieu a Misano sper Rimini il Grand Prix da San Marino per motos che fa part dal campiunadi mundial da motociclissem. Il motociclist da San Marino Manuel Poggiali è daventà il 2001 e 2004 campiun mundial.

Vista panoramica da San Marino vers nord
Vista panoramica da San Marino vers nord

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Statistica da la populaziun, december 2012.
  2. Uffizi da statistica da San Marino: San Marino citizens living abroad by nation (04/2011).
  3. Funtauna: ksta.de.
  4. Funtauna: Amnesty International.
  5. Kleine Republik – große Replik, en: Der Spiegel nr. 31, 1947, p. 12.
  6. Uffizi da statistica da San Marino: Tourists flows.
  7. Pagina d’internet da la Reggenza della Repubblica di San Marino.
  8. Infurmaziuns uffizialas da San Marino davart il sistem politic, consultà ils 23 d’avust 2012.
  9. Infurmaziuns davart l’executiva da San Marino, consultà ils 23 d’avust 2012.
  10. Infurmaziuns uffizialas da San Marino davart il sistem politic, consultà ils 23 d’avust 2012.
  11. Funtauna: Banca mundiala.
  12. Promoting transparency and exchange of information for tax purposes, OECD, 19 da schaner 2010.
  13. Funtauna: The World Factbook.
  14. U.S. Department of State: Background Note: San Marino.
  15. Tenor Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten, Fischer, Francfurt, 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.
  16. sanmarinortv.sm.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Fabio Foresti: Quella nostra sancta libertà. Lingue, storia e società nella Repubblica di San Marino. Biblioteca e ricerca. Quaderni della Segretaria di Stato per la Pubblica Istruzione, Affari Sociali. Istituti Culturali e Giustizia 6. Aiep, San Marino 1998. ISBN 88-86051-66-2.
  • Günter Weitershagen: San Marino und die Einführung des Euro. Libertas Paper, tom 33. Libertas, Sindelfingen 2000. ISBN 3-921929-37-7.
  • Friedrich Kochwasser: San Marino. Die älteste und kleinste Republik der Welt. Erdmann, Herrenalb im Schwarzwald 1961.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: San Marino – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio