Segunda Guerra mundiala

Ord Wikipedia
Segunda Guerra mundiala – allianzas globalas 1939-1945
Andament da la guerra en l'Europa (animaziun)

Versiun d'auta resoluziun

Champs da battaglia en il Pacific: fieu da channa dals chanuns dal bastiment da guerra USS Iowa, 1944

La Segunda Guerra mundiala è stada la segunda guerra sin nivel global da tut las pussanzas grondas dal 20avel tschientaner ed è fin uss il conflict il pli grond e devastant en l'istorgia da l'umanitad. La guerra manada da las uschenumnadas pussanzas da l'axa cunter ils alliads ha marcà ils ulteriurs eveniments mundials: er ils secturs economics, tecnologics, socials e culturals èn stads pertutgads.

Sco data dal cumenzament da la guerra vegn per il pli numnà il 1. da settember 1939: il di da l'assagl da l'armada tudestga sin la Pologna. Autras publicaziuns numnan er ils conflicts en l'Asia sco cundiziuns per la guerra. In'ulteriura tesa descriva l'existenza da dus champs da battaglia independents, in europeic ed in asiatic, che fineschan l'onn 1941 en in conflict mundial.[1] Passa 60 stadis èn stads involvids directamain u indirectamain en la guerra, passa 110 milliuns umans eran armads.[2] Tut tenor funtauana ha la Segunda Guerra mundiala custà la vita a ca. 55 fin 70 milliuns umans. Las opposiziuns ideologicas ed ils interess da pussanza en l'allianza victura han manà a la Guerra fraida dals dus blocs sut la direcziun da l'Uniun Sovietica e l'USA ch'eran vi da s'etablir sco superpussanzas.

La Segunda Guerra mundiala è stada marcada dad ina ferma ideologisaziun – savens cun tratgs rassistics – che ha chaschunà numerus crims da guerra ed invasiuns violentas e per il pli sistematicas sin la populaziun civila u sin praschuniers da guerra. Pertutgads da quai èn stads ils territoris controllads da la Germania sut il naziunalsocialissem, respectivamain da l'imperi dal Giapun. Bleras da las gruppas socialas sesentas là valevan sco inferiuras. Cun la finamira naziunalsocialistica da gudagnar spazi da viver e cun il concept da Blut und Boden era medemamain colliada la destrucziun da la «razza gidieua»: quai aveva Adolf Hitler annunzià il schaner 1939 en cas dad ina guerra e la finala è questa destrucziun era vegnida persequitada sistematicamain. Durant l'uschenumnà holocaust èn morts totalmain sis milliuns Gidieus. Ca. quatter milliuns commembers dad autras gruppas exclusas ed explotadas, surtut ils Slavs, èn daventads victimas dad ina guerra da destrucziun ideologica che ha en sia fasa finala era pretendì bleras victimas tudestgas.

Avant, durant e suenter la guerra èn ils cunfins en l'Europa Centrala ed Orientala, en il Proxim Orient ed en autras regiuns vegnids definids da nov. La Segunda Guerra mundiala ha era chaschunà bleras midadas individualas: milliuns dad umans èn vegnids deragischads pervia dad emigraziun e stgatschads da lur domicil sco fugitivs da guerra. La populaziun civila è stada pertutgada directamain anc pli fitg da las acziuns guerrilas che durant l'Emprima Guerra mundiala: per l'ina n'era il stadi da svilup da l'industria d'aviuns e d'armament betg enconuschent fin là; per l'autra èn victimas civilas vegnidas acceptadas da las strategias da terrur, en il context da las qualas ils guerriers utilisavan savens novas armas. Uschia èn vegnids pussibilitads bumbardaments sur grondas surfatschas che han devastà entiras cuntradas abitadas en l'Europa ed en l'Asia. Il punct culminant da quest svilup èn stads ils bumbardaments atomars da Hiroshima e Nagasaki. Cun bittar giu duas bumbas atomicas – l'emprim diever da quella tecnica fin là – ha l'USA demonstrà la pussanza da questa nova arma da destrucziun massiva anc avant la fin da la guerra. Durant l'Emprima Guerra mundiala avevan bunamain tut las naziuns en l'Europa participadas a la guerra utilisà armas chemicas; ussa ha be il Giapun utilisà questa moda da far guerra cunter la China.

Plirs champs da guerra ch'eran al cumenzament anc separads in da l'auter èn sa masdigliads durant la Segunda Guerra mundiala. Perquai n'è il cumenzament precis da quella betg cler. L'emprim da quels lieus ha il Giapun stgaffì l'onn 1937 cun sia segunda invasiun da la China entaifer in mez tschientaner. En l'Europa ha la guerra cumenzà, cura ch'il Reich Tudestg e l'Uniun Sovietica han attatgà la Pologna l'onn 1939, suenter ch'il Patg da nunagressiun tudestg-sovietic aveva definì curt avant per omadus stadis ils territoris d'interess sco expansiuns militaras (la campagna militara en la Pologna respectivamain la Guerra d'enviern en Finlanda). La Gronda Britannia e la Frantscha han respundì cun decleraziuns da guerra al Reich Tudestg, n'han dentant betg intervegnì activamain e n'èn betg sa drizzadas cunter l'URSS. Sin la mar ha dentant gì lieu durant plirs onns la Battaglia da l'Atlantic. Cunquai ch'i n'ha betg dà ina cunvegna da pasch l'enviern 1939/40, ha la situaziun da patt sin la terra, l'uschenumnada «Guerra faussa», durà passa in mez onn.

Questa guerra ha la Germania decidì la primavaira cleramain per ses avantatg cun l'Operaziun Weserübung en Norvegia, nua ch'ella è prevegnida ad in access britannic en Norvegia. Silsuenter ha la Germania battì la Frantscha entaifer paucas emnas en la Campagna da Frantscha; ina part da l'armada britannica ha dentant pudì sa retrair da Dünkirchen sin l'insla. La Frontscha ha collavurà parzialmain suenter sia capitulaziun, ma la Gronda Britannia è sa defendida cun success en il cumbat aviatic per l'Engalterra. Las emprovas da l'Italia dad er expander en il territori mediterran suenter avair conquistà l'Africa Orientala taliana il 1935 n'èn dentant betg reussidas. Las intervenziuns da las truppas tudestgas han manà l'onn 1941 a la Campagna da l'Africa ed a la Campagna dal Balcan. L'assagl tudestg sin l'Uniun Sovietica alliada e l'attatga dal Giapun sin ils Stadis Unids il medem onn han definitivamain dà a la Segunda Guerra mundiala sia dimensiun da politica mundiala. Ella ha cumpiglià dus terzs da tut ils stadis e trais quarts da la populaziun mundiala.

Entras la capitulaziun da l'Italia (1943) n'era Mussolini nagin factur da pussanza pli. Suenter il suicid da Hitler suonda curt suenter la capitulaziun da l'armada tudestga. Quai ha terminà la guerra en l'Europa ils 8 da matg 1945, l'uschenumnà V-E-Day (Victory in Europe Day). Il punct final da las acziuns da guerra è stà la capitulaziun dal Giapun ils 2 da settember 1945.


Cumenzament[modifitgar | modifitgar il code]

Benito Mussolini ed Adolf Hitler, 1938

Ils onns suenter il 1920 enfin la fin da la Segunda Guerra mundiala il 1945 daventa il faschissem ina direcziun politica pli e pli impurtanta en vastas parts da l'Europa. Benito Mussolini surpiglia la pussanza en l'Italia l'onn 1922 cun il Marsch sin Roma. Il 1936 attatga l'Italia, che aveva fermas relaziuns cun il Reich Tudestg, l'Etiopia; l'avrigl 1939 vegn annectada l'Albania.

Dal 1936 fin il 1939 regna en Spagna la Guerra civila spagnola. Ina da las partidas adversarias è la «regenza dad ina front populara», manada principalmain da republicans, socialists e communists e l'autra ils partisans dad ina revolta militara manada dal general Franco. L'Uniun Sovietica ed al cumenzament era la Frantscha furneschan armas e material da guerra a la "front populara", fertant che l'Italia e la Germania sustegnan las truppas dals naziunalists. La regenza naziunalsocialistica trametta per quest intent la Legiun Condor che contribuescha decisivamain a la victoria dal reschim da Franco, surtut cun il bumbardament e la destrucziun da Guernica.

Dapi il 1930 è il naziunalsocialissem creschì ad in moviment da massa en Germania. Ils 30 da schaner 1933 vegn surdada la pussanza politica ad el ed a ses alliads conservativs da dretga: Adolf Hitler vegn nominà chancelier da l'imperi dal president da l'imperi Hindenburg. Hitler furma or dals naziunalsocialists e da la Partida naziunala dal pievel tudestg (tudestg: DNVP Deutschnationale Volkspartei) il «Kabinett Hitler». La revisiun da l'urden internaziunal – gia ina finamira da regenzas tudestgas precedentas suenter il Contract da pasch da Versailles – appartegna al program dals naziunalsocialists ed a lur alliads. Las emprimas duas finamiras vegnan per gronda part cuntanschidas cun l'annexiun dal territori dal Saarland al Reich Tudestg l'onn 1935, cun l'invasiun en il Rheinland demilitarisà l'onn 1936, cun l'uschenumnà «Anschluss» da l'Austria e cun la separaziun da las Sudetas da la Tschecoslovachia en la cunvegna da Minca dal 1938. Quai tut vegn favurisà da la politica d'appeasement englaisa e franzosa, la quala visava ina communicaziun paschaivla cun la Germania naziunalsocialistica. Era suenter l'invasiun en l'uschenumnada «Rest-Tschechei» (ils territoris restants da la Tschecoslovachia che n'appartegnan ni a la Slovachia ni a las Sudetas ni a la Pologna) il mars 1939 datti mo protests da la vart franzosa e britannica. Pauc pli tard dat la Lituania enavos il Memelland a la Germania sin basa da las relaziuns oppressiunantas. La Slovachia daventa in agen stadi lià fermamain a la Germania entras in contract da protecziun. L'Engalterra e la Frantscha vulan limitar l'expansiun tudestga e fan a la Pologna ed er a la Rumenia ina decleraziun da garanzia che vegn midada curt suenter en in'allianza formala.

Gia il 1936 attatga l'Italia, che ha contacts pli stretgs cun il Reich Tudestg, l'Etiopia ed annectescha ils 7 d'avrigl 1939 l'Albania.

Josef Stalin e Joachim von Ribbentrop, ils 23 d'avust 1939

L'avust 1939 signeschan la Germania e l'Uniun Sovietica nunspetgadamain in patg da nunagressiun, pli tard era numnà il «Patg da Hitler-Stalin». En in protocol supplementar secret dal patg vegn decidì davart la repartiziun da l'Europa en «sferas d'interess» fixadas geograficamain, ma uschiglio betg definidas pli detagliadamain. Per l'ina vai qua per la divisiun da la Pologna tranter la Germania e l'URSS; per l'autra era per la conquista e l'occupaziun dad ulteriurs territoris (tranter auter dals stadis baltics e da la Finlanda) sco era dad ulteriuras parts da la Rumenia via l'URSS.

La politica d'expansiun dal Giapun cumenza ils onns 1930, cura che l'influenza da la direcziun militara sin la regenza da l'imperatur daventa pli e pli ferma. Il Giapun sa vesa sco pussanza anti-occidentala per urden e protecziun, elegida per dominar ils auters pievels da l'Orient Extrem. Las materias primas ed il reservuar da forzas da lavur ch'ils pajais vischins porschan duain servir a l'economia giapunaisa. L'interess principal è l'emprim concentrà sin la Republica da la China. Quella ha annectà l'onn 1931 la regiun Mandschuria ch'è fermamain industrialisada e l'ha declerada sco protectorat Mandschukuo. Sco reacziun sin ils protests internaziunals extrescha il Giapun l'onn 1933 da la Societad da las Naziuns. La fin dal 1936 fan la Germania ed il Giapun il patg anticomintern per sa dustar cunter l'organisaziun da las partidas communistas, la «Kommunistische Internationale» (Komintern). Amez l'onn 1937 cumenza il Giapun la Segunda Guerra giapunais-chinaisa.


Commando e finamiras da guerra[modifitgar | modifitgar il code]

Germania[modifitgar | modifitgar il code]

En il context europeic è la Segunda Guerra mundiala stada ina guerra dad enguladitsch ed extirpaziun iniziada da la Germania naziunalsocialistica. Muments essenzials da la strategia dal commando politic e militar èn stads:

  • far ina guerra che schanegia las resursas («Blitzkrieg») per betg engrevgiar las capacitads d'industria en disfavur da l'economia da consum: ils Tudestgs na duain betg daventar malcuntents pervia da la situaziun materiala.
  • gudagnar spert bler spazi per prevegnir a la superiuradad da l'armament dals adversaris che sa mussa gia.
  • sblundregiar ils territoris occupads e metter en sclavitid lur abitants (oravant tut en l'ost) a favur dal Reich Tudestg e da sia populaziun «arica».
  • far ina battaglia da destrucziun antisemitica ed anti-"bolschevica" per gudagnar in spazi da viver tudestg – in Lebensraum – en l'ost. Il slogan "Volk ohne Raum", «pievel senza spazi» marca en quest connex il temp dal naziunalsocialissem e fa allusiun a la surpopulaziun en Germania ed a la tschertga dad in nov territori per il pievel. Qua obtegna l'extirpaziun dals Gidieus europeics la prioritad suprema.

La finamira visada da l'entschatta ennà è ina posiziun da pussanza mundiala e la «reordinaziun rassistica dal continent (europeic)».[3] Per consolidar la «Heimatfront» e per duvrar a moda optimala las capacitads conquistadas vegn l'emprim evitada ina guerra sur duas fronts.[4]

Il genocid vegn giustifitgà cun l'apparenta inferiuradad da la «razza gidieua» sco era cun ina teoria da conspiraziun. Tenor quella hajan quasi tut ils Gidieus dal mund la finamira da dominar, respectivamain dad extirpar la «razza germana».

Tenor la veglia dal commando naziunalsocialistic duai il pievel dals Slavs l'emprim vegnir suttamess als Tudestgs e l'Europa Orientala conquistada duai vegnir nizzegiada da colonists tudestgs. Suenter l'extensiun da lur elita duain ils pievels slavs furmar per adina in reservuar da lavurers betg scolads ed obedaivels. L'Uniun Sovietica conquistada duai vegnir repartida en differents territoris sut la direcziun da cumissaris imperials. Sulettamain ils Bieloruss, ils Ucranais ed ils pievels baltics vegnan taxads sco pievels degns da viver, ils Russ percunter duain «tuttavia vegnir supprimids» (Alfred Rosenberg, il politicher da la NSDAP, la partida naziunalsocialista dals lavurers tudestgs – Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) .

La populaziun tudestga ha sentiments da vendetga ed è indignada pervia dal Contract da Versailles e resenta surtut las pretensiuns da reparaziun sco diras e malgistas ed ins dat la culpa unilateralmain als stadis centrals. La revisiun dal Contract da Versailles ed il return dal Reich Tudestg en il circul da las pussanzas mundialas èn adina stads aspirads energicamain da la generalitad tudestga, da la burgaisia tudestga cun ideas monarchistas ed antirepublicanas e da l'elita economica. Per ils naziunalsocialists è quai percunter mo ina finamira d'etappa.

En il memorial secret per il plan da quatter onns da l'avust 1936 pretenda Hitler che la disponibilitad da l'armada tudestga e l'abilitad da l'economia da far guerra stoppian esser garantidas entaifer quatter onns. Mo uschia possi ins engrondir il spazi da viver, resp. la basa per materias primas e per l'alimentaziun per il Reich Tudestg. [5] Per quai formulescha el dus scenaris: l'emprim duai esser cuntanschì fin il 1941/42 en cas dad in svilup politic e militar disfavuraivel, il segund fin il 1944/45 en cas da perspectivas favuraivlas. Ils 5 da november 1937 precisescha el sias finamiras da guerra davant las forzas da commando dal militar tudestgas e da la politica exteriura («Hossbach-Niederschrift»).

Giapun[modifitgar | modifitgar il code]

Dapi sia modernisaziun en il decurs da la restauraziun da Meiji l'onn 1868 avisescha l'imperi giapunais in'expansiun territoriala sin il continent asiatic ch'al duai surtut segirar resursas impurtantas. Il Giapun sa concentrescha spezialmain sin la China ch'el considerescha a basa da sia situaziun economica e politica sco in stadi flaivel. Encuraschà da la dinamica expansiva che cumenza cun il contract da Tientsin il 1885, che cuntinuescha pervia da la victoria da la Guerra russ-giapunaisa e che culminescha en l'occupaziun da la Mandschuria, considerescha il Giapun las tensiun en l'Europa sco chaschun per far frunt a l'influenza creschenta dals Stadis Unids en l'Asia da l'Ost.

Il Giapun è – sumegliant al Reich Tudestg en l'Europa – confruntà en l'Asia Occidentala cun ina situaziun da partenza daventada strategicamain pli nauscha en il decurs dals onns. Il motiv è surtut sia isolaziun en la politica dad allianzas. A la malcuntentientscha americana davart l'expansiun giapunaisa en la regiun s'accordan la China, l'Uniun Sovietica e las pussanzas colonialas, cunquai che l'expansiun va a donn dad ina da questas pussanzas. L'imperi giapunais è periclità concretamain da quatter varts[6]: en l'ost è la flotta dal Pacific dals Stadis Unids (United States Pacific Fleet), en il nord l'Uniun Sovietica. Er ina resistenza mancanta dad autras pussanzas grondas na mida nagut vi da la smanatscha da la China en il vest sco era da l'Australia, la Nova Zelanda e las Indias Orientalas ollandaisas en il sid. Quellas sa chattan sin las rutas americanas e britannicas vers il Giapun ed èn adattadas sco basas d'operaziun.

Quest punct da partenza geostrategic animescha la direcziun giapunaisa da cumbinar la guerra cun instruments diplomatics. Suenter esser s'avanzà senza success sin territori sovietic l'onn 1938/39, fa il Giapun cun l'URSS in patg da nunagressiun. L'attatga da la marina imperiala giapunaisa sin Pearl Harbor duai surtut tutgar strategicamain la marina dals Stadis Unids ch'è s'armada fermamain. Er en l'Asia dal Sidost sa concentrescha il Giapun sin la neutralisaziun da resursas militaras.


Da l'attatga sin la Pologna fin a la terrada da la Frantscha, 1939–1940[modifitgar | modifitgar il code]

guarda: cronologia da la Segunda Guerra mundiala – ina survista sco agid per quest artitgel.

En tschertas preschentaziuns – disputadas tranter ils istorichers – vegn il cumenzament da la Segunda Guerra giapunais-chinaisa dals 7 da fanadur 1937 considerà sco vaira entschatta da la Segunda Guerra mundiala.

En l'emprima fasa da la guerra conquista la Germania la Pologna (settember 1939) sco era grondas parts da la Scandinavia (surtut l'avrigl 1940) e da l'Europa Occidentala (matg/zercladur 1940). La svelta sconfitta da la Frantscha n'aveva nagin spetgà, era betg Stalin, l'allià da Hitler. Tuttina na cuntanscha Hitler betg sia finamira principala, numnadamain quella da tegnair davent la Gronda Britannia da la guerra, da la sfurzar da ceder u da la batter militarmain. Quai daventa evident il pli tard l'october 1940. La Gronda Britannia resta il sulet pajais ch'è davent dal cumenzament da la guerra l'unic adversari da la Germania abel dad agir permanentamain.

L'attatga tudestga sin la Pologna 1939[modifitgar | modifitgar il code]

La campagna en la Pologna il 1939

L'emprim eveniment da guerra direct è l'attatga sin la Pologna il 1. da settember 1939 a las 4.45.

L'ordra persunala da Hitler («Geheime Kommandosache Nr. 170/39») dals 31 d'avust 1939 cuntegna las suandantas passaschas: Model:Citation

Nagina decleraziun da guerra formala preceda quest'attatga.

Schuldads tudestgs destrueschan la barriera al cunfin tudestg-polac en la vischinanza da Danzig, 1. da settember 1939

Per giustifitgar l'invasiun militara en la Pologna fingescha la vart tudestga plirs incidents. Il pli enconuschent è l'assagl simulà sin l'emettur Gleiwitz da commembers da la SS mascrads sco cumbattants da resistenza polacs ils 31 d'avust. Per polac communitgeschan quels sur il radio la decleraziun da guerra da la Pologna al Reich Tudestg.

L'attatga militara cumenza la nav da lingia «Schleswig-Holstein» sin il post polac «Westerplatte» a Danzig. Numericamain è l'armada polaca eguala a l'armada tudestga avanzanta, ma inferiura quai che pertutga la tecnica e la moda da far guerra. La regenza polaca quinta cun il sustegn da la Frantscha e da la Gronda Britannia. Quellas duas naziuns mettan in ultimatum al Reich Tudestg ils 2 da settember sin basa da la Decleraziun da garanzia englais-franzosa dals 30 da mars 1939.

L'ultimatum pretenda la retratga immediata da tut las truppas tudestgas or da la Pologna. La Decleraziun da garanzia englais-franzosa obligass quests stadis da cumenzar il pli tard 15 dis suenter in'attatga tudestga in'atgna offensiva en il vest da la Germania. Hitler spera che quellas duas pussanzas dal vest al laschian maun liber – sco tar l'invasiun en la «Rest-Tschechei» – ed ha perquai occupà mo stgarsamain la lingia Siegfried, era numnada dals Tudestgs «Westwall». Quest'attatga nà dal vest na vegn effectivamain betg, ma ils 3 da settember, suenter la scadenza da l'ultimatum, decleran l'Engalterra e la Frantscha la guerra a la Germania e la Segunda Guerra mundiala cumenza per propi.

Inscunter da schuldads tudestgs e sovietics a Lublin, settember 1939

Ils 17 da settember, suenter la destrucziun da la defensiva polaca organisada da l'armada tudestga, il collaps dal stadi polac e la fugia da la regenza polaca en Rumenia cumenza l'occupaziun sovietica da la Pologna da l'Ost – quai en concordanza cun il Patg da nunagressiun tudestg-sovietic. L'Armada cotschna occupa parts da la Pologna da l'Ost (en emprima lingia l'Ucraina dal Vest, la part dal vest da la Bielorussia ed il territori enturn Vilnius) senza fruntar sin resistenza militara. Tuttina datti 3000 victimas tar l'Armada cotschna. Pir ils 18 da december 1939 ha quest'acziun per consequenza per la regenza polaca en exil da declerar in stadi da guerra cun l'Uniun Sovietica. Il Reginavel Unì e la Frantscha na decleran dentant betg la guerra a l'Uniun Sovietica.

Ils 28 da settember capitulescha la chapitala Varsovia, suenter ch'ella è vegnida enserrada da truppas tudestgas ils 18 da settember e stada exposta ad in bumbardament intensiv ils 27/28 da settember. In di pli tard sto la fortezza da Modlin vegnir cedida.

Ils 8 d'october dividan il Reich Tudestg e l'Uniun Sovietica cun ina lingia verda da demarcaziun il territori conquistà en la cunvegna da Brest-Litowsk. Quai vegn a far istorgia sco «Quarta repartiziun da la Pologna». Betg mo ils territoris cedids suenter il Contract da Versailles vegnan puspè integrads en l'imperi, ma supplementarmain er anc vastas parts da la Pologna centrala inclusivamain la citad da Łódź. Il rest da la Pologna daventa guvernament general sut la direcziun da Hans Frank.

Il temp d'occupaziun suandant è marcà da repressalias extremas dals occupants visavi la populaziun civila. Deportaziuns per lavur sfurzada èn mo in dals elements vesaivels; oravant tut ils Gidieus polacs daventan victimas da la politica da razzas naziunalsocialistica. En la part da l'ost da la Pologna procedan occupants sovietics a moda sumeglianta cunter «inimis da classa».

La sperta victoria sur la Pologna marca la denominaziun «Blitzkrieg» e la moda da far guerra tactica da la Germania enfin la fin dal 1941.

Guerra da posiziun a la front dal vest, 1939[modifitgar | modifitgar il code]

Auto cun autpledader da la NSDAP a la front dal Rain Superiur, 1939

Ils 3 da settember decleran la Frantscha ed il Reginavel Unì la guerra a la Germania. Ils 5 da settember cumenzan ils Franzos in'offensiva limitada e plitost simbolica cunter il territori da la Saar. Ils Tudestgs na sa defendan betg e sa retiran a la bastiun dal vest bain segirada. Suenter resti ruassaivel a la front dal vest. Quella fasa vegn numnada «Guerra faussa» (tudestg: «Sitzkrieg», franzos: «drôle de guerre», englais «phony war»). Cun l'excepziun da singulas scaramutschas d'artigliaria na datti naginas autras attatgas. Da la vart tudestga arriva ina maschina da propaganda: cun placats e parolas clom'ins sur autpledaders als Franzos: «Pertge faschais guerra?» u «Nus na vegnin betg a sajettar sco emprims».

Ils 27 da settember dat Hitler l'instrucziun al commando superiur da l'armada dad elavurar in plan d'attatga, l'uschenumnà «Cas mellen». Fin ils 29 d'october èn terminadas las planisaziuns. Ellas prevesan che duas gruppas da l'armada avanzian sur l'Ollanda e la Belgia per destruir tut las forzas alliadas en il nord da la Somme, in flum en il nord da la Frantscha.

La finala n'ha dentant lieu nagin'attatga il 1939, cunquai che Hitler sto stuschar l'attatga 29 giadas pervia da nauschas cundiziuns meteorologicas e pervia da bler pli grondas sperditas che planisà en Pologna (22 % perditas tar ils aviuns da guerra, 25 % tar ils tancs).

Guerra d'enviern finlandais-sovietica, 1939/1940[modifitgar | modifitgar il code]

Ils 30 da november 1939 surpassan truppas sovieticas sut marschal Kirill Merezkow il cunfin cun la Finlanda che meisra 950 kilometers. L'Armada cotschna attatga cun 1'500 tancs e 3'000 aviuns e spetga ina sperta victoria, ma ils Soviets han sutstimà ils Finlandais. L'Armada cotschna perda 200'000 umens, ils Finlandais mo 25'000. La Svezia sustegna la Finlanda, senza dentant bandunar sia posiziun da neutralitad. In'intervenziun dal Reginavel Unì e da la Frantscha cunter l'Uniun Sovietica è bain stada planisada; quella na reussescha dentant betg, cunquai che quests dus stadis na vulan betg avair anc in ulteriur adversari da guerra.

In contract da pasch, che vegn suttascrit ils 12 da mars 1940, fixescha che la Finlanda stoppia surdar a l'Uniun Sovietica parts da la Karelia e la peninsla da pestgaders Kalastajansaarento en la Mar dal Nord. Sco reacziun directa sin l'attatga sovietica sa participescha la Finlanda l'onn 1941 en la Guerra da cuntinuaziun a la campagna dals Tudestgs cunter la Russia per reconquistar ils territoris perdids.

Ina consequenza essenziala da la Guerra d'enviern è il project da Stalin da reorganisar l'Armada cotschna. Qua vegnan era reabilitads uffiziers ch'eran vegnids bandischads a chaschun da las purificaziuns dal 1936/37 en Sibiria. Questa reorganisaziun dat a l'Armada cotschna dal 1941 ina bler pli gronda forza militara che quai ch'ils Tudestgs avevan spetgà.

Occupaziun dal Danemarc e da la Norvegia, 1940[modifitgar | modifitgar il code]

La Norvegia e la Battaglia da Frantscha, 1940

La fin da l'onn 1939, suenter la perdita da l'import da mineral da fier nà da la Frantscha, muntan las furniziuns or da la Svezia neutrala a 40 % dal basegn dal mineral da fier da la Germania. In'ulteriura materia prima fitg impurtanta è il nichel or da la Finlanda. Pervia dal tren da minerals da la Svezia vers Narvik (citad en la Norvegia dal nord) è la Norvegia d'impurtanza economica e militara extraordinaria per la Germania. Ils Brits vulan impedir quellas impurtantas furniziuns da materias primas. Perquai decida il cussegl da guerra franco-britannic suprem ils 5 da favrer 1940 da laschar sbartgar quatter divisiuns militaras a Narvik. L'occupaziun dal port norvegiais entras ils Brits incitescha il commando suprem da l'armada tudestga da metter si in stab supplementar per la Norvegia. Ils 21 da favrer relascha Hitler in'instrucziun directa per planisar tschertas operaziuns en il territori scandinav. Il 1. da mars è l'Operaziun Weserübung decidida definitivamain. Quella preveda dad occupar il Danemarc e d'al duvrar sco bun punct da partenza per conquistar la Norvegia. Il mars datti diversas attatgas cunter unitads maritimas britannicas.

Ils 5 d'avrigl ha lieu l'Operaziun Wilfried dals Alliads: las auas avant la Norvegia vegnan minadas ed ulteriuras truppas entran en il pajais. In di pli tard cumenza l'«Operaziun Weserübung» da la vart tudestga. Bunamain l'entira flotta tudestga vegn mobilisada e tramessa en direcziun da Narvik. Ils 9 d'avrigl cumenza definitivamain l'operaziun cun l'atterrada dad ina divisiun dals uschenumnads «Gebirgsjäger» (infantaria leva da las truppas da muntogna) avant Narvik.

Tanc d'exploraziun tudestg en il Danemarc, avrigl 1940

En la Gronda Britannia consideresch'ins sco vaira nunprobabel ch'ils Tudestgs sa tschentian, uschia ch'ils Alliads instradeschan mo paucas cuntramesiras. Ils Tudestgs pon extender senza pli gronds impediments lur basa, uschia che Stavanger, Trondheim e Narvik èn occupads gia ils 10 d'avrigl, suenter ch'il Danemarc era gia vegnì occupà avant senza cumbat. La Gronda Britannia occupescha per motivs strategics ils 12 d'avrigl las Inslas Feroe en l'Atlantic dal Nord.

Ils 13 d'avrigl datti insaquants massivs cumbats navals. A nov destructurs britannics ed a la nav da guerra HMS Warspite reusseschi da far sfundrar tut ils destructurs tudestgs en il fiord dad Ofot. Sutmarins dals Alliads respectivamain da la Royal Air Force sfundran plinavant plirs bastiments cruschaders levs e nundumbraivlas navs da vitgira ch'èn sin lur via enavos.

Ils 17 d'avrigl sa tschentan ils Alliads la finala e mettan las truppas da l'armada tudestga sut ferma pressiun cun sajettar a medem temp sin ellas nà dals bastiments da la Royal Navy. Fin ils 19 d'avrigl arrivan vastas furmaziuns alliadas en Norvegia, tranter quellas era schuldads polacs e rests da la legiun estra.

Dentant sa meglierescha l'aura en Norvegia, uschia che l'armada tudestga po rinforzar sias fronts. Ils 2 da matg vegnan sfundrads in destructur britannic ed in franzos suenter attatgas massivas da l'aviatica militara tudestga avant la citad da port Namsos.

Anc il medem mais decida Churchill da retrair ils Alliads da la Norvegia pervia dals success tudestgs en Frantscha. Avant ch'ils 24'500 schuldads possian vegnir evacuads, als reusseschi anc dad invader Narvik e da destruir in port impurtant. Ils 10 da zercladur capituleschan la finala ils schuldads norvegiais restants, uschia che l'«Operaziun Weserübung» è terminada.

La Norvegia sut occupaziun tudestga daventa cumissariat imperial, duai dentant tenor la veglia da Hitler restar in stadi autonom ed esser part dal territori da domini tudestg. Suenter vegn la Norvegia rinforzada fermamain, perquai che Hitler tema in'invasiun. Il favrer 1942 vegn nominada ina regenza da marionettas (qvd. ina regenza instituida e dirigida dad ina pussanza estra) sut Vidkun Quisling.

La Campagna da Frantscha, 1940[modifitgar | modifitgar il code]

La lingia da Siegfried en il Bienwald, avrigl 1940

Fertant che la Germania ha la lingia da Siegfried per defender la front, ha la Frantscha la lingia da Maginot ch'è bain fortifitgada. Las Ardennas valan sco prolungaziun natirala da questa lingia da defensiun da bunamain 130 kilometers lunghezza. Ils generals franzos na crain betg vi dad in'invasiun via questa regiun, cunquai ch'ella vala sco nunsurventschaivla oravant tut per tancs. Ils plans tudestgs oriunds, che prevedivan da guntgir en il nord sumegliantamain al "Plan Schlieffen", crodan dentant en ils mauns dals Beltgs il schaner, suenter ch'in aviun da currier ha gì pers la via.

Il litinent general Erich von Manstein e ses dus collavuraturs colonel Günther Blumentritt ed il maior Henning von Tresckow sviluppan in nov plan per ina campagna en il vest. Quel prevesa dad avanzar spert tras las Ardennas per lura sfurzar ils Alliads en il nord ad ina battaglia cun fronts barattadas. Cun la massa da las divisiuns motorisadas e da tancs che dueva sa radunar qua spera el da far in tagl tras la «rusna en las Ardennas» fin al Chanal da la Mongia – Churchill numna quai pli tard il «plan dal tagl da la farcla».

Aviuns da la marca Junkers Ju 52/3m han tschiffà fieu, suenter ch'els èn vegnids sajettads durant s'atterrar. Curt suenter l'atterrament da las truppas tudestgas ils 10 da matg 1940 a Delft.

Ils 10 da matg 1940 cumenzan furmaziuns tudestgas cun totalmain set armadas l'attatga (Cas mellen) sin ils stadis neutrals Ollanda, Belgia e Luxemburg. A 136 divisiuns tudestgas stattan visavi 137 divisiuns alliadas. Gia il medem di occupeschan paracrudaders tudestgs la fortezza belgia Eben-Emael che valeva sco nunconquistabla. Ils 14 da matg surpassa general Guderian la Maas cun sia gruppa da tancs. Cun attatgas desperadas emprova la Royal Air Force da destruir las punts da piuniers sur il flum, perda dentant durant quell'acziun ina gronda part da ses aviuns. Pir ils 17 da matg cumenza la 4. divisiun da tancs franzosa sut Charles de Gaulle la cunterattatga sin Montcornet (Aisne). Quella sto dentant vegnir interrutta pervia da fermas attatgas dabumbardaders tudestgs. Ils 17 da matg vegn la citad da Bruxelles surdada senza cumbat.

Passagi da truppas tudestgas ad Amsterdam, matg 1940

Ils Ollandais èn – pervia da lur neutralitad durant l'Emprima Guerra mundiala – anc main preparads per ina guerra ch'ils Beltgs, uschia che lur armada po vegnir battida a moda relativamain simpla. La capitulaziun da las truppas ollandaisas vegn instradada suenter il bumbardament da Rotterdam ils 14 da matg e succeda in di pli tard. La regenza ollandaisa e la regina Wilhelmina fugian a Londra en l'exil. Arthur Seyß-Inquart vegn incaricà da Hitler sco cumissari imperial.

Truppas tudestgas a Bruxelles, 1940

Ils 19 da matg cuntanscha la 6avla armada tudestga il flum Schelda (frz. Escaut, ollandais Schelde) e s'avanza fin ad Abbeville en la Picardia en il nord da la Frantscha. Ils Tudestgs s'avanzan uschè spert en questas regiuns che las unitads britannicas e franzosas vegnan enserradas a Dunkerque al spitg dal nord da la Frantscha. Las forzas armadas da tancs da la gruppa d'armadas A retschaivan dentant ils 24 da matg l'ordra da fermar l'avanzament. Quest'ordra vegn pir revocada trais dis pli tard. Ils motivs per quest cumond da fermar n'èn betg clers da quel temp, ed anc oz è il «misteri da Dunkerque» disputà en la perscrutaziun istorica. Emprovas d'explicaziun èn il terren pauc adattà per tancs, la precedenza per l'aviatica militara da Göring u l'intenziun da schanegiar conscientamain il Brits. Probablamain sa tracti dentant da scumbigls da cumpetenza e dad ina lecziun da Hitler a generals memia arbitrars.

Ils 27 da matg cumenza l'Operaziun Dynamo: l'evacuaziun dals schuldads alliads, a la quala èn participadas ca. 900 navs. Passa 337'000 schuldads, da quels 110'000 schuldads da l'armada franzosa – e cun quai bunamain l'entir corp d'expediziuns britannic – pon vegnir evacuads fin ils 4 da zercladur, malgrà las fermas attatgas dals bumbardaders da l'aviatica militara tudestga.

Or dal punct da vista dad ozendi munta il cumond da fermar in sbagl tactic gravant, cunquai ch'el ha pussibilità l'evacuaziun. L'abilitad da cuntinuar la guerra fiss stada considerablamain restrenschida per l'Engalterra, sch'ella avess pers l'armada d'expediziuns, cunquai ch'i sa tractava da schuldads professiunals cun experientscha. Uschia han ils Alliads mo pers il material da guerra laschà enavos a la riva; quel pudeva dentant vegnir remplazzà.

Cura ch'ils Brits sa retiran, sa prepara la Frantscha per la defensiun. Il "Cas cotschen", uschia il pseudonim per la segunda offensiva en Frantscha, la battaglia per propi per la Frantscha, cumenza ils 5 da zercladur cun in'offensiva tudestga als flums da l'Aisne e la Somme. Ils 9 da zercladur surpassan schuldads da la 6avla divisiun d'infantaria la Seine. Mussolini decida ils 11 da zercladur dad entrar en guerra cunter ils dus Alliads dal vest.

Schuldads tudestgs davant l'Arc de Triomphe du Carroussel a Paris, 1940

Ils 14 da zercladur occupan parts da la 18avla armada la chapitala franzosa Paris. Per betg laschar daventar questa citad in champ da battaglia, l'avevan ils Franzos bandunà avant. A medem temp penetrescha la gruppa d'armadas C la lingia da Maginot (la lingia da defensiun per lung dal cunfin franco-tudestg). La fortezza da Verdun plain simbolica vegn medemamain conquistada.

Ils 17 da zercladur declera Philippe Pétain, primminister da la regenza franzosa novfundada, la terrada da la Frantscha. Ils 21 da zercladur vegnan ils represchentants franzos bainvegnids da Hitler en il guaud da Compiègne. Vers la saira dals 22 da zercladur 1940 vegnan suttascrittas las cundiziuns dad armistizi relativamain moderadas. L'armistizi tudestg-franzos entra en vigur pir ils 25 da zercladur a las 01.35. Per che la flotta franzosa na vegnia betg en mauns tudestgs, la bumbardeschan ils Brits ils 3 da fanadur en il port algerian Mers-el-Kébir dasper Oran.

Mo sis emnas e trais dis dura il «Blitzkrieg» en il vest. El custa la vita a passa 135'000 schuldads alliads ed a 46'000 schuldads tudestgs. La Svizra po mantegnair sia independenza e n'è mai la mira dad in'offensiva tudestga. La Frantscha vegn partida en duas zonas: il nord ed il vest èn occupads dals Tudestgs. Qua sa chattan impurtants champs d'aviaziun e basas da marina per la guerra cunter la Gronda Britannia. Ils ports a l'Atlantic, oravant tut Brest, daventan las pli impurtantas basas d'operaziun dals sutmarins tudestgs. La part da l'ost e dal sid da la Frantscha resta sut controlla franzosa. Davent da Vichy regna marschal Philippe Pétain il rest da la Frantscha sco stadi da marionettas dal Reich Tudestg (suenter la Segunda Guerra mundiala vegn Pétain sentenzià a mort sco collavuratur, pli tard vegn el dentant grazià).

Charles de Gaulle (1890–1970) è davent da l'exil da Londra organisatur da la resistenza sco «manader da la Frantscha libra».


Cuntinuaziun da la guerra cunter la Gronda Britannia – Hitler tschertga alliads, 1940/1941[modifitgar | modifitgar il code]

Malgrà la terrada da la Frantscha cuntinuescha la guerra, cunquai che la Gronda Britannia n'accepta betg l'offerta da pasch da Hitler. Hitler sa sprova da consolidar ses domini sur la Nova Europa e d'al segirar cun ulteriuras allianzas.

Cumbat aviatic per l'Engalterra, 1940/1941[modifitgar | modifitgar il code]

Exercizi cun in tanc III per l'Operaziun «Seelöwe», 1940

Sco «cumbat aviatic per l'Engalterra» (Operaziun Seelöwe) denominescha la propaganda naziunalsocialistica las preparaziuns per in'invasiun da la Gronda Britannia cun l'attatgar or da l'aria. La finamira è dad indeblir considerablamain la Royal Air Force britannica e da sfurzar la Gronda Britannia da capitular, senza effectivamain stuair invader.

Ils dus onns tranter la cunvegna da Minca ed il cumbat aviatic per l'Engalterra lavuran ils Brits ferventamain vi da la construcziun dad in'arma da chatscha aviatica moderna. Mo gia ils trais mais avant che cumenzar cun ils cumbats reusseschi a l'industria britannica da fabritgar passa 1400 aviuns da chatscha. Per pudair ademplir il basegn da persunal vegnan engaschads pilots dal Commonwealth, da la Frantscha, dals Stadis Unids da l'America, da la Pologna e da la Tschecoslovachia sut il commando da la Royal Air Force.

Bajetgs a Londra destruids dad attatgas tudestgas durant la Segunda Guerra mundiala

Plazzas aviaticas, fabricas d'aviuns ed implants da ports britannics vegnan savens bumbardads da l'aviatica militara. Ils bumbardaders tudestgs han in'escorta da protecziun dad aviuns da chatscha per dustar ils aviuns da chatscha britannics. Ils cumbats chaschunan dad omaduas varts grondas perditas materialas, uschia che l'aviatica militara tudestga sa limitescha a partir da l'october 1940 per gronda part a bumbardaments da notg.

Il cumbat aviatic per l'Engalterra (dals 10 da fanadur fin ils 31 d'october 1941) finescha sco situaziun da patt militara. Ma per Hitler munta quai ina sconfitta politica e strategica, cunquai ch'i n'è per l'emprima giada betg reussì ad el dad imponer sia veglia ad in pajais.[7] In punct decisiv per la disditga è tranter auter la localisaziun fallada entras staziuns da radio englaisas a la costa dal sid e da l'ost da las inslas britannicas. Sin il cumond da Göring vegnan pli e pli savens bumbardadas citads britannicas – per rumper la morala da la populaziun britannica. Quai chaschuna blers morts en la populaziun civila e gronds donns vi da bajetgs. Gist sco la guerra da bumbas da pli tard dals Alliads cunter il Reich Tudestg, resta quest'emprova da Göring senza success areguard sias finamiras politicas. La Royal Air Force po ussa trair a niz sias staziuns da radar en la vischinanza da la riva pli u main schanegiadas per localisar spert e precisamain las forzas aviaticas tudestgas e per las cumbatter bler pli efficaziamain.

Göring considerescha quai sco ina terrada da l'aviatica militara tudestga. Pli tard accusescha el ils pilots chatschaders dad esser stads temelitgs. Questa reproscha repeta Göring pliras giadas en il decurs da la guerra per declerar sconfittas da l'aviatica militara e per deviar da ses agen disdir sco cumandant.

En consequenza dals bumbardaments da Londra, Coventry ed autras citads englaisas moran passa 32'000 civilists.

La politica d'allianzas da Hitler[modifitgar | modifitgar il code]

Cunquai che la Gronda Britannia n'è betg battida, tschertga Hitler alliads tant cunter la Gronda Britannia sco era per l'avegnir cunter l'Uniun Sovietica. Quella n'era betg mo vegnida definida gia daditg sco «spazi da viver», mabain vala uss era per el sco in allià pussaivel da la Gronda Britannia sin il continent.[8]

Philippe Pétain, Paul-Otto-Schmidt, Adolf Hitler e Joachim von Ribbentrop a Montoire-sur-le-Loir, ils 24 d'october 1940

En l'Europa dal Vest s'avanza Hitler strusch. La Frantscha sut marschal Pétain è preoccupada da mantegnair ses imperi colonial e da betg s'alienar dals Brits. Perquai approva el da princip ina collavuraziun cun il Reich, refusa dentant che la Frantscha sa participeschia a la guerra cun declerar la guerra cunter la Gronda Britannia (inscunter a Montoire, ils 24 d'october 1940).[9] Il dictatur spagnol Franco è il zercladur 1940 anc pront dad entrar en guerra ensemen cun ils Tudestgs, pretenda dentant Gibraltar e parts dals possess da la Frantscha en l'Africa. Hitler considerescha in sustegn da la Spagna sco betg necessari da quel temp. Cura ch'el s'inscuntra ils 23 d'october a Hendaye cun Franco, n'è la Spagna dentant betg pli persvadida dad ina sconfitta da la Gronda Britannia e resta reservada.[10]

L'Italia percunter daventa il zercladur 1940 – curt avant la capitulaziun franzosa – l'allià da guerra da Hitler. Ensemen cun il Giapun fan Mussolini e Hitler il Patg tripartit, era numnà il Patg da las trais pussanzas. Quel duai segirar il sustegn vicendaivel per gudagnar l'egemonia sur l'Europa (Germania ed Italia), resp. l'Asia (Giapun). Las determinaziuns na valan betg per l'Uniun Sovietica; oravant tut duain ils Stadis Unids vegnir retegnids dad entrar en guerra. Malgrà che la propaganda festivescha quest patg sco success, na gida el betg Hitler en connex cun ses pli grond problem, numnadamain da furmar ina front cunter la Gronda Britannia.[11]

En l'Europa da l'Ost gudogna Hitler la Rumenia sco allià. Quai è per el da gronda valur pervia da la posiziun strategica e da sias materias primas. El lascha bain entrar l'Uniun Sovietica en ils territoris perdids suenter l'Emprima Guerra mundiala, sco quai ch'igl era prevesì en il Patg da Hitler-Stalin. Ma la stad dal 1940 garantescha Hitler la cuntinuaziun da la Rumenia che sorta lura da la Societad da las naziuns.

La zona mediterrana, 1940/1941[modifitgar | modifitgar il code]

Eveniments da guerra en l'entira zona mediterrana vegnan reunids en la scienza istorica englaisa sut la denominaziun "Mediterranean Theater of Operations" (champ da battaglia da la zona mediterrana)

Las ambiziuns dad ina pussanza gronda da Mussolini eran gia drizzadas dapi ils onns 1930 sin il Balcan. Ils 28 d'october 1940 attatgan furmaziuns talianas che occupavan dapi il 1939 l'Albania davent da là la Grezia. Avant ha l'Italia pruvà da persvader la Bulgaria da daventar in pajais allià; il retg Boris III da la Bulgaria n'ha dentant betg vulì. Hitler n'è betg vegnì infurmà davart l'attatga. El n'aveva gnanca planisà operaziuns en quest territori, cunquai ch'el vuleva probablamain preparar ensemen cun l'Italia la conquista da l'Engalterra.

La finamira da Mussolini è da conquistar nunspetgadamain la Grezia. Ma gia ils 3 da november lantschan ils Grecs cun success ina cunterattatga. Fin ils 14 da november crodan las truppas talianas definitivamain en la defensiva, uschia ch'ellas vegnan perfin stuschadas enavos fin sur ils cunfins da l'Albania. En vista a quellas terradas da ses partenari d'axa relascha Hitler ils 13 da december instrucziuns per ina campagna sin il Balcan (Operaziun Marita).


Campagna dal Balcan, 1941[modifitgar | modifitgar il code]

L'entschatta da l'onn 1941 emprova il Reich Tudestg dad intermediar en il conflict dal Balcan. Uschia propona Hitler a la Jugoslavia da s'alliar al Patg tripartit, quai che vegn dentant refusà. La Grezia desista medemamain da scadina emprova dad intermediaziun, cunquai che sia armada ha pudì sfurzar ils schuldads talians da sa retrair da mintga front. In'offensiva taliana dals 9 da mars daventa in desaster. Ils 27 da mars s'associescha la Jugoslavia la finala al Patg tripartit. La consequenza èn demonstraziuns cunter la Germania ed in putsch dal corp d'uffiziers serb cunter la regenza dal prinzi regent Paul. Sinaquai vegn l'adesiun puspè revocada.

Destrucziun a Belgrad, 1940
Campagna dal Balcan, 1941

Questa midada nunspetgada grittenta Hitler ed el decida da «chastiar» la Jugoslavia.[12] Ils 6 d'avrigl surpassan furmaziuns da l'armada tudestga ils cunfins vers la Jugoslavia e l'aviatica militara da las pussanzas da l'axa cumenza a bumbardar massivamain la citad da Belgrad. Suenter succeda l'avanzada sco en l'exercizi. Gia ils 10 d'avrigl è occupà Zagreb, la chapitala da la Croazia. Belgrad vegn mess sut squitsch dus dis pli tard dals tancs tudestgs. Ils 17 d'avrigl suttascrivan ils cumandants jugoslavs la capitulaziun senza cundiziuns.

Medemamain ils 6 d'avrigl cumenza la campagna cunter la Grezia. Cuntrari a la situaziun en Jugoslavia è la resistenza greca per part extremamain ferma. Oravant tut en las muntognas ed en il territori da la Lingia da Metaxas defendida fitg bain s'avanzan ils schuldads mo plaunsieu e cun bleras victimas tras la Grezia dal Nord muntagnarda vers l'intern dal pajais. Ils 9 d'avrigl croda la citad da Saloniki. A medem temp vegnan separadas las armadas grecas en la Macedonia da l'Ost ed i vegn fatg dapli pressiun sin la lingia da Metaxas. Ils rinforzs grecs da la front albanaisa vegnan impedids da las furmaziuns tudestgas e talianas da tancs e dad attatgas dad aviuns ch'èn sin via tras las muntognas. Ils 21 d'avrigl ston 223'000 schuldads grecs capitular.

Invasiun da las truppas tudestgas ad Athen, matg 1941

Las furmaziuns britannicas staziunadas en Grezia rinforzan en il fratemp lur defensiun en las Termopilas (in passadi stretg tranter la mar e la Grezia Centrala). Quellas vegnan invadidas ils 24 d'avrigl; sinaquai ston ils Alliads instradar in'evacuaziun cun vehichels-amfibi per transportar 50'000 schuldads vers l'Egipta. Ils 27 d'avrigl invada l'armada tudestga Athen.

Ils 25 d'avrigl decidan ils cumandants da las pussanzas da l'axa da far ina battaglia or da l'aria sur l'insla Creta (Operaziun Merkur). Il di da l'invasiun, ils 20 da matg 1941, transportan 593 aviuns las furmaziuns da paracrudaders sur Creta. Ils paracrudaders tudestgs èn ina buna noda per la defensiun aviatica, uschia che blers moran u vegnan blessads gia en l'aria. Las unitads atterradas na pon l'emprim betg conquistar plazzas aviaticas per procurar rinforzs (oravant tut artigliaria e vehichels). Plinavant na datti nagina colliaziun da func cun il quartier principal ad Athen, cunquai che blers apparats da func èn ruts durant atterrar. Pir grazia ad in engaschi rinforzà da l'aviatica militara ed insaquants atterraments gartegiads sin plazzas aviaticas sa stabilisescha la situaziun dals attatgaders. Ils Alliads, tranter els insaquants da la Nova Zelanda e da l'Australia, defendan Creta durant in'emna, fin ch'els ston ceder cun ca. 17'000 schuldads. Pervia da las bleras victimas decida Hitler da betg pli far atterraments da l'aria.

Davent da la front da l'ost fin a la front dal vest, 1941–1944[modifitgar | modifitgar il code]

Cun attatgar l'Uniun Sovietica ils 22 da zercladur 1941 nascha ina nova front en l'ost da la Germania. Ella daventa (ultra da la front giapunais-chinaisa) la front la pli mortala e quella cun la pli lunga durada da la Segunda Guerra mundiala. Gronds territoris da la Russia europeica vegnan occupads dals Tudestgs. La finamira è dad explotar senza remischun questas regiuns, da mazzar ina part e da metter en sclavitid l'autra part da ses abitants. Blers ulteriurs Gidieus crodan uschia sut il domini tudestg.

In mez onn pli tard daventan er ils Stadis Unids da l'America adversari da guerra uffizial da la Germania. Indirectamain avevan els dentant gia sustegnì avant la Gronda Britannia. L'America dovra temp d'adattar sia economia a la situaziun da guerra. Ina confruntaziun da las forzas armadas a terra tudestgas ed anglosaxonas ha lieu fin il zercladur 1944 mo en l'Africa dal Nord, ma tant pli vehementa vegn manada la guerra en l'aria e sin la mar (guarda plinengiu).

La guerra cunter l'Uniun Sovietica fin Stalingrad, 1941–1943[modifitgar | modifitgar il code]

Campagna militara en Russia 1941–1942

La campagna dal Balcan ha spustà l'attatga sin l'Uniun Sovietica per quatter emnas. L'attatga succeda pia pir ils 22 da zercladur 1941. Quest retardament ed in enviern tempriv impedeschan da s'avanzar tenor plan e la finamira operativa – numnadamain da cuntanscher la lingia dad Archangelsk-Astrachan – na reussescha betg. Malgrà ch'ils Tudestgs han calculà ch'il provediment da l'armada tudestga po mo vegnir garantì fin ad ina lingia per lung da Pskow, Kiew e l'insla Krim pretenda Hitler da conquistar Moscau en il rom dad ina suletta campagna militara nuninterrutta. Per l'assagl stattan prontas trais gruppas da l'armada (nord, center, sid). La gruppa dal nord (da Leeb) duai conquistar ils stadis baltics e lura avanzar fin a Leningrad. La gruppa centrala (da Bock) ha la responsabladad principala: ella duai avanzar fin a Moscau ed è consequentamain armada fermamain. La gruppa dal sid (da Rundstedt) duai conquistar l'Ucraina. Medemamain participadas a la campagna èn associaziuns da pajais amis e conquistads da las pussanzas da l'axa. Era davent da la Norvegia occupada attatg'ins l'Uniun Sovietica; en mira è surtut la colliaziun da tren ed il port da Murmansk.

Schuldads tudestgs en in vitg che arda sper Mahilijou, ils 16 da fanadur 1941

Baud la damaun dals 22 da zercladur cumenzan 149 divisiuns (tranter quellas tut las forzas tudestgas cun motor e cun tancs) a passar il cunfin sovietic. Duas divisiuns opereschan davent da la Finlanda, otg divisiuns èn staziunadas en Norvegia, ina en il Danemarc, 38 restan en il vest. Duas divisiuns cumbattan en l'Africa dal Nord e set èn en il Balcan. Malgrà blers indizis n'è la direcziun inferiura e d'amez da l'Uniun Sovietica betg preparada per in'attatga. Blers dals schuldads sovietics al cunfin sa surdattan senza resistenza, uschia che las truppas tudestgas motorisadas pon l'emprim s'avanzar speditivamain. Tenor novas enconuschientschas ston ins dubitar fermamain che l'armada sovietica fiss stada abla da manar da quel temp in'attatga u ina guerra cunter la Germania. Annotaziuns istoricas demussan plinavant ch'i n'era betg d'impurtanza ni per Hitler ni per la generalitad da prevegnir ad in'attatga ipotetica da l'Uniun Sovietica. L'attatga sin l'Uniun Sovietica è facticamain stada ina guerra da conquista e da destrucziun zuppentada ideologicamain cun la finamira gia formulada onns avant d'acquistar «spazi da viver en l'ost». Per quai vuleva Hitler urgentamain s'appropriar cun violenza dal potenzial agrar da la Russia, da l'Ucraina e da la Bielorussia per engrondir la forza cumbattiva da l'armada ch'era semper critica e per garantir a la populaziun a la front da la patria in standard da viver cuntentaivel.

Schuldads tudestgs vi da salvar in blessà en Russia, november 1941

Pir ils 29 da zercladur sa revegn la direcziun sovietica e proclamescha la «gronda guerra patriotica». Pauc temp avant era gia la citad da Minsk vegnida enserrada en la Battaglia da Białystok-Minsk ed occupada curt suenter. Ils 26 da settember va a fin la Battaglia da Kiew. Ma gia l'october cumenzi a naiver e plover. L'offensiva resta fitgada en la lozza e po gudagnar mo pli pauc terren. L'attatga sin Moscau dat ensemen causa la resistenza sovietica daventada pli ferma. Ils 5 da december cumenza ina cunteroffensiva sovietica cun unitads frestgas sut general Schukow, uschia ch'ils Tudestgs ston emblidar da pudair conquistar la chapitala.

Datoteca:Georgi Zhukov in 1940.jpg
General Schukow, 1940

Suenter l'attatga sovietica dals 25 da zercladur emprova la Finlanda en la Guerra da cuntinuaziun da reconquistar cun sustegn tudestg ils territoris en Carelia (tranter la Russia e la Finlanda dad oz) ch'els avevan perdì durant la guerra d'enviern a l'Uniun Sovietica. Suenter avair cuntanschì quella finamira la stad dal 1941 na resta la Finlanda dentant betg defensiva, mabain cuntinuescha fin il december dad occupar territoris carelics dispitaivels, dentant mai stads avant proprietad finlandaisa.

L'Armada cotschna s'organisescha da nov. La producziun da guerra vegn transmessa davos l'Ural, nuncuntanschibla per l'aviatica militara tudestga. Ils 16 da december cumonda Hitler da tegnair airi. Enfin la fin da l'onn vegn l'armada dentant chatschada adina pli enavos.

Port da Sewastopol destruì, fanadur 1942

En las battaglias da la primavaira dal nov onn po Charkow, la segund gronda citad da l'Ucraina, vegnir conquistada ils 28 da matg en ina guerra da destrucziun. Tranter ils 15 ed ils 21 da matg van a fin ils cumbats. Ils 2 da zercladur cumenza la vaira battaglia sin l'insla Krim per la citad da Sewastopol. Ils defensurs sa dostan vehementamain. Ils 5 da fanadur va a fin la battaglia. Ils 21 da fanadur surpassan las forzas tudestgas il Don ed inizieschan uschia ils emprims pass per l'avanzament sin Stalingrad. Dus dis pli tard pon els conquistar la citad da Rostow al Don. Las operaziuns per gudagnar nov territori en il Caucasus sa splegan entaifer paucas emnas. Ils 4 d'avust conquistan els Stawropol, ils 9 d'avust Krasnodar e surpassan il flum Kuban. Als alliads rumens reusseschi da surpigliar la defensiun sovietica a la costa da l'ost da la Mar d'Azov davent dal nord e dad avrir la peninsla da Taman da «davos». Er il massiv da l'Elbrus vegn conquistà, ils 21 d'avust sgulatscha la bandiera imperiala da guerra, l'uschenumnada «Reichkriegsflagge» sin il piz da 5633 meters autezza. In'attatga sin la citad da Tuapse cumenzada ils 26 d'avust vegn retegnida suenter dus dis. Persuenter vegnan conquistadas ils 31 d'avust, resp. ils 6 da settember suenter grevas battaglias las citads da port dad Anapa sco era da Novorossijsk, la pli impurtanta basa da la flotta da la Mar Naira. En l'auta muntogna conquistan truppas tudestgas ils pass ils pli impurtants ed ad interim passan ellas en ina largia front vers il sid; ellas s'avanzan fin en il vitg muntagnard Pßchu, 20 kilometers avant la costa da la Mar Naira dasper Gudauta. En l'ost da l'Elbrus stattan las truppas tudestgas e rumenas en las parts fluvialas dal Baksan e dal Terek fin a Naurskaja. En il nord sa sperda la front a la Kuma, en la steppa da Nogajer ed en la steppa da Kalmyken.

La guerra dals partisans[modifitgar | modifitgar il code]

Cun l'invasiun da las truppas tudestgas vegn instradada en plirs stadis da l'Europa ina transfurmaziun tenor las ideas naziunalsocialisticas pertutgant la politica d'occupaziun, l'ideologia da rassas e la politica da populaziun. Quellas ideas emprovan ils occupants da cuntanscher cun tut ils meds da la repressiun. Quai pertutga surtut la resistenza politica e militar-politica e la minoritad gidieua che daventa en l'entir territori da pussanza l'object da persecuziun e destrucziun.

Repatriaziun da la populaziun polaca en il Wartheland, occupà dals Tudestgs, 1939
Commembers dal Maquis arrestads, ca. 1940
Partisans executads en l'Uniun Sovietica, schaner 1943

Il cumissari dal Reich Heinrich Himmler (l'uschenumnà «Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums») stgaffescha il «Generalplan Ost» per rinforzar la naziunalitad tudestga. Quai è in concept cumplet per la politica da populaziun e da colonisaziun per germanisar ils territoris da l'ost gia occupads u ch’èn anc da conquistar. Surtut la populaziun da la Pologna, da la Serbia, da l'Ucraina, da la Bielorussia e da la Russia duai tenor quest plan vegnir supprimida. Milliuns umans spetgava la mort da la fom pervia da las sblundregiadas senza resguard. Dals planisaders vegn quai tolerà, sche betg perfin giavischà. Ins è da l'avis che l'engaschament da lavur saja la relaziun cun la populaziun economicamain la pli rentabla. A basa da quai vegnan milliuns da lavurers sfurzads, surtut da quels da l'Uniun Sovietica, e deportads en Germania.

Prest datti resistenza cunter la repressiun e l'explotaziun. En l'Ollanda p.ex. chauman la polizia ed ils lavurers da viafier. En Frantscha datti attatgas armadas. En ils stadis dal Balcan ed en l'Europa da l'Ost è la resistenza spezialmain ferma ed ella sa reparta sin pliras gruppaziuns. Partisans da l'anteriura Jugoslavia sut la direcziun da Tito pon schizunt deliberar singuls territoris serrads ed en la Grezia controlleschan pliras gruppaziuns las muntognas: partisans da l'ELAS (l'armada greca per la deliberaziun dal pievel Ethnikós Laikós Apelevtherotikós Stratós), l'EDES (gruppa da resistenza, l'associaziun naziunala republicana greca Ethnikos Dimokratikos Ellinikos Syndesmos) e l'EKKA (deliberaziun naziunala e sociala Ethniki ke Kinoniki Apelevtherosis). En l'Uniun Sovietica cumbattan gruppas communistas ed anarchisticas il reschim tudestg. La guerra da partisans en l'Uniun Sovietica è dentant gia vegnida planisada da l'Armada cotschna avant la guerra; unitads correspundentas vegnan messas si per cuntinuar la resistenza cunter ils occupants en la retroterra da la front. En general è la guerra da partisans marcada da numerus surpassaments cunter il dretg internaziunal da guerra. Per regla ni prendan ils partisans praschuniers ni sforzan els da desertar. Da vart tudestga cuntegna il camond dal cummissari l'ordra da betg tractar sco praschuniers da guerra ils cumissaris politics da l'Armada cotschna, mabain d'als sajettar senza tractativas. Uschia sa manifestescha la guerra da partisans en l'Europa da l'Ost ad ina guerra d'extirpaziun sistematica. En Grezia, Frantscha e l'Italia vegn la populaziun civila per part mazzacrada.


L'USA entra en guerra, december 1941[modifitgar | modifitgar il code]

Aviuns destruids suenter l'attatga sin Pearl Harbor

Ils Stadis Unids restan l'emprim almain formalmain neutrals en quest conflict. In'atmosfera d'isolaziunissem en la populaziun americana impedescha il president Roosevelt dad intervegnir directamain en la guerra sper la Gronda Britannia ed en l'Uniun Sovietica. Cun l'uschenumnada lescha da Lend-Lease stgaffescha il congress dentant ils 11 da mars 1941 la basa legala per il sustegn da la Gronda Britannia che vegniva gia pratitgà avant. Quella survegn – sco pli tard era l'Uniun Sovietica – en gronda dimensiun rauba d'agid da l'USA.

Il cumenzament da la Segunda Guerra mundiala en l'Europa nizzegia il Giapun per occupar l'Indochina franzosa ed ulteriuras regiuns da l'Asia dal Sidost. L'USA e la Gronda Britannia proclameschan en consequenza in embargo e blocheschan ils meds finanzials dal Giapun. Il 1940 suttascriva il Giapun ensemen cun la Germania e l'Italia il Patg tripartit. Entras l'embargo mancan las furniziuns da materias primas dals alliads europeics, uschia che l'imperi giapunais vesa l'unica pussaivladad per segirar sias ambiziuns imperialisticas en ina guerra cunter l'USA e la Gronda Britannia.

Suenter l'attatga dal Giapun sin la flotta a Pearl Harbor ils 7 da december 1941 e la decleraziun da guerra da la Germania dals 11 da december sa chatta il pajais uffizialmain en guerra cunter las pussanzas da l'axa. Malgrà l'attatga giapunaisa decidan las regenzas da l'USA e da la Gronda Britannia d'agir tenor il princip «Germany first», qvd. ellas mettan sco finamira suprema da la guerra da cumbatter la Germania. Emprims cumbats tranter truppas US-americanas e tudestgas han lieu la fin dal 1942 en l'Africa dal Nord.


Il lieu da guerra en l'Africa dal Nord, 1940–1943[modifitgar | modifitgar il code]

Tanc talian M13/40 en l'Africa dal Nord, avrigl 1941

Sumegliant al champ da battaglia en l'Europa ston ils Talians acceptar grevas sconfittas encunter ils Brits en l'Africa dal Nord. In'offensiva taliana la fin da l'onn 1940 maina a la destrucziun da las atgnas truppas en la Libia.

Erwin Rommel en il vest da Tobruk, 16 da zercladur 1942
Schuldads dals Stadis Unids arresteschan praschuniers da guerra talians e tudestgs en Tunesia, 1942

Il general tudestg Erwin Rommel survegn perquai il favrer 1941 il cumond da sustegnair la defensiun da ses partenari d'allianza cun l'agid da furmaziuns flaivlas, il Deutsches Afrika Korps. Per Rommel è ina tenuta defensiva nunadattada; el vul attatgar. Ils 31 da mars cumenza Rommel l'avanzada. Sia avanzada principala sa drizza sin Mersa Brega per uschia pudair avrir la porta a la Cirenaica, ina provinzia en l'ost da la Libia. Ils 10 d'avrigl èn tancs tudestgs davant Tobruk, la fortezza e citad da port en l'ost da la Libia. Questa citad era curt avant anc vegnida extendida dals Talians e lura vegnida rumida bunamain senza cumbat. Fin ils 13 d'avrigl attatga Rommel trais giadas la fortezza, ma senza success. Ad interim sto Rommel suspender la conquista da Tobruk. Er ulteriuras avanzadas na pon betg vegnir exequidas, perquai che las reservas mancan, uschia che omaduas partidas passan ad ina guerra da posiziun.

Il november attatgan ils Brits puspè. Ils 26 da november datti ina segunda attatga e la garnischun da Tobruk po finalmain sa far libra da l'occupaziun. Ils 7 da december sa retira l'Afrika Korps fin a la lingia da Gazala. Suenter che Tobruk era apparentamain segir dad ina conquista da l'Afrika Korps, interprenda Rommel il schaner 1942 danovamain in'attatga.

Ils 26 da matg cumenza Rommel l'interpresa Theseus cun la finamira da conquistar Tobruk. Suenter grevs cumbats cun tancs reusseschi a las pussanzas da l'axa da conquistar Bir Hakeim ils 10 da zercladur per iniziar l'avanzada sin Tobruk. Ils 20 da zercladur vegnan citad e fortezza occupadas, sinaquai vegn Rommel promovì al feldmarschal.

Il plan è dad avanzar vinavant sur l'Egipta. La citad dad Alexandria duai crudar ed il chanal da Suez duai vegnir occupà. Curt avant El Alamein, ina pitschna citad en il vest dad Alexandria, avevan ils Brits erigì ina zona da defensiun da 65 kilometers lunghezza. L'offensiva tudestga na po betg s'avanzar. Il nov cumandant britannic Bernard Montgomery cumenza ils 23 d'october cun la cunterattatga. L'Afrika Korps è numericamain inferiur e sto sa retrair.

La situaziun daventa cumplettamain desolata, cura che truppas americanas attereschan ils 8 da november (Operation Torch) a Casablanca ed Algier ed inizieschan uschia ina guerra da duas fronts en l'Africa dal Nord. Ils 13 da november vegn Tobruk puspè en maun britannic.

Il 1943 sto Rommel sa retrair. Ils 23 da schaner occupeschan ils Brits Tripolis. Il mars e l'avrigl vegnan las pussanzas da l'axa enserradas en la battaglia per la Tunesia. Sulettamain a la lingia da Mareth en il sid da la Tunesia vegn anc fatg vehementamain resistenza. Ils 13 da matg ston las pussanzas da l'axa capitular en l'Africa dal Nord.

Stalingrad sco midada en l'ost, 1943–1945[modifitgar | modifitgar il code]

Attatga or da l'aria dals Tudestgs sin Stalingrad, 1942

Malgrà la situaziun in pau precara pertutgant las forzas ed il refurniment cumonda Hitler ina segunda finamira per las attatgas: Stalingrad. Ils 23 d'avust 1942 cumenzan ca. milli aviuns a trair bumbas incendiaras sin la citad. A medem temp pon tancs tudestgs penetrar per l'emprima giada en ils quartiers exteriurs. Causa cumbats vehements en las chasas e sin las vias da la citad pon ils Tudestgs mo s'avanzar cun gronds sacrifizis. La finala dominescha l'armada tudestga ca. 90 pertschient da la citad ch'è mo pli ina ruina. L'armada na vegn dentant betg da conquistar cumplettamain la citad. Cunquai che adina puspè novas truppas pon sbartgar là, pon ils defensurs sovietics tegnair ina graschla lingia a la riva da la Volga en l'ost da la citad, ma era quai cun grondas sperditas.

Datoteca:Bundesarchiv Bild 183-W0506-316, Russland, Kampf um Stalingrad, Siegesflagge.jpg
Schuldà sovietic suenter la victoria da l'Armada cotschna a Stalingrad, fin da schaner/cumenzament da favrer 1943

Ils 19 da november cumenza la cunteroffensiva da l'Armada cotschna cunter las lingias rumenas e tudestgas en il nordvest ed il sid da Stalingrad. Las lingias rumenas en il sid pon vegnir penetradas. Curt sissu s'uneschan las truppas sovieticas a Kalatsch al Don cun furmaziuns che han penetrà las posiziuns tudestgas en il nord. Cun quai è circumdada la 6avla armada. La furniziun or da l'aria che Göring aveva empermess na tanscha insumma betg ed ha per consequenza che las furmaziuns na pon betg pli sa mover ed ils schuldads daventan flaivels. In'attatga da la 4. armada da tancs («Operation Wintergewitter») che maina fin a 60 kilometers avant la citad na reussescha betg. General Friedrich Paulus sa senta lià al cumond da Hitler che di da tegnair la citad ed el na po betg sa decider da dar il cumond da rumper or. Ils 10 da schaner 1943, suenter ch'ils Tudestgs han refusà da capitular, cumenzan set armadas sovieticas cun in milliun schuldads l'offensiva cun la finamira da liquidar quels ch'èn entscherclads. Durant quell'offensiva vegnan destruidas las plazzas aviaticas da Pitomnik e da Gumrak. Ils 24 da schaner vegnan ils entscherclads separads en duas parts. Ils 31 da schaner sa surdat feldmarschal Paulus als Sovjets en vista a la situaziun senza speranza. I n'è nagina capitulaziun, el supplitgescha da vegnir tractà sco persuna privata. I suondan capitulaziuns parzialas da las unitads da la part dal sid. Las truppas da la part dal nord cumbattan en quel lieu anc fin ils 2 da favrer. Dals 29 da schaner fin ils 2 da favrer van 91'000 schuldads tudestgs en praschun. Mo ca. 6'000 schuldads returnan da la guerra. Feldmarschal Paulus, ses schef da stab, ed ina retscha dad ulteriurs uffiziers auts survivan. La Battaglia da Stalingrad marca ina midada psicologica en la guerra. A partir da quest punct na crai ina majoritad dals Tudestgs betg pli ad ina «victoria finala», malgrà il pled da Goebbels en il palaz da sport a Berlin cun l'appel a la guerra totala e l'approvaziun spontana dals auditurs.

Tancs da la «Waffen-SS» durant l'Operaziun Zitadella, fanadur 1943
Cunteroffensiva, 1943–1945

La damaun dals 16 da favrer vegn la citad da Charkow en il nordost da l'Ucraina bandunada da l'armada cuntrari al cumond da Hitler per evitar da vegnir entscherclada. Ils 21 da favrer cumenza dentant ina cunteroffensiva tudestga e fin ils 5 da mars vegn ina part da l'intschess reconquistada ed i dat puspè ina front serrada. L'adversari sto prender encunter grondas perditas. La derutta da la front da l'ost previsa la primavaira dal 1943 ha uschia pudì vegnir evitada. La citad da Charkow vegn reconquistada ils 14 da mars da las truppas da la «Waffen-SS» cun grondas perditas. In'ulteriura offensiva la stad, l'Operaziun Zitadella, duai rumir la front avant Kursk ed entscherclar e destruir grondas parts da l'Armada cotschna. Da questa operaziun è lura resultà il pli grond cumbat da tancs da l'istorgia. L'Armada cotschna prevesa dentant l'attatga e sa prepara cun ina buna defensiun, uschia che l'attatga resta fitgada. L'avanzament tudestg vegn interrut al punct culminant dal cumbat. La cunteroffensiva sovietica ad Orel ed il fatg ch'ils Alliads èn dentant atterrads sin la Sicilia impedeschan ina cuntinuaziun da l'offensiva. Ils proxims mais datti pliras cunteroffensivas sovieticas, uschia che l'armada tudestga sto sa retrair per lung da l'entira front. Era la peninsla Krim perdan ils Tudestgs. Enfin la fin da l'onn è Kiew puspè en ils mauns da l'Uniun Sovietica.

Las reservas da tancs ch'èn idas a perder cun l'Operaziun Zitadella na pon ils Tudestgs betg pli remplazzar enfin la fin da la guerra, quai che munta ina victoria previsibla per l'Uniun Sovietica. Silsuenter suondan anc duas ulteriuras grondas battaglias: la battaglia al flum Dnepr dals 26 d'avust fin ils 20 da december 1943 e l'operaziun Dnepr-Carpatas che dura dals 24 da december 1943 fin ils 17 d'avrigl 1944.

Retratga da las truppas tudestgas al Lai dad Ilmen tranter Moscau e Son Petersburg, favrer 1944

Ils 14 da schaner 1944 cumenza l'operaziun sovietica Operaziun Leningrad-Nowgoroder: in'attatga sin il rudè da bloccada tudestg enturn Leningrad. Questa attatga è il cumenzament dad ina seria dad attatgas che la propaganda sovietica numna pli tard «ils diesch culps da Stalin». L'offensiva da l'Uniun Sovietica da la primavaira porta plinavant ulterius gudogns da territori e l'armada tudestga sto sa retrair fin al Lai da Peipus al cunfin tranter la Russia e l'Estonia. Ils 12 da matg è Krim puspè fermamain en maun sovietic. Ils 9 da zercladur cumenza l'offensiva a la front finlandaisa sin l'istmus carelian. La fin da zercladur finescha questa attatga en il lieu dals anteriurs cunfins dal 1940. Il zercladur e fanadur dal 1944 reusseschi a l'Uniun Sovietica da destruir la gruppa da l'armada Center en l'Operaziun Bagration, uschia che sias armadas pon s'avanzar fin curt avant Varsovia e la Prussia Orientala. Ils 3 da fandur reconquista l'Armada cotschna la citad da Minsk, pli en il sid s'avanza in'ulteriura offensiva sovietica a partir dals 13 da fanadur en Galizia fin Lviv al flum Vistula – quai èl'Operaziun da Lviv-Sandomierz.

Schuldads ungarais cun chanuns-antitanc durant cumbats sin via, november 1944

Il 1. d'avust cumenza la revolta da Varsovia da l'Armia Krajowa, in moviment da resistenza naziunal. Ils 20 d'avust marscha l'Armada cotschna en Rumenia, en il rom da l'Operaziun Jassy-Kischinew. Sinaquai sa retira il retg Michael da Rumenia ils 23 d'avust ed ils 24 d'avust smetta l'armada rumena il cumbat da la vart tudestga. Ils success da l'Uniun Sovietica sforzan l'armada tudestga da sa retrair da la Grezia; ils 13 d'october entran unitads britannicas en la citad d'Athen. Ils 5 da settember occupescha l'Armada cotschna la Bulgaria; segirs da vegnir sustegnids da l'Uniun Sovietica sforzan ils communists bulgarais ils 9 da settember ina midada da la furma statala e surpiglian la direcziun dal pajais.

Ils 19 da settember concluda la Finlanda in armistizi cun l'Uniun Sovietica. Ils 20 d'october conquistan unitads sovieticas e partisans jugoslavs sut Tito la citad principala Belgrad. En il nord sa retira la gruppa da l'armada Nord ils 13 d'october da Riga. En la Prussia Orientala dat l'offensiva da l'Uniun Sovietica ensemen l'october, malgrad ils success dal cumenzament. En la battaglia per Budapest vegn la chapitala ungaraisa occupada, po dentant pir vegnir conquistada ils 11 da favrer 1945 da l'Armada cotschna.

Fugitivs sin ina nav a Königsberg, 1945

L'Armada cotschna s'avanza il cumenzament dal 1945 a partir da Varsovia (liberaziun ils 17 da schaner) vers nord e separa cun quai la Prussia Orientala dal rest da l'imperi. Dieschmillis fugian da la Prussia Orientala sur la laguna schelada vers il vest. Durant in'acziun da salvament ils 30 da schaner avant Gdynia en il golf da Gdánsk vegn la nav «Wilhelm Gustloff» cun millis da fugitivs torpedada dad in sutmarin sovietic e fa naufragi. Il medem capita curt suenter cun la nav «Goya». Areguard il dumber da las victimas appartegnan omaduas a las pli grondas catastrofas nauticas da l'istorgia. La citad da Königsberg, oz Kaliningrad, dat ils 9 d'avrigl lura definitivamain en maun sovietic. Ils 27 da schaner cuntanscha l'Armada cotschna il champ da concentraziun dad Auschwitz-Birkenau ch'era vegnì bandunà avant da la SS. Il medem di cuntanschan emprimas unitads la citad da Küstrin al flum Oder.

Artigliaria sovietica a Berlin, avrigl 1945

Suenter l'Operaziun Vistula-Oder da l'Uniun Sovietica stat l'Armada cotschna la fin da schaner 1945 bunamain 80 kilometers avant Berlin. Las autezzas da Seelow furman in obstachel spundiv natiral ed enturn questas autezzas ha lieu ina da las grondas battaglias da la Segunda Guerra mundiala. La «Battaglia da Seelow» cumenza ils 16 d'avrigl, dus dis pli tard survegn il suramaun l'Armada cotschna che dominescha era numericamain. En il fratemp vegn serrà ils 15 da favrer in rintg d'occupaziun pli en il sid enturn Breslau, ma pir ils 6 da matg dat la citad en ils mauns da l'Armada cotschna. Ils 25 d'avrigl sa serra il rintg d'occupaziun enturn Berlin, ils 28 d'avrigl na reusseschi betg a la 12avla armada sut General Walter Wenck da destituir la chapitala. Ils 30 d'avrigl sa suicidescha Adolf Hitler en il buncher sut la nova chanzlia dal Reich Tudestg. Ils 2 da matg capituleschan ils ultims defensurs a Berlin avant l'Armada cotschna.

Suenter la na-reussida da l'offensiva al Lai Balaton la primavaira dal 1945, era numnada Operaziun Frühlingserwachen, è l'Ungaria conquistada cumplainamain da l'Armada cotschna ils 4 d'avrigl. La citad da Vienna croda ils 13 d'avrigl e davent da l'ost vegnan conquistads l'Austria Bassa, il Burgenland e la Stiria/Steiermark. Ils 8 da matg cuntanscha l'Armada cotschna la citad da Graz. Il medem di, ils 8 da matg 1945, il di da la capitulaziun senza resalvas da l'armada tudestga, occupescha l'Armada cotschna la citad da Dresden en il decurs da l'Offensiva da Prag. Ils 10 da matg entran unitads sovieticas en la citad da Prag. Ils 8 da matg a las 23.00 entra en vigur la capitulaziun totala da l'armada tudestga. Il cumenzament da matg dumbrava la gruppa da l'armada Center anc 900'000 schuldads. Ils pli paucs cuntanschan il vest, la gronda massa va en praschunia sovietica. Era la revolta tscheca pretenda, en connex cun la stgatschada dals abitants tudestgs, in dumber da victimas nunenconuschent.

Italia, 1943 e 1944[modifitgar | modifitgar il code]

Ils 10 da fanadur 1943 atterreschan ils Alliads en Sicilia (Operaziun Husky). Sinaquai reproscha il Grond Cussegl dal faschissem (talian Gran Consiglio Del Fascismo) tradiment a Mussolini. Il Duce vegn arrestà sin cumond dal retg talian. Sco nov primminister vegn engaschà Pietro Badoglio.

Mussolini banduna l'hotel Campo Imperatore, ils 12 da settember 1943
Schuldads talians, survigilads e discharmads da schuldads tudestgs a Bozen, settember 1943

Ils 22 da fanadur occupeschan ils Alliads la chapitala siciliana Palermo. Ils 3 da settember atterreschan duas divisiuns britannicas sin terra franca taliana e fruntan sin pitschna resistenza. Tschintg dis pli tard fa la regenza taliana armistizi cun ils Alliads. Sinaquai vegn inizià il Fall Achse, durant il qual ils Tudestgs discharmeschan tut las unitads talianas ed occupeschan Roma ils 10 da settember. Ils 12 da settember reusseschi ad insaquants paracrudaders da deliberar Mussolini da sia praschunia en l'Hotel Campo Imperatore. Mussolini vegn purtà en la Prussia Orientala per pauc pli tard pudair diriger ina regenza da marionettas en l'Italia dal Nord (Republica da Salò e per cuntinuar il cumbat da vart tudestga. Suenter ch'ils schuldads talians staziunads sin l'insla greca Kefalonia èn sa dustads cunter lur discharmaziun, èn ca. 5000 Talians vegnids arrestads e sajettads da truppas da muntogna tudestgas tranter ils 18 e 23 da settember.

Ils 13 d'october declara la regenza da Badoglio la guerra al Reich Tudestg. Da maun da las furmaziuns talianas uffizialas operescha ina ferma armada da partisans da 256'000 umens e dunnas ch'impegna l'onn 1944 cun ses cumbats diesch divisiuns da l'armada tudestga.

Aubiza da 240 mm dals Americans en la vischinanza da Mignano (Italia), schaner 1944

Ils Alliads s'avanzan mo plaunsieu. Ils Tudestgs defendan fermamain lur posiziuns, entant che gia las proximas defensiuns vegnan recrutadas en la retroterra. Pir cura che la pressiun daventa memia ferma, sa retiran els per sa retrair danovamain en lur fortezza. La decisiun dals Alliads dad atterrar en Sicilia e betg directamain a Roma ha probablamain prolungà considerablamain la guerra. Tscherts experts stiman che las furmaziuns talianas ed ils partisans avessan pudì deliberar sulets l'Italia dal Sid, sch'ils Alliads fissan atterrads sper Roma.

Entant ch'ils Alliads han ferms cumbats cun las truppas tudestgas, pon els metter ils Tudestgs supplementarmain en las stretgas suenter in atterrament ad Anzio (Operaziun Shingle, ils 21 da schaner), uschia che quels èn sfurzads da trametter ulteriuras divisiuns en l'Italia. Ils Alliads erigian ina segunda front en l'Italia, na nizzegian dentant betg la chaschun dad avanzar fin a Roma.

Praschuniers da guerra tudestgs a Monte Cassino, survegliads da schuldads novzelandais, mars 1944

Ils 15 da favrer ha lieu la Battaglia da Monte Cassino. La claustra betg occupada dals Tudestgs, che ha ina buna posiziun strategica sin la lingia da Gustav vegn bumbardada e dus dis pli tard destruida cumplettamain. Ils defensurs tudestgs, anteriurs paracrudaders da l'atterrament sin Creta, sa zuppan en las ruinas da la claustra. Pir trais mais pli tard, ils 18 da matg, vegn la claustra occupada dal 2. corps polac cun grondas sperditads e suenter plirs dis d'attatga. Las attatgas precedentas dals Alliads n'avevan purtà nagut.

Suenter che l'obstachel da Monte Cassino è eliminà, cumenza l'avanzament vers Roma. Ils 25 da matg uneschan las forzas alliadas lur duas fronts e chatschan enavos las truppas tudestgas sin la «lingia verda» tranter La Spezia e Rimini.

Feldmarschal general Albert Kesselring, schefcumandant da las armadas en l'Italia, refusa da cumbatter en la «citad perpetna» e cumonda a sias unitads da bandunar Roma ils 4 da zercladur senza resistenza. La speranza dals Alliads da pudair chatschar enavos l'armada tudestga fin en las Alps n'è dentant betg sa realisada. A la lingia da defenisiun da l'Apennin èni stads airi, uschia ch'i na dat il 1944 anc betg ina decisiun en l'Italia.

En quest temp pondereschan ils Alliads medemamain da s'avanzar supplementarmain sur il Balcan. Per evitar tensiuns cun l'Uniun Sovietica, vegnan dentant sbittadas questas ponderaziuns.

Da la front dal vest fin la fin da la guerra, zercladur 1944 fin matg 1945[modifitgar | modifitgar il code]

Front dal vest 1944/1945[modifitgar | modifitgar il code]

Schuldads tudestgs durant in'artigliaria al rempar da l'Atlantic, Frantscha dal Nord, 1944

Il cumenzament da l'onn daventa Erwin Rommel schefcumandant da la gruppa da l'armada tudestga B a la front dal vest en il nord da la Loire. Ils 21 da schaner 1944 cumenza l'aviatica militara tudestga puspè ad attatgar Londra fin l'avrigl. Durant ch'ils Alliads èn occupads da mantunar material da provediment, rinforzan ils Tudestgs lur fortezzas a la costa da l'Atlantic.

Schuldads US-americans van a riva ad Omaha Beach, ils 6 da zercladur 1944

Ils 6 da zercladur sbartgan ils Alliads en la Normandia. Il plan per questa Operaziun Overlord sa basa sin plans d'invasiun elavurads a partir dal 1941 ed è vegnì elavurà definitivamain dal litinent britannic Sir Frederick E. Morgan. Il plan preveda dad ir a riva cun quatter armadas e da s'avanzar fitg svelt en l'intern dal pajais. Ils Tudestgs èn mal preparads per questa invasiun. Il stab da planisaziun e Hitler spetgavan in atterrament a Pas-de-Calais, il lieu il pli stretg dal Chanal da la Mongia. Il territori da Calvados, nua ch'ils Alliads van la finala a riva, vegn mo defendì cun insaquants meters saiv da filfier cun spinas e cun in pèr sittadurs da mitraglias. Malgrà las spetgas falladas dal cumond superiur da l'armada tudestga è la costa da la Normandia tuttina bain rinforzada. Il territori d'invasiun è partì en tschintg parts d'atterrament cun ils nums secrets Juno, Gold, Sword (las parts britannicas/canadaisas) ed Utah ed Omaha (parts US-americanas). Ils bumbardaments da la costa or da l'aria e nà da la mar van tenor plan, falleschan dentant ad Omaha l'emprima lingia tudestga. Quai dat grondas sperditas da l'emprima unda (ca. 70 %) – era cunquai ch'ils Tudestgs avevan là ina segunda divisiun, quai ch'ils Alliads na savevan betg.

A l'uschenumnà D-Day èn participads bunamain 6700 navs e passa 13'000 aviuns durant l'Operaziun Neptune, l'interpresa d'invasiun per propi. La damaun baud dals 6 da zercladur 1944 partan pliras truppas eropurtadas (la 82avla e 101avla divisuin eropurtada US-americana) per lur missiun en la retroterra. Causa sbagls da navigaziun e surprendentamain fermas attatgas da canuns da defensiun cunter aviuns na cuntanschan bleras maschinas betg las zonas da siglir giu previsas, uschia ch'ils paracrudaders vegnan repartids sur vastas parts da la peninsla Cotentin.

Malgrà ch'ils Alliads han impundì grondas forzas, s'avanzan els mo plaunsieu. Als Tudestgs na reusseschi dentant era betg da trametter uschè svelt sco pussaivel unitads supplementaras en la zona da cumbat en Normandia. Per l'ina perquai ch'ils Alliads han il suramaun en l'aria e per l'autra pervia da las roderas da viafier destruidas en Frantscha. Cherbourg en il nord da la peninsla da Cotentin croda ils 26 da zercladur suenter ina ferma attatga d'artigliaria americana e suenter cumbats intensivs sin via.

Ruinas en il conturn dal port da Caen, zercladur 1944

L'occupaziun da Caen ch'era ina finamira primara da l'emprim di da sbartgada è pli difficila che quai che las truppas alliadas dals Brits e Canadais avevan pensà. Pir suenter sis emnas da cumbat cun bleras sperditas po la citad vegnir occupada cumplettamain ils 19 da fanadur.

Ils 15 da fanadur cumenza ina segunda invasiun en la Frantscha dal Sid a la Côte d'Azur tranter Toulon e Cannes (Operaziun Dragoon, er enconuschenta sut il num Anvil). 880 navs alliadas, da quellas quatter portaviuns, sis navs da guerra, 21 bastiments cruschaders e passa 100 destruiders, totalmain 24 navs franzosas e 1370 bartgas d'ir a riva sco era ca. 5000 aviuns èn participads a la sbartgada. Trais divisiuns americanas furman las truppas d'attatga. Ils Franzos ed ils US-Americans pon s'avanzar sveltamain e senza gronda resistenza en l'intern dal pajais.

En la Normandia emprovan ils US-Americans ils 25 da fanadur da rumper or da lur sectur da basa (Operaziun Cobra). Ils dis suandants maina quai en il vest ad in'isolaziun da la peninsla da Cotentin fin ad Avenches. En l'ost a Saint-Lô pon las unitads americanas penetrar sveltamain la front tudestga suenter entgins retardaments inizials. Ils 6 d'avust cumenzan ils Tudestgs ina cunterattatga a Mortain (interpresa Lüttich), quai sut il commando da feldmarschal general Günther von Kluge. Els ston dentant gia fermar suenter dus dis, quai che maina lura cun agid dals Brits e dals Canadais en il nord ad ina battaglia en l'uschenumnà satg da Falaise.

Truppas americanas durant il marsch da parada a Paris, ils 29 d'avust 1944

Ils 25 d'avust vegn la citad da Paris deliberada. Il cumandant general da la citad Dietrich von Choltitz refusescha dad exequir il cumond da Hitler da destruir la citad e sa surdat cun sias truppas senza resistenza. Entras l'abundanza da material e la dominanza suprema en l'aria pon truppas tudestgas vegnir destruidas ed ils Alliads s'avanzan fitg bain il proxim temp. Durant lur svelt avanzament fin a la bastiun dal vest tudestga strapatschan els bain lur lingias da provediment, ma els pon eriger novas e spertas vias da refurniment (Red Ball Express) ed uschia reusseschi era dad avair a disposiziun las grondas massas da carburant basignadas. Gia ils 3 da settember croda Brüssel ed il di suenter pon ins occupar la citad dad Antwerpen. Sulettamain en l'operaziun d'atterrament Market Garden procura il II. corps da tancs da la SS per ina greva sconfitta dals Brits e dals Americans ad Arnheim.

Cunquai che la marina tudestga ha perdì ils ports a l'Atlantic ed al Chanal da la Mongia e surtut en la Bretagna, cuntinuescha ella sia guerra da sutmarins davent da la Norvegia. Fin il 1. da settember attatgan ils Tudestgs Londra davent da la Frantscha dal Nord cun rachetas da punts da lantschada. Cun lavurs vi dal project Friesenwall vulan ins cumbatter l'invasiun dals Alliads a la costa tudestga da la Mar dal Nord. Il rempar na vegn dentant betg terminà.

Suenter grevs cumbats conquistan ils Alliads ils 21 d'october Aachen sco emprima citad tudestga. Ils 22 da november cuntanschan forzas armadas americanas pli en il sid la fortezza da Metz e Strasbourg. Il december emprovan ils Tudestgs en l'offensiva da las Ardennas da puspè survegnir il suramaun en il vest. La finamira è dad interrumper las lingias dals Aliads, da s'avanzar cun ina lada front vers la Belgia e dad occupar il port da provediment dals Alliads ad Antwerpen. Quai na reussescha dentant betg. Las ultimas reservas offensivas dals Tudestgs vegnan duvradas.

Dus schuldads US-americans durant l'explosiun dad in char annex cun benzin sin la plazza da martgà da Kronach, ils 14 d'avrigl 1945

La notg dals 16 sin ils 17 d'avrigl 1945 conquistan truppas franzosas cun agid dad aviuns americans e sut il commando da general Jean de Lattre de Tassigni e maior Christian Marie de Castries la citad da Freudenstad en il Guaud Nair. Suenter cuntinueschan las truppas vinavant en direcziun da las citads da Rottweil e Stuttgart.

Truppas alliadas cuntanschan ils 7 da mars 1945 la punt dal Rain a Remagen. Ils Alliads erigian chaus-punt da vart dretga dal Rein e circumdeschan la regiun da la Ruhr. La gruppa da l'armada B sut feldmarschal Model vegn tschinclada il 1. d'avrigl ed ella capitulescha ils 18 d'avrigl. Il medem di occupeschan truppas americanas Magdeburg, in di pli tard Leipzig.

Schuldads sovietics ed US-americans a Torgau, ils 26 d'avrigl 1945

Ils 25 d'avrigl s'inscuntran truppas US-americanas e sovieticas a Torgau a l'Elba (Elbe Day); l'ultima regiun d'influenza dals Tudesetgs croda uss en duas parts. Ils 26 d'avrigl dat la citad da Brema en ils mauns dals Brits che cuntinueschan lur via vers nordost. Els conquistan las citads da Lübeck (ils 2 da matg) e Hamburg (ils 3 da matg) spert ina suenter l'autra, entant che truppas britannic-canadaisas occupeschan la citad da Wismar. [13] L'attatga or da la regiun da Hagenow ha probablamain era lieu per impedir l'Armada cotschna da s'avanzar fin a Schleswig-Holstein. Tard il suentermezdi dals 2 da matg s'inscuntran ils Alliads a l'ur da l'ost da la citad da Wismar. Ils 5 da matg capitulescha il colonel general Blaskowitz ch'era circumdà cun sias truppas en l'Ollanda. Durant che unitads britannicas conquistan la Germania dal Nord, sa volvan ils Americans vers il sid. Els occupeschan la citad da Minca ils 30 d'avrigl. Stuttgart croda ils 22 d'avrigl en ils mauns da l'armada franzosa che s'avanza vers il sid en il Vorarlberg. L'armada americana s'avanza en direcziun da las Alps e s'inscuntra ils 3 da matg al Pass dal Brenner cun ses cumpatriots che han occupà dal sid ensi l'Italia dal Nord.

En l'Italia croda Bologna ils 19 d'avrigl en ils mauns da las truppas americanas. Ils 25 d'avrigl fugia il dictatur Benito Mussolini dals Alliads or da la citad da Salò, quai che vala sco fin da la Republica sociala taliana. Ils 27 d'avrigl vegn conquistà Genua; in di pli tard tschiffan partisans talians a Dongo il «Duce» Mussolini ed al sajettan. Ils 2 da matg capituleschan las unitads tudestgas en l'Italia, il medem di invadescha l'armada britannica Trieste.

La fin da la guerra en l'Europa, 1945[modifitgar | modifitgar il code]

Proclamaziun nr. 1 da general Eisenhower che sa drizza al pievel tudestg, mars 1945
Datoteca:Bundesarchiv Bild 183-R77767, Berlin, Rotarmisten Unter den Linden.jpg
Schuldads sovietics suenter la capitulaziun da Berlin avant la Porta da Brandenburg, matg 1945

In di avant che Hitler fetschia suicid ils 30 d‘avrigl, nominescha el en ses testament politic l'admiral Karl Dönitz sco president dal Reich e schefcumandant da l'armada ed il minister da propaganda Joseph Goebbels sco chancelier da l'imperi. Suenter che Goebbels fa il 1. da matg medemamain suicid, declera Dönitz il medem di en in pled al radio ch'il cumbat militar cunter l'inimi bolschevic s'avanzond cuntinueschia. Dönitz vul metter ils schuldads tudestgs en praschunia american-britannica per als salvar da la praschunia sovietica. Suenter che las ultimas unitads capituleschan ils 2 da matg a Berlin, erigia el ses quartier principal en la citad da Flensburg che vegn anc occupada dals Tudestgs e nominescha ina regenza gestiunaria sut il cont Schwerin von Krosigk.

Ils 4 da matg suttascriva in nov schefcumandant da la marina da guerra, l'admiral general Hans-Georg von Friedenburg, sin il munt Timelo in document davart la capitulaziun senza cundiziuns da las unitads da l'armada tudestga che han gì cumbattì en il nordvest cunter il feldmarschal britannic Montgomery. Questa capitulaziun parziala entra en vigur ils 5 da matg a las 7.00.

Wilhelm Keitel suttascriva il document da capitulaziun a Berlin-Karlshorst, ils 8/9 da matg 1945

Suenter che Eisenhower ha refusà la pretensiun dad in armistizi cun ils Alliads dal vest en il quartier principal operativ da la SHAEF (Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force) a Reims, suttascriva il colonel general Alfred Jodl la damaun dals 7 da matg la capitulaziun senza cundiziuns da tut las truppas tudestgas. La capitulaziun entra en vigur ils 8 da matg, a las 23.01 tenor il temp da l'Europa Centrala. En in ulteriur document vegn concludida la ratificaziun da questa capitulaziun cun il cumond suprem da l'armada sco era dals schefcumandants da l'armada, da l'aviatica militara e da la marina. Quai capita cun suttascriver in ulteriur document da capitulaziun en il quartier principal sovietic a Berlin-Karlshorst. A basa dal retardament dal temp èsi gia mesanotg, cura ch'il feldmarschal general Keitel suttascriva per l'armada il document la notg dals 8 sin ils 9 da matg, l'admiral general von Friedeburg per la marina da guerra ed il colonel general Stumpff per l'aviatica militara (sco represchentant dal schefcumandant feldmarschal von Greim).

Ediziun speziala da la gasetta US-americana per ils schuldads Stars and Stripes a chaschun da la capitulaziun ils 8 da matg 1945
Datoteca:Bundesarchiv Bild 183-14059-0018, Berlin, Oberbefehlshaber der vier Verbündeten.jpg
Ils schefcumandants dals quatter alliads Bernard Montgomery, Dwight D. Eisenhower, Georgi Konstantinowitsch Schukow e Jean de Lattre de Tassigny

Ils 8 da matg, il di da la fin da la guerra, l'uschenumnà V-E-Day (Victory in Europe Day), respectivamain il di da la liberaziun, sa chattan anc sut la controlla da l'armada tudestga las Inslas anglo-normandas en il il Chanal da la Mongia e las citads da Lorient, Saint-Nazaire, La Rochelle sco era la peninsla lettona Mazierba. Er en il Danemarc resta il domini tudestg incontestabel fin la capitulaziun. L'imperi tudestg sez è per gronda part occupà, sulettamain la regiun da las Alps e parts dal protectorat Böhmen e Mähren e Schleswig-Holstein èn anc sut controlla da truppas tudestgas.

En Norvegia e per part er en la Germania dal Nord èn las truppas tudestgas en fermanza da las forzas britannicas. Las truppas èn formalmain praschunieras da guerra, dentant betg discharmadas e senza midadas en lur structura militara. Ellas restan prontas per l'acziun e vegnan per part er instruidas vinavant. [14] Las parts da las truppas èn suttamessas al commando britannic. Durant la conferenza a Potsdam ils 27 da fanadur 1945 vegn il primminister britannic Churchill pledentà da Stalin en questa chaussa, numnadamain en quai che pertutga quests 400'000 schuldads betg discharmads en Norvegia. [15]

Ils 8 e 9 da matg emprova in dumber nunenconuschent da schuldads tudestgs da fugir dal sectur da la pussanza sovietica en las regiuns anc controlladas dals Alliads dal vest, surtut schuldads da la regiun da Böhmen-Mähren. A la pluralitad na reussescha quai betg, surtut cunquai che l'armada americana observa strictamain las cundiziuns dad armistizi e tegna en fermanza ils schuldads tudestgs arrivads en lur sectur per als surdar als Soviets. Per la gruppa da l'armada Kurland, qvd. la gruppa da l'armada dal nord ch'è enserrada, na datti nagina speranza da fugir da la praschunia.

Il Soviet suprem abolescha il stadi da guerra cun la Germania pir en ina proclamaziun unilaterala ils 25 da schaner 1955.[16] [17]

Richard von Weizsäcker, da quel temp president da la Republica Federala Tudestga, exprima il 1985 en ses pled per ils 8 da matg che la fin da la guerra valia dapi il 1945 en la cultura naziunala da la Republica Federala Tudestga sco liberaziun dal naziunalsocialissem.[18] L'istoricher e publizist tudestg Michael Wolffsohn defenda l'opiniun ch'ils 8 da matg na saja betg stà in di da liberaziun per ils Tudestgs da l'ost, cunquai ch'els hajan «barattà fin il 1989 sfurzadamain la nunlibertad brina cun quella cotschna». – «Co e pertge avessan ils Tudestgs da la Germania da l'Ost pudì sa sentir liberads – u perfin ils 12 milliuns da fugitivs e stgatschads, ils violads ed ils persequitads?»[19]

La guerra en l'Asia ed en il Pacific[modifitgar | modifitgar il code]

Il Giapun è gia stà participà a pliras guerras avant la Segunda Guerra mundiala. Sut Tennō Yoshihito ha il Giapun cumbattì cun ils Alliads durant l'Emprima Guerra mundiala, nua ch'il Giapun ha pudì surpigliar colonias da l'imperi tudestg, sco p.ex. Qingdao. Ca. diesch onns avant avevi dà conflicts per la Mandschuria che han gì per consequenza la Guerra russ-giapunaisa (1904–1905).

En il Giapun na reusseschi betg da dumagnar la crisa economica a partir dal 1929, uschia che adina dapli vuschs pretendan dad expander territorialmain per schliar ils problems.

A partir dals onns 1930 ha il militar adina dapli controlla da la regenza, cumprais l'uffizi dal primminister: adversaris politics vegnan persequitads, ils meds da massa censurads. Quest engaschi agressiv ha presumtivamain la finamira da ventscher l'egemonia dals stadis europeics dal vest sur ils pajais asiatics e da las colonias e da la remplazzar cun ina giapunaisa.

L'interess principal da l'expansiun giapunaisa tutga a l'intschess da la Republica da China da giada. Suenter l'incident da Mukden ils 18 da settember 1931, nua che uffiziers giapunais han commess in attentat explosiv, suonda la crisa da la Mandschuria e l'armada da Guandong occupescha la Mandschuria, apparentamain senza cunvegnientscha cun la regenza giapunaisa. Il 1. da mars 1932 vegn proclamà là il stadi da marionettas Mandschukuo cun Pu Yi sco president uffizial e pli tard imperatur. Causa protestas internaziunalas davart quest andament en China sorta il Giapun il 1933 da la Societad da las naziuns e s'associescha il 1936 al patg anticomintern per cumbatter ils communists internaziunals.

Datoteca:Lugou battle.jpg
Schuldads chinais defendan la punt da Marco Polo, 1937
La Guerra dal Pacific, 1937–1942

Ils 7 da fanadur 1937 sbartgan truppas giapunaisas a la costa da China ed i dat il cumbat a la punt da Marco Polo. Suenter in curt armistizi cumenza ils 25 da fanadur la Segunda Guerra giapunais-chinaisa che dura fin il 1945. Questa guerra vegn perfin considerada dad insaquants istorichers sco il cumenzament per propi da la Segunda Guerra mundiala.

Da quest temp è China ad in spartavias, cunquai ch'ils communists sut Mao Zedong ed ils naziunalists da la partida da Kuomintang sut Chiang Kai-shek cumbattan per il domini en il pajais. Ils communists èn sa retratgs suenter il Lung Marsch a l'intern dal pajais ed attatgan mo sporadicamain en il cumbat cunter il Giapun. Suenter l'Offensiva dals tschient regiments che dura davent da la mesadad enfin la fin dal 1940 datti discordia entaifer la partida e Mao decida da surlaschar il cumbat cunter ils Giapunais cumplainamain als naziunalists e da tegnair enavos las atgnas truppas per il cumbat da las classas che vegn a rumper ora pli tard.

Truppas giapunaisas durant l'occupaziun da Nanjing, schaner 1938

Enturn ils 8 da december 1937 cuntanschan las truppas giapunaisas Nanjing, la chapitala da la partida Kuomintang, e la circumdeschan. Durant l'evacuaziun da burgais americans or da Nanjing sajettan ils Giapunais or dad aviuns da guerra sin la nav da canuns «USS Panay» sin il Jangtsekiang, chargiada bain plain. La nav sfundra. Trais umans moran e 48 vegnan blessads. La regenza giapunaisa sa perstgisa bain per quest incident, ma ensemen cun rapports davart la crudaivladad dals schuldads giapunais che vegnan ussa publics, procura l'incident da Panay ch'il maletg dal Giapun sa mida en ils Stadis Unids da l'America. Ils 13 da december occupeschan truppas giapunaisas Nanjing. Las trais emnas che suondan ha lieu la mazzacra da Nanjing; probablamain passa 300'000 civilists chinais vegnan mazzads e ca. 20'000 dunnas violadas. Chiang Kai-shek lascha sinaquai transferir la chapitala en la citad da Chongqing ch'è situada pli lunsch davent.

Schuldads giapunais cumbattan a Guandong, 1938

Il mars 1938 deliberescha il Giapun la lescha da mobilisaziun naziunala che entra en vigur l'avrigl. Sin questa lescha sa basa il moviment da la mobilisaziun spiertala naziunala. En questa mobilisaziun èn concentrads tut ils aspects economics e socials per far guerra pli efficaziamain. Cura che Ugaki Kazushige, in anteriur general ed adversari dad ulteriuras escalaziuns, daventa minister da l'exteriur il matg 1938, pon ins sperar sin ina schliaziun paschaivla en il conflict cun la China. Ma i dat novas dispitas cun l'Uniun Sovietica en il conflict per la Mandschuria ed i vegn a la Battaglia da Halhin Gol, nua ch'i va per ils cunfins giapunais-sovietics.

L'avegnir dal Giapun dependa surtut da las furniziuns da materias primas or da colonias da la Gronda Britannia e da la Frantscha. Perquai nizzegia il Giapun il cumenzament da la guerra en l'Europa per sfurzar la Gronda Britannia da serrar la via da Birma, ina via impurtanta per la China a la mar, per che las truppas chinaisas n'hajan nagin access al refurniment. Ultra da quai nominescha il Giapun Nanking Wang Jingwei sco schef dad ina regenza da marionettas (moviment panasiatic) e survegn dal reschim da Vichy la lubientscha dad occupar il Vietnam, lura anc cun il num Indochina franzosa. Per consequenza proclameschan ils Stadis Unids da l'America e la Gronda Britannia in embargo e blocheschan ils meds finanzials dal Giapun.

Ils 27 da settember 1940 suttascriva il Giapun il Patg tripartit cun la Germania e l'Italia. Quest patg schlargia il patg anticomintern existent per sustegns militars vicendaivels. Cun quai sbitta l'imperatur giapunais sia neutralitad ch'el ha proclamà anc ils 5 da settember 1939 e suttastritga sia politica exteriura agressiva surtut envers la China.

Sinaquai appellescha la regenza americana ils 8 d'october tut ils civilists en l'Orient Extrem da turnar enavos en ils Stadis Unids, perquai che la situaziun en questa regiun daventia intscherta. Ils 23 d'october proclamescha ella in scumond d'export da fier e d'atschal en il Giapun. Ils 23 d'october bandunan trais navs a vapur da passagiers ils Stadis Unids da l'America per evacuar tut ils Americans or da la China e dal Giapun.

L'avrigl 1941 suttascriva il president Franklin D. Roosevelt in cumond secret che permetta ad uffiziers da reserva da bandunar il militar per ir sco voluntaris en China. Per consequenza fundescha il capitani Claire Lee Chennault a Kunming, la chapitala da la provinza Yunnan en China, l'American Volunteer Group (era numnada Flying Tigers), ina squadriglia americana dad aviaturs che vegn messa en il servetsch activ da l'US Air Force a partir dal 1942.

Il 1941 sa stentan l'USA ed il Giapun pli e pli per impedir la guerra smanatschanta. A medem temp daventan pli concrets ils plans da guerra e da conquista dal Giapun per l'Asia dal Sidost. Il Giapun n'ademplescha dentant betg las pretaisas da l'USA da bandunar la China. Pervia da l'embargo da la Gronda Britannia e da l'USA e perquai ch'il Giapun è separà da las furniziuns da materias primas dals alliads europeics, è ina guerra cun l'USA e cun la Gronda Britannia l'unica alternativa a la perdita da l'imperi.

Ils 7 da december 1941 tutga il Giapun sensiblamain ils Stadis Unids da l'America cun l'attatga sin Pearl Harbor, il port e la basa da l'USA a Hawai. Questa attatga è ina decleraziun da guerra a l'USA e suenter quella avanzan ils Giapunais vinavant vers il sid ed occupeschan sut la propaganda «l'Asia als Asiats» colonias europeicas ed americanas sco Hongkong, las Filippinas e las Indias Orientalas ollandaisas.

En il decurs da quatter mais (december–mars) han las truppas giapunaisas sut controlla vastas parts da l'Asia dal Sidost ed ina gronda part dal Pacific cun ca. 450 milliuns umans. Quai è la pli gronda extensiun en l'istorgia dal Giapun.

La pli impurtanta conquista dal Giapun ha lieu ils 23 da schaner 1942, cura che la pitschna garnischun australiana po vegnir surventschida a Rabaul al spitg dal nordost da la Nova Britannia en Papua Nova Guinea e che la citad da port po vegnir occupada. Cun quai han ils Giapunais ina basa excellenta per avanzar vinavant en direcziun dal Pacific Oriental e da la Mar dal Sid. La basa vegn extendida ils onns suandants ad ina vaira fortezza.

Amez l'onn 1942 sa mida dentant la situaziun. Suenter la Battaglia da la Mar da Curals sco era suenter la Battaglia da Midway, nua ch'ils Giapunais perdan quatter portaviuns e numerus aviuns e garnischuns versadas, è la flotta giapunaisa indeblida considerablamain. Cun atterrar ils 7 d'avust sin Guadalcanal, ina da las Inslas da Salomon en il sidvest dal Pacific, cumenzan ils Americans l'Operaziun Watchtower, ina da las battaglias las pli diras e cun las pli grondas sperditas durant la guerra dal Pacific. La battaglia dura fin l'onn sequent e marchescha in mument decisiv a favur dals Americans. Els pon impedir ch'ils Giapunais avanzan vinavant. Uschia na sto l'Australia betg vegnir isolada da l'America e truppas US-americanas pon avanzar vinavant en territori occupà dal Giapun. Durant quests cumbats sto la flotta giapunaisa registrar sperditas ch'ella na po betg pli remplazzar, cuntrari a ses adversaris.

Ils Americans van a riva a Rendova Island sin las Inslas da Salomon ils 30 da zercladur 1943
Cunteroffensiva, 1943–1945

Ils menders cumbats han lieu la fin dal 1942 fin la mesadad dal 1944 a Nova Guinea, en la Mar dal Sid sin las Inslas da Salomon, las Inslas Gilbert, las Inslas Marshall e las Inslas Mariannas. Ina tactica cun grond success è l'uschenumnà Island Hopping: ils Americans eviteschan las fermas basas giapunaisas, specialmain l'impurtant lieu Rabaul cun ses port ed ils champs d'aviaziun, ed occupeschan insla per insla en direcziun dal territori suveran giapunais.

Il cumenzament da l'onn 1943 reusseschi als Americans da decodar ils codes da func giapunais. In dals codes ils pli impurtants è l'ultracode da l'uffizi da commando da l'atol Truk. Quest success daventa la basa per la guerra maritima dals sutmarins americans cunter las navs da vitgira e da provediment giapunaisas. A la marina giapunaisa na reusseschi durant l'entira guerra betg da furmar in sistem da protecziun efficazi per sia navigaziun da transport. Per l'ina è quai la culpa da la doctrina militara giapunaisa che sutstima il privel dals sutmarins, uschia ch'ils Giapunais na mettan betg a disposiziun avunda navs d'escorta al cumenzament da la guerra; per l'autra è quai la culpa da l'inferiuradad tecnica dal Giapun en il sectur dal radar sur l'aua e da la localisaziun sut l'aua. Da quai resultescha ina mancanza da carburants, quai che restrenscha la furmaziun da novs pilots; da l'auter maun sforza questa situaziun era da staziunar las flottas en la vischinanza da funtaunas da carburants lunsch ordaifer il territori da battaglia, quai che restrenscha las opziuns tacticas e strategicas da la flotta.

Explosiun da «Fat Man» sur Nagasaki, ils 9 d'avust 1945

A l'exploraziun da func americana reusseschi mez avrigl da decodar in discurs al func, tenor il qual l'admiral Yamamoto Isoroku, schefcumandant da la marina imperiala giapunaisa, vuleva visitar la basa a Bougainville, in'insla da las Inslas da Salomon en il Pacific. Per tschiffar ses aviun partan 16 aviuns d'intercepziun ils 18 d'avrigl davent da la pista dal Henderson Airfield sin Guadalcanal e prendan curs vers nord. Suenter ina sperdita pon els sajettar trais dals nov aviuns d'escorta e duas da las maschinas da transport. En ina da quellas è Yamamoto che mora. La marina giapunaisa sa remetta mo malamain da la perdita da questa ferma persunalitad manadra.

A partir dal 1944 cumenza il success da las uschenumnadas Task Forces, las gruppas da cumbat americanas. La «Fast Carrier Task Force», alternantamain era numnada «Task Force 38» u «T. F. 58» maina ils avanzaments cunter inslas occupadas dal Giapun e s'avanza adina vinavant en direcziun da las inslas giapunaisas, malgrà ch'ils Giapunais cumenzan las operaziuns cun lur aviuns da kamikaze. Ils Giapunais na pon dentant betg far tant donn sco spetgà a las navs americanas. Er ils torpedos equipads n'han betg il success spetgà.

Suttascripziun dal document da capitulaziun, ils 2 da settember 1945

A partir da mez zercladur cumenza ina battaglia sin l'insla Saipan, l'insla principala da las Inslas Mariannas. Cumbinada cun quella è la battaglia en la mar da las Filippinas, nua ch'ils Giapunais perdan bunamain tut ils aviuns en cumbat, inclus l'equipa e trais portaviuns destruids da sutmarins. A partir da la fin d'october fin il cumenzament da november 1944 ha lieu durant la sbartgada a Leyte sin las Filippinas ina battaglia maritima ed aviatica en il golf da Leyte. Cun la perdita da quatter portaviuns (senza aviuns), trais navs da cumbat, diesch bastiments cruschaders e nov destruiders perdan ils Giapunais bunamain lur entir rest da la forza armada maritima.

Suenter ils cumbats sin las inslas giapunaisas dad Iwojima ed Okinawa bittan ils Americans ils 6 d'avust 1945 l'emprima bumba atomica sin Hiroshima. Curt suenter, ils 9 d'avust, vegn bittada la segunda sur la citad da Nagasaki. Sis dis pli tard annunzia il Tennō (ina sort dad imperatur) giapunais en il radio la capitulaziun dal Giapun. Quella vegn suttascritta ils 2 da settember en il golf da Tokio sin la nav «USS Missouri».


Aspects strategics[modifitgar | modifitgar il code]

L'istoricher da strategia Colin Gray interpretescha la Segunda Guerra mundiala sco in eveniment fitg cumplex, en il qual èn stads cumpigliads trais continents che han fatg operaziuns sin terra franca, sin l'aua ed en l'aria. Tenor Gray eran ils dus lieus da guerra principals, la front da l'ost ed il spazi dal Pacific, en general independents in da l'auter. Dentant han eveniments impurtants, sco p.ex. la decleraziun da guerra tudestga als Stadis Unids da l'America suenter l'attatga sin Pearl Harbor, constituì colliaziuns impurtantas. Il tratg communabel da quests eveniments è surtut ch'i sa tracta tar omaduas campagnas militaras dad immensas operaziuns dad occupaziun. [20]

Plinavant classifitgescha Gray la Segunda Guerra mundiala sco «guerra d'isada» (u era «guerra da stancladad»), era sch'il cumbat da las armas unidas è stà pli frequent che durant l'Emprima Guerra mundiala, qvd. che tut las sorts da gruppas han agì fermamain da cuminanza, sco p.ex. en l'uschenumnà «Blitzkrieg».

Guerra aviatica[modifitgar | modifitgar il code]

Center da la citad da Varsovia suenter las attatgas aviaticas dals Tudestgs, settember 1939
Rotterdam suenter l'attatga aviatica dals Tudestgs, matg 1940

L'armada aviatica tudestga absolvescha ses emprim test en la guerra civila spagnola.[21] Ils 26 d'avrigl 1937 bumbardeschan aviuns da la «Legiun Condor» la citad spagnola Guernica. Questa attatga aviatica è l'emprima missiun a l'exteriur da la nova aviatica militara dal Reich Tudestg e l'emprima attatga aviatica en l'istorgia militara che ha gì en mira ina zona civila. En la campagna militara polonaisa obtegna l'aviatica militara svelt la suveranitad aviatica, cunquai ch'ils aviuns polonais èn per gronda part antiquads e pon mo far pauca resistenza. L'attatga aviatica sin Varsovia ils 15 da settember 1939 è in'emprima attatga or da l'aria surtut sin miras civilas durant la Segunda Guerra mundiala. Ils 14 da matg 1940 vegn il center da Rotterdam attatgà da l'aviatica militara. In'attatga da la Royal Air Force (RAF) sin Mönchengladbach il matg 1940 resta senza gronda muntada.

Zona industriala a Coventry destruida suenter l'attatga aviatica dals Tudestgs, november 1940

Ils 14 da november 1940 bumbardescha l'aviatica militara tudestga la citad englaisa Coventry. Ultra d'edifizis d'industria vegnan destruids era millis da chasas dad abitar e la catedrala dal temp medieval. In'ulteriura attatga tutga la citad ils 8 d'avrigl 1941. La propaganda naziunalsocialistica inventa la noziun da «coventrieren» per bumbardaments dad entiras zonas. Las attatgas sin Rotterdam e Coventry èn vegnidas manadas da l'anteriur schef da la Legiun Condor e responsabel per l'attatga sin Guernica.

Sco reacziun sin Coventry intensivescha la Royal Air Force ses bumbardaments da zona sin citads tudestgas. Quests bumbardaments han grond success, cunquai che la Battaglia d'Engalterra da l'avust 1940 fin il matg 1941 finescha cun la sconfitta da l'aviatica militara tudestga. Ils 6 d'avrigl 1941 vegn attatgada e per gronda part destruida la citad da Belgrad che po strusch vegnir defendida cunter las attatgas aviaticas. En l'offensiva tudestga cunter l'Uniun Sovietica gioga l'aviatica militara ina rolla impurtanta. Ella na po dentant betg influenzar a favur dals Tudestgs la Battaglia da Moscau u quella da Stalingrad. A partir dal 1942 attatga era l'aviatica militara americana l'Europa, e l'avrigl 1942 la citad da Tokio.

Hamburg suenter l‘Operaziun Gomorrha, 1943
Ils morts suenter las attatgas aviaticas sin Dresden, favrer 1945

Il favrer 1942 vegn nominà Arthur Harris sco cumandant suprem dal RAF Bomber Command, il commando superiur sur la flotta da bumbardaders da la Royal Air Force. Il matg vegn attatgada la citad da Cologna. Cun quella cumenza il bumbardament da zonas sin citads tudestgas che cuntanscha il fanadur 1943 in emprim punct culminant cun l'Operaziun Gomorrha cunter Hamburg. Qua vegnan per l'emprima giada utilisadas tecnicas da finta. I dat dentant era sperditas considerablas tar ils bumbardaders americans, p.ex. durant las attatgas sin Schweinfurt ed Essen. Cun lur massivas attatgas aviaticas speran ils Alliads da pudair provocar resistenza cunter il manader e da scursanir la guerra. Ma questa speranza na va betg en vigur, anzi, la populaziun tudestga s'unescha pli ferm enturn lur direcziun naziunalsocialistica («Segunda praisa da la pussanza»).

Durant ils ultims mais da guerra vegnan grondas surfatschas da numerusas citads tudestgas destruidas, tranter auter da Braunschweig, Dresden, Heilbronn, Koblenz, Pforzheim, Hanau e Würzburg. Cun l'invenziun da la bumba aviatica «V1» e la racheta «V2» spera la vart naziunalsocialistica dad avair in'«arma miraculusa». Cunquai che omaduas armas na pon betg prender en mira exactamain in punct fix, n'èn ellas betg adattadas per destruir precisamain miras militaras. Lur funcziun è surtut quella da terrorisar la populaziun civila, uschia ch'ellas vegnan sajettadas senza mira exacta sin citads grondas sco Londra u Antwerpen. Tranter il zercladur 1944 ed il mars 1945 vegnan ellas sajettadas sin plirs lieus en l'Europa dal Vest, tranter auter era sin Londra. La citad da Tokio vegn destruida considerablamain il favrer/mars 1945 a chaschun dad attatgas americanas, vitiers datti immens blers morts. Il punct final mettan las bumbas atomicas bittadas dals Americans sin Hiroshima e Nagasaki ils 6 e 9 d'avust 1945. Questa attatga duai sfurzar il Giapun da capitular e per l'autra metter in segn politic da la forza militara en la confruntaziun sequenta.[22]

Guerra sin l'Atlantic e cun ils sutmarins[modifitgar | modifitgar il code]

Karl Dönitz durant l'arrivada dal sutmarin U 94 en il port da Saint-Nazaire, zercladur 1941

Ils 14 d'october 1939 reusseschi al sutmarin U 47 cun il litinent capitani Günther Prien da penetrar en il golf da Scapa Flow, la basa principala da la marina britannica e da sfundrar la nav da guerra Royal Oak cun in'equipa da 1'400 umens. L'emprim è quai mo in'attatga da propaganda, planisada dal cumandant Karl Dönitz, ma lura daventi ordlonder ina guerra da sutmarins. Fin la mesadad da l'onn 1940 han lieu surtut acziuns da singuls sutmarins. Suenter la conquista da la Frantscha al Golf da Biscaja a Brest, Lorient, Saint-Nazaire e La Rochelle pon vegnir erigidas basas da sutmarins provisoricas. Grazia a quests ports pon ils sutmarins cuntanscher bler pli spert ils lieus d'acziun sur il Chanal da la Mongia. Ils convois dals Alliads èn segirads mo flaivlamain per mancanza da navs d'escorta. Plinavant applitgeschan ils cumandants dals sutmarins la nova tactica da l'attatga nocturna sur l'aua, uschia ch'ils apparats sonars (ASDIC) dals Alliads, che localiseschan mo miras sut l'aua, èn senza effect.

Ussa suonda ina seria da victorias per l'armada da sutmarins tudestga, quai che vegn nizzegià da la propaganda naziunalsocialistica e blers cumandants vegnan stilisads ad eroxs. Il 1940 perdan ils Alliads ca. 4,5 milliuns tonnascha ed il 1941 ca. 4 milliuns.

Operaziun Rheinübung, ils 24 da matg 1941
Construcziun dal buncher da sutmarins a Lorient, avrigl 1942

Per augmentar la pressiun sin ils transports da refurniment britannics e per sustegnair la guerra da sutmarins parta il matg 1941 ina flottiglia da la citad da port Gdynia (tudestg Gotenhafen) en Pologna per sa render vers l'Atlantic. La flottiglia sa cumpona da la nova nav da guerra Bismarck, dal grond cruschader Prinz Eugen e dad insaquants destruiders. L'acziun obtegna il num Unternehmen Rheinübung, maina al naufragi dal cruschader da battaglia britannic HMS Hood e finescha cun la sfundrada da la Bismarck ils 27 da matg.

Sutmarins tudestgs en in buncher, 1942

Suenter che l'USA entra en guerra ed en l'uniun da forzas americanas en il Pacific trametta l'admiral Dönitz sutmarins a lunga distanza vers l'America per l'Unternehmen Paukenschlag, nua che quels arrivan il cumenzament da schaner 1942. La defensiun da la costa US-americana è l'emprim anc organisada fitg mal ed è persa en vista a las attatgas sin lur navigaziun da commerzi. Cura che la defensiun vegn augmentada la primavaira, extendan ils sutmarins lur zona d'acziun sin la Caribica e l'Atlantic dal Sid. Auters sutmarins opereschan a medem temp en rotschas en l'Atlantic dal Nord e pon uschia mantegnair la pressiun sin ils convois. En il decurs da l'onn datti plirs gronds cumbats per ils convois. L'atun 1942 pon ils sutmarins anc ina giada augmentar lur success, cunquai che las forzas d'escorta per segirar l'Africa dal Nord vegnan duvradas. Il 1942 vegnan sfundradas passa 8 milliuns tonnaschas.

La fin dal 1942 reusseschi als Alliads da decodar ils codes da la maschina da criptadi tudestga Enigma. Il matg 1943 pon els nizzegiar cumplainamain lur domini en l'aria e lur forzas d'escorta, uschia ch'els sfundran en quel mais 43 sutmarins tudestgs. Dönitz interrumpa sinaquai ad interim la guerra da sutmarins e lascha clamar enavos quels. La battaglia en l'Atlantic sa mida uschia.

Cun l'invasiun da la Frantscha il zercladur 1944 vegnan prest er attatgadas las basas da sutmarins a la costa franzosa da l'Atlantic. Ils sutmarins vegnan chatschads a chantun en la Mar dal Nord e da l'Ost sco era vers la Norvegia ed opereschan ussa mo pli davant la costa englaisa. Cura che la capitulaziun vegn enconuschenta, inizieschan ils Tudestgs ils 4 da matg 1945 l'Operaziun Regenbogen: malgrà ch'il cumond da Dönitz per quest di era da surdar tut las navs, vegnan sfundrads ils blers sutmarins en ils ports. Ils sutmarins ch'èn anc en acziun accurran suenter ils 8 da matg ports englais u americans.


Aspects politics[modifitgar | modifitgar il code]

Crims da guerra[modifitgar | modifitgar il code]

Execuziun da partisans russ presumtivs entras schuldads da l'armada tudestga, settember 1941

En il decurs da la guerra hai dà – suenter ils cumonds correspundents – numerus crims da guerra da las truppas tudestgas envers Gidieus, Sinti, Roma ed envers Europeans da l'Ost che vegnivan considerads sco «Untermenschen». Durant la bloccada da Leningrad dal settember 1941 fin il schaner 1944 moran passa in milliun umans. En champs da rimnada tudestgs moran passa trais milliuns praschuniers da guerra sovietics; l'armada als lascha murir da la fom intenziunadamain, els vegnan assassinads u moran da malsognas, da maltractaments u da lavur sfurzada.

Ina fossa communabla vegn averta a Katyn, mars 1943

A l'Armada cotschna vegni reproschà dad avair commess crims da guerra en ils pajais da l'Europa da l'Ost conquistads dad ella. Il dumber da las violenzas cunter dunnas commessas dals schuldads da l'Armada cotschna e da lur alliads vegn stimà per l'entira Europa sin ca. quatter milliuns, da quellas èn 1,9 fin 2 milliuns vegnidas commessas en Germania durant l'avanzament da l'Armada cotschna vers la fin da la guerra (la consequenza èn stads 240'000 mortoris).[23][24]

Datoteca:Nankin enfants.jpg
Uffants morts suenter la mazzacra da Nanjing, 1937/38

Il Giapun agescha cun ina brutalitad massiva surtut envers ils Chinais. Crims da guerra da schuldads giapunais hai dà en China durant la mazzacra da Nanjing sco er entras crudaivels experiments medicinals cun praschuniers. Tenor indicaziuns chinaisas èn tranter 5 e 10 milliuns civilists chinais vegnids mazzads. Il bumbardament da Shanghai il 1937 è il cumenzament da la campagna da conquista giapunaisa tras l'Asia dal Sidost. Quella chaschuna fin il 1945 totalmain ca. 20 milliuns victimas. L'unitad 731, ina sort dad armada secreta da l'armada imperiala giapunaisa, ha experimentà a moda crudaivla cun ils praschiuners. Enconuschents èn p.ex. experiments cun scherms infectus biologics vi da praschuniers chinais.

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala han lieu ils process da Nürnberg tranter il 1945 ed il 1949. Qua vegnan sentenziads intgins dals pli auts delinquents da guerra tudestgs, numerusas persunas da la direcziun naziunalsocialistica, medis, giurists e persunas impurtantas da l'economia e dal commando suprem da l'armada. Per l'emprima giada en l'istorgia han politichers, persunas dal militar ed auters responsabels stuì sa giustifitgar persunalmain per la planisaziun e direcziun dad ina guerra offensiva e per ils crims cunter l'umanitad. Quests process valan oz sco basa per il dretg penal internaziunal modern. Suenter la guerra èn els dentant vegnids crititgads da blers politichers tudestgs sco «giustia dals victurs». La pluralitad dals delinquents da guerra da las gruppas da la Waffen-SS u da l'armada n'èn mai vegnids avant dretgira.

Delinquents da guerra giapunais èn vegnids sentenziads davant l'International Military Tribunal for the Far East durant ils process da Tokio.

Crims da massa en la retroterra[modifitgar | modifitgar il code]

Gidieus vegnan arrestads en Pologna, settember 1939

Ina part integrala da la politica naziunalsocialistica è stada la privaziun dals dretgs e la persecuziun da la minoritad gidieua. Questa tenuta è sa radicalisada ad ina politica da destrucziun en accord cun l'andament da la guerra entras l'attatga sin l'Uniun Sovietica. En la retroterra da l'ost, ch'era protegida da l'armada, han unitads spezialas (las uschenumnadas «Einsatzgruppen» da la polizia e dal servetsch da segirtad), unitads da reserva da la polizia ed unitads da l'armada manà tras execuziuns da massa da Gidieus e da Roma per l'entir territori.[25]

Praschuniers assassinads en il champ da concentraziun Buchenwald, fotografà suenter la liberaziun da quel, avrigl 1945

Il cumond dal cumissari, l'uschenumnà «Kommissarbefehl», ha surtut incità unitads da l'armada da mazzar sistematicamain schuldads da l'Armada cotschna en praschunia da guerra – tuttina sche quels avevan lura propi u mo presumtivamain ina funcziun politica. Enfin la fin dal 1941 èn passa in milliun umans vegnids assassinads, 90 pertschient da quels eran Gidieus. L'administraziun militara tudestga ha tolerà quests crims, en blers lieus han unitads da l'armada sustegnì logisticamain las gruppas d'acziun. L'armada ha p.ex. segirà la citad da Kiew ed uschia gidà unitads da la SS da sajettar entaifer duas emnas passa 50'000 Gidieus en la chavorgia da Babi Jar vischina. En la Pologna occupada dals Tudestgs èn vegnids erigids champs da destrucziun; da quels è il champ da concentraziun ad Auschwitz-Birkenau il pli grond. En quests champs vegnan deportads umans da tut las parts da l'Europa occupada dals naziunalsocialists per vegnir mazzads. Tant sco quai che l'Armada cotschna ha gì success sin sia via vers il vest, ha ella pudì deliberar ils praschuniers survivents dals champs. En intgins pajais, sco p.ex. en il Danemarc, nua ch'ils Gidieus danais èn vegnids deliberads, èn la regenza e la populaziun sa dustadas cunter la deportaziun ed il mazzament.

Davent da la praisa da la pussanza naziunalsocialistica enfin la fin da la guerra èn vegnids mazzads ca. sis milliuns Gidieus. La politica da destrucziun ha chaschunà totalmain passa diesch milliuns victimas. La deliberaziun dal champ da concentraziun Auschwitz entras l'Armada cotschna ils 27 da schaner 1945 è en Germania il di uffizial da la memoria a las victimas dal naziunalsocialissem.

Bumbardaments da zona[modifitgar | modifitgar il code]

Victimas dad in'attatga aviatica sin Berlin, atun 1944

Ils emprims mais da la guerra aviatica è il focus anc mo sin miras militaras sco tancs e navs. La finamira è da cuntanscher il domini aviatic. Il clima è dentant sa radicalisà il cumenzament da settember 1940, cura che l'armada aviatica tudestga attatga Londra («The Blitz»). A medem temp attatga la Royal Air Force dapi il matg 1940 a moda punctuala citads tudestgas.

Cunquai che las attatgas da bumbardament concentradas – ellas consistan da mo paucas maschinas – preschentan in'auta quota da sperditas e manchentan savens lur mira, midan ils Alliads a partir da la mesadad da l'onn 1942 lur tactica. Els tramettan blers bumbardaders vers Germania per destruir grondas surfatschas da las citads. La finamira è da destruir tant il militar e l'industria sco era da rumper la morala da la populaziun. Las attatgas durant il di da l'USAAF (United States Army Air Forces) sa concentrescha surtut sin miras strategicas, las attatgas nocturnas da la Royal Air Force sin las citads. Grondas surfatschas da citads grondas sco Cologna e da numerusas citads da la regiun da la Ruhr, ma era da Hamburg, Braunschweig, Heilbronn, Magdeburg, Pforzheim, Schweinfurt e Würzburg vegnan destruidas e dieschmillis da persunas moran. A partir dal 1944 è la dominanza aviatica cleramain da vart dals Alliads, uschia che rotschas da bumbardaders da passa 1000 maschinas pon attatgar bunamain mintga di il Reich Tudestg. Ils ultims mais da guerra vegnan bittadas mintga di ca. 3000 tonnas bumbas (USAAF/RAF ca. 1/1). Suenter las attatgas aviaticas sin Dresden dals 13 fin ils 15 da favrer 1945 metta Winston Churchill en dumonda ils bumbardaments da zona sin citads tudestgas da l'atgna armada aviatica. En futuras undrientschas na menziuna el consequentamain mai il Bomber Command britannic.

Ils 9 da mars 1945 sgolan bumbardaders americans ina da las attatgas aviaticas las pli devastantas sin Tokio. Entiras parts da la citad cun chasas da lenn tradiziunalas ardan, passa 100'000 umans moran.

Populaziun civila[modifitgar | modifitgar il code]

Da tut ils stadis participads sto l'Uniun Sovietica deplorar las pli bleras victimas civilas. Cun l'exempel da la citad da Leningrad pon ins exemplifitgar fitg bain las dimensiuns da la mort da la fom per milliuns dad umans. Suenter che Leningrad è circumdà da truppas tudestgas, na po la populaziun betg vegnir provedida suffizientamain. Totalmain moran en la bloccada da Leningrad ca. 470'000 umans (autras stimaziuns numnan 700'000, 1,1 milliuns u 1,5 milliuns victimas).

Salvament da victimas a Berlin suenter in bumbardament, 8 d'avrigl 1944

Per la populaziun civila tudestga n'ha il cumenzament da la guerra a l'entschatta naginas consequenzas directas. Durant ils emprims otg onns da guerra na datti naginas fominas, malgrà che bunamain tut la rauba dal mintgadi vegn raziunada en il decurs da la guerra. Quai è surtut uschia, perquai che la martganzia e materias primas vegnan transferidas en Germania nà da las regiuns occupadas, per il pli en disfavur da la populaziun da là. Las consequenzas directas per la populaziun civila cumenzan pir cun las attatgas aviaticas dals Alliads sin citads tudestgas e cun l’uschenumnada «totalisaziun» creschenta da la guerra. A partir da l'october 1944 ha lieu l'uschenumnà «Volkssturm», qvd. tut il umens abels da far servetsch militar en la vegliadetgna da 16 fin 60 onns vegnan clamads sut las armas per il servetsch a la front. Il manaschi cultural vegn mantegnì durant l'entir temp da guerra, surtut films sco «Die Feuerzangenbowle» servan al divertiment ed a la disctracziun dal mintgadi da guerra. Per la populaziun civila en l'ost dal pajais cuntanschan las consequenzas da la guerra lur punct culminant cun l'invasiun ed occupaziun da l'Armada cotschna. En il vest vegnan ils Brits ed US-Americans entrants per gronda part beneventads cun levgiament pervia da la fin da la guerra.

Propaganda[modifitgar | modifitgar il code]

Propaganda tudestga[modifitgar | modifitgar il code]

Exposiziun antisemitica a Paris, settember 1941
Placat da propaganda ollandais per la «Waffen-SS»

Suenter che tut ils meds da massa èn unifurmads ha il minister da propaganda dal Reich Tudestg Goebbels enta maun tut ils instruments per influenzar las opiniuns. Goebbels nizzegia questa pussanza a partir da l'entschatta per inscenar in cult da la persuna da Hitler e per provocar en la populaziun tudestga in odi, surtut sin ils Gidieus. Uschia naschan sut l'influenza da Goebbels films da propaganda antisemitics sco «Jud Süss» e «Der ewige Jude». Il punct culminant da questa propaganda antisemitica ha lieu ils 9/10 da november 1938 cun la Notg da Cristal organisada da Goebbels.

Durant la guerra engira Goebbels la victoria finala e glorifitgescha ils success da l'armada cun declerar sco gia per part cuntanschidas posiziuns futuras da l'armada tudestga. El prognostitgescha era la conquista da citads che vegnan paucs dis pli tard effectivamain era conquistadas. Plinavant fa Goebbels beffas cun ils adversaris da la Germania, uschia p.ex. vegn Winston Churchill preschentà sco bavadrun.

Il 1941 ston ils manaders naziunalsocialistics chattar ina giustificaziun per lur marsch cunter l'Uniun Sovietica. Els motiveschan l'attatga cun la «defensiun da l'occident cunter il bolschevissem» e cunter l'«Untermensch gidieu-bolschevic». Confurm a quai edescha la SS la broschura «Der Untermensch» che represchenta ils Russ cun artitgels demagogics e cun maletgs gniffus sco umans inferiurs.

Cura che l'avanzament da l'armada tudestga en l'Uniun Sovietica stagnescha definitivamain il 1942 e cura che la luna da la populaziun è per cupitgar, dovra Goebbels adina dapli parolas per motivar da tegnair la dira. Suenter il desaster a Stalingrad appellescha el en ses pled dal Sportpalast da cumenzar la «guerra totala». Blers Tudestgs decidan sinaquai da mobilisar lur ultimas reservas e sustegnan vinavant la guerra. En l'ulteriur decurs appellescha la propaganda naziunalsocialistica a la voluntad da resistenza «fin a la victoria finala», cunter la «terrur da bumbas Angloamericana» e cunter l'«arsira da vendetga furiusa» da l'Armada cotschna. La propaganda è pli ferma, pli datiers ch'ils Alliads vegnan als cunfins dal Reich.

Propaganda britannica[modifitgar | modifitgar il code]

Placat da propaganda US-american

Er en Gronda Britannia vegn propagà cunter l'adversari da guerra. Il 1940 reusseschi a Churchill da survegnir la lubientscha da la populaziun englaisa per ina guerra e la resistenza cunter la Germania – quai grazia a plirs famus pleds, tranter auter er il pled da «sang, suaditsch e larmas» (engl. «Blood, Sweat and Tears») e sia cuntinuaziun («We Shall Fight on the Beaches» – «Nus stuain batter a las rivas»). Consequentamain ignorescha Churchill era l'offerta da pasch che Hitler fa a la Gronda Britannia en ses pled dal Reichstag dals 19 da fanadur 1940.

Propaganda al radio[modifitgar | modifitgar il code]

A la tschertga dad in med per pledentar uschè svelt sco pussaivel ina gronda massa croda la tscherna sin la radiodiffusiun, cunquai ch'il radio è in med da massa fidabel e senza gronda sperdita da temp. Surtut durant la guerra crescha il dumber dad emissiuns da propaganda en tut ils pajais participads. Da vart tudestga vegnan engaschads ils immigrants brits ed americans ch'èn aderents da la politica tudestga, quai per pledentar l'adversari da guerra perfetgamain en sia lingua materna. La moderatura la pli enconuschenta è Mildred Gillars, era numnada Axis Sally. Sias emissiuns vegnan emessas dal Grossdeutscher Rundfunk en il studio a Berlin. Goebbels lantscha l'emettur da l'exteriur «Germany Calling», dal qual ils moderaturs daventan enconuschents sut il surnum «Lord Haw-Haw».

L'emettur da schuldads britannic Calais è organisà uschè bain che la populaziun tudestga pensa ditg che quel saja in agen emettur da l'armada tudestga.

Er en la regiun dal Pacific fan ils Giapuanis a partir dal 1943 pli e pli propaganda cunter ils Americans cun emetter lur emissiun «The Zero Hour» sin il radio Tokio. Ils GIs numnan las moderaturas che discurran american cun in accent giapunais «Tokyo Rose».

Resistenza cunter il naziunalsocialissem[modifitgar | modifitgar il code]

Kurt Huber, commember da la gruppa da resistenza «Weiße Rose», executà il 1943
Julius Leber, commember da la gruppa da resistenza «Kreisauer Kreis», 1944 avant la dretgira dal pievel, executà il 1945

La populaziun civila tudestga era l'emprim sceptica areguard il cumenzament da la guerra, ma è sa laschada tschorventar da las annunzias da victoria. Per tema da chastis gughegian mo paucs da s'exprimer cunter la guerra. Centers da la resistenza civila eran las gruppaziuns «Weisse Rose», «Kreisauer Kreis» u «Rote Kapelle».

Malgrà che l'armada sustegneva da princip las ideas da Hitler e purtava era sia guerra, han intgins generals vesì a vegnir la sconfitta a partir dal 1943 e proclamavan perquai in armistizi per dar a l'armada ed a la populaziun tudestga il temp per reorganisar l'armada ed il stadi. Ils 20 da fanadur 1944 han intgins opponents commess in attentat sin Hitler en ses quartier general a Wolfsschanze. Quest'emprova da mazzar Hitler n'è dentant betg reussida, gist sco l'emprova curt suenter da far in culp da stadi a Berlin. Ils attentaders èn vegnids executads. Intgins paucs schuldads refusan la guerra era per motivs ideologics ed emprovan da la scursanir cun acziuns da sabotascha. La maioritad dentant cumbatta enfin la fin. Numerus schuldads tudestgs ed associaziuns d'agid (reserva da polizia, etc.) sa participeschan a crims da guerra, quai che provochescha vinavant la resistenza da la populaziun en las regiuns occupadas.

En il Danemarc resenta la populaziun l'occupaziun tudestga sco in «dischariel», tenor ils pleds dal retg. En l'Ollanda ston ils Tudestgs discharmar la polizia, perquai ch'els teman ina revolta. Al moviment da «Vidkun Quisling» en Norvegia na suonda nagin moviment da massa en la populaziun, la maioritad refusa ils Tudestgs. La resistenza la pli massiva en l'Europa dal Vest ha lieu en Frantscha, nua che la «Résistance», tranter auter ils «Maquis» (ina gruppa da resistenza, denominada tenor il chagliom «maquis»), cumbatta cunter l'occupaziun tudestga.

Pli ferms èn dentant ils moviments da resistenza en l'Europa dal Sidost e da l'Ost: en l'Uniun Sovietica, en la Grezia, en l'Albania ed en la Jugoslavia (sut marschal Tito) cumbattan grondas armadas da partisans – per il pli cun ina tenuta communista, socialista u naziunalista. L'uschenumnada «armada da la patria» polaca dentant na po betg quintar cun bler sustegn da dador. Da la guerra pitschna perpetna cunter ils occupants tudestgs sortan per il pli ils partisans sco victurs. Vers la fin da la guerra pon territoris pli gronds vegnir deliberads da l'occupaziun tudestga, p.ex. en Jugoslavia, nua che Tito surpiglia la pussanza u en Grezia, nua che l'egemonia dad ELAS (Ellinikós / Ethnikós Laikós Apelevtherotikós Stratós, l'armada greca per la liberaziun dal pievel) collidescha cun ils interess da la Gronda Britannia e maina a la guerra civila greca.

Furmaziun internaziunala dad in bloc[modifitgar | modifitgar il code]

Cun il patg anticomintern tranter la Germania ed il Giapun vegn mess gia il 1936 il fundament per l'axa Germania-Giapun-Italia da pli tard. Cun il patg tranter Hitler e Stalin s'agravescha l'emprim la relaziun cun il Giapun. Cunquai ch'il Giapun spera sin l'access a las colonias britannicas ed ollandaias en l'Asia, vegn fatg il 1940 in nov contract per la cooperaziun militara, l'uschenumnà Patg tripartit. A quel s'uneschan anc numerus stadis da l'Europa da l'Ost.

La Gronda Britannia s'oppona il 1940 ad in'allianza tudestga e spera enstagl sin il sustegn economic e militar dals Stadis Unids da l'America. Specialmain il president american Franklin D. Roosevelt vul per motivs strategics ed economics far da l'USA in adversari decisiv cunter ils plans d'expansiun da la Germania. Malgrà ch'ils Stadis Unids restan uffizialmain neutrals, sustegnan els dapi il mars 1941 la Gronda Britannia cun massivas furniziuns d'armament. L'avust s'inscuntran ils schefs da stadi da la Gronda Britannia e da l'USA per fixar ils princips da lur politica communabla durant e suenter la guerra. Suenter l'attatga giapunaisa sin Pearl Harbor il december entra l'USA uffizialmain en guerra.

Conferenzas da guerra dals Alliads[modifitgar | modifitgar il code]

d.s.a.d: Stalin, Roosevelt e Churchill a Teheran, 1943
  • Conferenza da l'Atlantic (9–12 d'avust 1941) sin la nav da guerra britannica «Prince of Wales»
  • Conferenza d'Arcadia (22 da december 1941 fin ils 14 da schaner 1942) a Washington D. C.
  • Conferenza da Moscau 1942, (12–17 d'avust 1942) a Moscau
  • Conferenza da Casablanca (12–24 da schaner 1943) a Casablanca, Marocco
  • Conferenza da Trident (12–27 da matg 1943) a Washington D.C.
  • Conferenza da Quadrant (17–24 d'avust 1943) a Québec, Canada
  • Conferenza dals ministers da l'exteriur a Moscau (19 d'october fin 1. da november 1943) a Moscau
  • Conferenza da Teheran (28 da november fin 1. da december 1943) a Teheran, Iran
  • Segunda conferenza da Québec (12–16 da settember 1944) a Québec
  • Conferenza da Moscau 1944 (9–20 d'october 1944) a Moscau
  • Conferenza da Jalta (4–11 da favrer 1945) a Jalta, Krim, Ucraina
  • Conferenza tripartita da Potsdam (17 da fanadur fin 2 d'avust 1945) a Potsdam

Il cumenzament dal 1943 decidan Roosevelt e Churchill a Casablanca da cumbatter la Germania, fin che quella capitulescha senza cundiziuns. La fin da l'onn ha lieu a Teheran in'emprima conferenza ensemen cun l'Uniun Sovietica che vegn medemamain sustenida da furniziuns d'armament dals Stadis Unids. A questa conferenza vegn debattà davart il temp suenter la guerra e suenter la victoria sur la Germania. Ils Alliads n'èn dentant betg promts da conceder garanzias concretas u autras cunvegnientschas a l'Uniun Sovietica per l'urden suenter la guerra en l'Europa. Uschia datti gia il 1944 emprims stgarps en la coaliziun anti-Hitler. L'Uniun Sovietica cumenza perquai ad etablir regenzas communistas en zonas d'influenza. La midada da regenza en l'USA il 1945 maina er ad ina midada politica: Harry S. Truman persequitescha in curs rigid anticommunist ed antisovietic e sa basa per quel sin la dominanza economica e pli tard sin il monopol dad armas nuclearas.

Quests conflicts mainan a la Guerra fraida tranter l'USA e l'Uniun Sovietica ed a la divisiun da la Germania. Quella separaziun finescha pir il 1990 cun l'uschenumnà Contract Dus plus Quatter.


Consequenzas da la guerra e victimas[modifitgar | modifitgar il code]

Dumber da victimas[modifitgar | modifitgar il code]

Invalid da guerra rugond ad Essen, 1948
Schuldà britannic mort a Saint-Nazaire, 1942

En il decurs da la Segunda Guerra mundiala moran ca. 55 milliuns umans (da quels var 39 milliuns en l'Europa e circa 16 milliuns en l'Asia). Tranter questas victimas n'èn betg mo blers schuldads, mabain – quai ch'è caracteristic per la «guerra moderna» – era blers civilists (p.ex. en la Battaglia da Stalingrad). L'Uniun Sovietica è pertutgada il pli fitg. Ella cumplanscha la mort da ca. 17 milliuns persunas civilas ed 8,6 milliuns schuldads. En questa cifra èn era cumpigliads ils blers Russ, Serbs, Gidieus, Sinti e Roma ch'èn vegnids persequitads per motivs politics u rassistics, ils omosexuals ed ils uschenumnads «asocials» dal Trianghel nair, sco er ils decumpositurs da l'armada («Wehrkraftzersetzer») ed ils spirituals. Questas persunas èn mortas en ils champs da destrucziun e da concentraziun dals Tudestgs. Las victimas da vart tudestga muntan a 5,7 milliuns schuldads[26] e ca. 3,6 milliuns civilists («donns collaterals») e passa in milliun ulteriuras victimas dal reschim naziunalsocialistic sco praschuniers (asocials, omosexuals, spirituals, e.a.), persunas cun impediments (eutanasia, victimas da l'igiena da razzas naziunalsocialistica) ed ulteriurs civilists tudestgs[27]. Dals 5,7 milliuns praschuniers da guerra da l'armada sovietica èn 3,3 milliuns morts da la fom u morts en champs da concentraziun. 56 % dals praschuniers da guerra sovietics èn pia morts en praschunia tudestga. Dals 3,1 milliuns schuldads tudestgs en praschunia sovietica èn morts ca. 1,3 milliuns (42 %). Il dumber dals praschuniers da guerra dals Alliads dal vest ch'èn morts en praschunia tudestga munta a ca. 3 %.

Numerus schuldads ch'eran depressivs u malsauns da spiert e perquai betg abels per il servetsch militar èn vegnids sentenziads sco deserturs – per «mantegnair la morala da la truppa». Quai na faschevan betg mo la Germania e las pussanzas da l'axa, mabain er ils auters stadis en guerra.

Blers civilists morts hai dà a chaschun dals bumbardaments da las citads grondas (Cologna, Düsseldorf, da la regiun da la Ruhr, da Hamburg, Varsovia, Dresden, Londra, Tokio), resp. pervia da la destrucziun da las citads durant lur conquista (Stalingrad, Breslovia, Königsberg), pervia da la bloccada da Leningrad e da Charkow, las navs da fugitivs sfundradas, l'enviern dir, ils champs da correcziun en l'Uniun Sovietica e pervia da l'expulsiun violenta dals umans suenter la guerra (p.ex. ils Tudestgs da las Sudetas).

Per blers umans n'eri betg pussaivel da fugir da l'intschess naziunalsocialistic, perquai che stadis sco l'USA u la Svizra han per part fermà ils cunfins ed era tramess fugitivs gidieus enavos en ils pajais dominads dals Tudestgs.

Il dumber da victimas directas ed indirectas da las bumbas atomicas a Hiroshima e Nagasaki surpassa tschientmilli.


Praschuniers da guerra e lavur sfurzada[modifitgar | modifitgar il code]

Lavurers sfurzads durant la construcziun dal buncher per submarins a Brema, 1944

Totalmain 11 milliuns schuldads da l'armada tudestga e da la Waffen-SS èn daventads praschuniers da guerra; da quels 7,7 milliuns da maun da las pussanzas dal vest e 3,3 milliuns da vart da l'Uniun Sovietica. Var 3,6 milliuns praschuniers da guerra tudestgs eran en champs britannics en Gronda Britannia, Germania, Canada, Malta, Madagascar, Etiopia ed auters pajais. Circa 3,1 milliuns praschuniers tudestgs eran en champs americans, per il pli en ils Stadis Unids da l'America. Per als privar dal status da praschuniers da guerra èn ils commembers da l'armada tudestga e da la «Waffen-SS» arrestads a la fin da la guerra vegnids dessignads sco «Disarmed Enemy Forces». Tranter auter èn els vegnids arrestads en champs en la Renania tudestga (Rheinland) e per part era vegnids sfurzads da lavurar en Germania ed a l'exteriur, surtut en Frantscha.

Tranter set ed indesch milliuns umans ha il reschim nazistic sfurzà da luvrar, quai bunamain en l'entira Germania ed en las regiuns occupadas. Per il pli lavuran els en fabricas sper praschuniers dals champs da concentraziun sut cundiziuns indegnas sumegliantas. Per part sumeglian las cundiziuns da viver quellas da las famiglias da purs e mastergnants ch'als dattan lavur. Il responsabel suprem per quests lavurers è Fritz Sauckel. El vegn sentenzià a mort ed executà l'onn 1946 en il rom dals process da Nürnberg.

Suenter la fin da la guerra existan en l'Europa tranter 6,5 e 12 milliuns persunas designadas sco «displaced persons» (DP), qvd. persunas ch'èn per raschuns da guerra ordaifer lur pajais e che na pon senza agid betg turnar en lur patria u sepatriar da nov en in auter pajais. Per il pli èn quai praschuniers da guerra, lavurers sfurzads e praschuniers da champs da concentraziun. Per als repatriar u integrar als alloscheschan stadis terzs en uschenumnads champs da DP.

Effects posteriurs[modifitgar | modifitgar il code]

Pervia da la Segunda Guerra mundiala vegnan la Germania, l'Italia ed il Giapun exclus dal circul da las pussanzas grondas militaras. Ils stadis da l'Europa Occidentala (Frantscha, Ollanda, Gronda Britannia) èn uschè flaivels ch'els ston suenter la guerra renunziar a lur colonias. L'USA e l'Uniun Sovietica prendan en il plaz da las novas pussanzas mundialas – pervia da l'armament nuclear lura schizunt sco uschenumnadas superpussanzas

Europa[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter la fin da la Segunda Guerra munidala en l'Europa sa cusseglian las pussanzas victuras il fanadur/avust 1945 a Potsdam davart l'avegnir da l'Europa e da la Germania. Ina tendenza era gia vegnida annunziada a chaschun da la conferenza a Jalta il favrer 1945.

La Germania vegn partida en quatter zonas d'occupaziun: las regiuns da l'ost (Pomarania, Silesia, Prussia da l'Ost) vegnan suttamessas a l'administraziun da la Pologna e da l'Uniun Sovietica per reglar la pasch.[28] La Pologna obtegna qua tras ad interim novs cunfins en il vest (la lingia dad Oder-Neisse) ed en l'ost. Las Sudetas ch'eran vegnidas annectadas a la Germania suenter las decisiuns da la cunvegna da Minca il 1938 vegnan puspè surdadas a la Tschecoslovachia. L'Austria vegn restabilida sco stadi autonom. Quai era gia vegnì annunzià il 1943 a chaschun da la declaraziun da Moscau. Ultra da quai vegn anc fundada la Zweite Republik en l'Austria e medemamain partida en quatter zonas d'occupaziun, fin ch'ella daventa neutrala il 1955 cun il conctract statal da l'Austria.

Perquai che las trais pussanzas victuras decidan de facto da reducir il territori da la Germania, vegnan tranter 12 e 14 milliuns (tenor funtauna) Tudestgs (Tudestgs da las Sudetas, da la Silesia, da la Pomarania, da la Pologna e da la Prussia da l'Ost) stgatschads da lur patria. Uschia moran suenter la capitulaziun militara tudestga anc tranter 2 e 3 milliuns Tudestgs. Ulteriurs 3,5 milliuns Polacs perdan lur patria entras il spustament vers il vest dals cunfins polacs.

Sala da seduta dals process da Nürnberg, 30 da settember 1946

Ils crims da guerra da la Germania e dal Giapun vegnan tractads en plirs process (tranter auter ils process da Nürnberg). En la confessiun da culpaivladad da Stuttgart renconuscha la Baselgia evangelica en Germania l'october 1945 la culpa da cristians evangelics ch'èn stads participads als crims dal naziunalsocialissem.

Umens staglian in chavagl mort a Berlin, matg 1945

Bleras citads èn destruidas per gronda part. Las victualias e surtut materias primas e ladim mancan. Quai sforza la populaziun da viver en paupradad. Perquai che blers umens èn morts durant la guerra u daventads praschuniers da guerra, allontaneschan las dunnas, las uschenumnadas «dunnas da ruinas» (Trümmerfrauen), il rument en las citads. Victualias pon ins mo cumprar cun marcas da victualias u ord atgna producziun. Perquai sa rendan massas dad abitants da la citad sin la champagna per barattar bains materials cunter victualias. Ultra da quai perdan enconuschentas interpresas tudestgas lur patents e lur marcas da fabricaziun. Questa situaziun sa mida pir il 1948 cun la refurma monetara e curt suenter cun in rasant svilup economic ils onns 1950.

Asia e Pacific[modifitgar | modifitgar il code]

Il Giapun sto returnar las inslas occupadas en il Pacific a l'Australia ed a la Gronda Britannia. Plinavant perda el Corea, Formosa Taiwan, Sachalin dal Sid e las Inslas Curilas. L'occupaziun dals Alliads en il Giapun finescha cun il contract da pasch da San Francisco l'onn 1951, en il qual la suveranitad dal Giapun vegn puspè restabilida. Insaquantas inslas giapunaisas, tranter quellas las Inslas Ryūkyū, restan per part fin il 1972 sut controlla americana.

Fundaziun da las Naziuns Unidas[modifitgar | modifitgar il code]

Cun la fundaziun da l'«Organisaziun da las Naziuns Unidas» (ONU) a la conferenza da San Francisco e cun l'entrada en vigur da la charta da las Naziuns Unidas ils 24 d'october 1945 emprov'ins da transfurmar la coaliziun anti-Hitler en in'instituziun permanenta per garantir la pasch mundiala. Quest pass ha surtut inizià il president dals Stadis Unids Franklin D. Roosevelt. Il punct central da la charta è da stgaffir in sistem che promova l'appaschentaziun da dispitas e l'intervenziun controllada en cas da surpassament sco era la collavuraziun internaziunala. Ina rolla speziala sco garants da la pasch mundiala è prevedida per las naziuns victuras (USA, Uniun Sovietica, Gronda Britannia, Frantscha e China) che obtegnan in sez permanent ed in dretg da veto en il cussegl da segirezza da l'ONU. Ils 10 da december 1948 vegn deliberada la Decleraziun universala dals dretgs umans. A basa da questa naschan pli tard ulteriuras convenziuns dals dretgs umans, tranter auter la convenziun davart prevegnir e punir il genocid.

Il passadi a la Guerra fraida[modifitgar | modifitgar il code]

La Segunda Guerra mundiala passa tant en l'Europa sco er en l'Asia bunamain senza interrupziun a la Guerra fraida. Gia durant la guerra datti differenzas tranter l'Uniun Sovietica ed ils Alliads dal vest che n'obtegnan dentant nagina prioritad a favur da la finamira communabla. Betg mo l'Uniun Sovietica è la culpa da questas differenzas. En quest senn n'èn Hiroshima e Nagasaki betg mo las ultimas bumbas da la Segunda Guerra mundiala, mabain era las emprimas bumbas da la Guerra fraida. Medemamain n'èn l'extensiun immensa da l'Uniun Sovietica vers il vest e l'avanzament communistic da l'Asia betg mo in resultat da la Segunda Guerra mundiala, mabain er in motiv per la Guerra fraida.

En in pled a Fultan, Missouri, l'onn 1946 dovra Winston Churchill per l'emprima giada il maletg da la «tenda da fier» per descriver l'Europa suenter la guerra ch'è ussa dividida en sferas d'influenza. Ca. a partir dal 1947 (la doctrina da Truman) datti adina dapli tensiuns tranter ils alliads da pli baud: ils Alliads dal vest dad in maun e l'Uniun Sovietica da l'auter maun. Entant che las pussanzas occidentalas installeschan en lur zonas la democrazia parlamentara, erigia l'Uniun Sovietica en ils stadis da l'Europa Orientala uschenumnadas democrazias popularas sut la direcziun dals communists. Consequentamain daventan las tensiuns pli acutas, quai che ha per consequenza in'aversiun vicendaivla dals anterius alliads, la separaziun da la Germania e da l'Europa ed il cumenzament da la «Guerra fraida». Sco allianza militara dal vest vegn fundada la NATO (Organisaziun dal pact da l'Atlantic dal Nord) il 1949. Suenter il rearmament da la Germania Occidentala e la participaziun a la NATO da la Republica Federala Tudestga il 1955 suonda sco cunterpart dals stadis dal bloc da l'ost il Patg da Varsovia. Durant las revoluziuns dal 1989 dattan las dictaturas da l'Europa Orientala ensemen ed il dretg d'autodeterminaziun dals pievels en las anteriuras republicas sovieticas vegn restabilì en il decurs da la dissoluziun da l'Uniun Sovietica. Cun quai èn eliminads ulteriurs effects da la Segunda Guerra mundiala.

Ulteriurs conflicts suenter la guerra[modifitgar | modifitgar il code]

Sco conflicts successurs che stattan directamain u indirectamain en connex cun la Segunda Guerra mundiala pon valair:

  • la guerra civilia chinasia (1945–1949) reiniziada. Quella chala cun la victoria dals communists e la fundaziun da la Republica populara da la China sco era cun il conflict da Taiwan che cumenza suenter.
  • la guerra d'independenza da l'Indonesia (1945–1949)
  • la crisa en l'Iran (1945–1946)
  • la guerra civila greca (1946–1949)
  • la guerra da l'Indochina franzosa (1946–1954)
  • Il conflict en il Proxim Orient cumenza il 1948 cun l'emprima escalaziun en la guerra arabo-israeliana (1948–1949) suenter la fundaziun dal stadi da l'Israel.
  • il conflict en connex cun la separaziun da l'India en ils stadis da l'India e dal Pakistan suenter l'independenza dal 1947 sco era collià cun quai il conflict da Kaschmir (emprima guerra indio-pakistana 1947–1949)
  • la guerra coreana en la Corea separada (1950–1953) sco emprima guerra cun participaziun da las Naziuns Unidas.

En parts da l'Europa Orientala, p.ex. en il Balticum, en Pologna ed en l'Ucraina, datti gia avant la fin da la guerra acziuns clandestinas. Questas èn manadas dad organisaziun naziunalisticas (Waldbrüder, partisans baltics u l'OUN, l'organisaziun da naziunalists ucranais) per part fin ils onns 1950 cunter l'occupaziun sovietica e la stalinisaziun. Suenter la mort da Stalin il mars 1953 sa distgargia la resistenza cunter ils sistems sovietic-communistics en pliras revoltas dal pievel che vegnan supprimidas da l'Armada cotschna (revolta dals 17 da zercladur 1953 en la DDR, revolta dal pievel en l'Ungaria il 1956).

Elavuraziun e recepziun[modifitgar | modifitgar il code]

La publicitad europeica e tudestga s'occupa vinavant cun la Segunda Guerra mundiala ed ils ultims onns hai puspè dà dapli attenziun en chaussa (p.ex. monuments per ils Gidieus assassinads en l'Europa).

La dimensiun immensa da la Segunda Guerra mundiala è vesaivla en pliras linguas. Per il temp da pasch relativamain lung e prosperont ch'è suandà la guerra en ils pajais industrialisads è naschida la noziun da «suenterguerra», per tudestg Nachkriegszeit e per englais postwar period. Questa noziun vegn darar duvrada per autras guerras. Plinavant èn intginas noziuns da guerra penetradas da lur lingua d'origin en autras linguas, p.ex. Blitzkrieg", moral bombing u Ketsu-go.


Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

Tudestg[modifitgar | modifitgar il code]

  • Winfried Baumgart u.a. (Bearb.): Quellenkunde zur deutschen Geschichte der Neuzeit von 1500 bis zur Gegenwart. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt,
    • 6/2 – Weimarer Republik, Nationalsozialismus, Zweiter Weltkrieg (1919–1945), 2003, ISBN 3-534-07659-1.
  • Winston S. Churchill: Der Zweite Weltkrieg. Mit einem Epilog auf die Nachkriegsjahre. Fischer, Frankfurt/M. 2003, ISBN 3-596-16113-4
  • Jörg Echternkamp: Der Zweite Weltkrieg. Die 101 wichtigsten Fragen, C.H. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-59314-7.
  • Militärgeschichtliches Forschungsamt der Bundeswehr: Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg (10 toms). DVA, 1978–2008.
  • Lothar Gruchmann: Totaler Krieg. Vom Blitzkrieg zur bedingungslosen Kapitulation. Dtv, Minca 1991, ISBN 3-423-04521-3.
  • Manfred Hildermeier: Die Sowjetunion 1917–1991. En: Grundriss der Geschichte, Oldenbourg, Minca 2001.
  • David Jordan, Andrew Wiest: Atlas des Zweiten Weltkrieges, Tosa, Vienna 2005, ISBN 3-85492-972-2.
  • John Keegan: Der Zweite Weltkrieg. Rowohlt, Reinbek 2004, ISBN 3-87134-511-3.
  • Ian Kershaw: Wendepunkte. Schlüsselentscheidungen im Zweiten Weltkrieg 1940/41. DVA, Minca 2. ed. 2008, ISBN 978-3-421-05806-5.
  • James Lucas: Die Wehrmacht von 1939 bis 1945. Tosa, Vienna 2004, ISBN 3-85492-880-7.
  • Rolf-Dieter Müller: Der Zweite Weltkrieg, Klett-Cotta, Stuttgart 2004. (Handbuch der deutschen Geschichte; tom 21) ISBN 3-608-60021-3 (Manual impurtant; era cumparì sco «Der letzte deutsche Krieg» sco versiun scursanida ed elavurada. Recensiun sin SEHEPUNKTE).
  • Die Berichte des Oberkommandos der Wehrmacht 1939–1945, Verl. für Wehrwissenschaft, Minca 2004, ISBN 3-89340-063-X.
    • Bd. 1. – September 1939 bis 31. Dezember 1940
    • Bd. 2. – 1. Januar 1941 bis 31. Dezember 1942
    • Bd. 3. – 1. Januar 1942 bis 31. Dezember 1943
    • Bd. 4. – 1. Januar 1944 bis 31. Dezember 1944
    • Bd. 5. – 1. Januar 1944 bis 9. Mai 1945
  • Birgit Morgenrath (edit.): Unsere Opfer zählen nicht. Die Dritte Welt im Zweiten Weltkrieg, Assoziation A, Berlin 2005, ISBN 3-935936-26-5.
  • Richard Overy: Die Wurzeln des Sieges: Warum die Alliierten den Zweiten Weltkrieg gewannen. rororo, Reinbek 2002, ISBN 3-499-61314-X.
  • Gerhard Schreiber: Der Zweite Weltkrieg, Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-44764-3. (Ina survista cumpletta relativamain curta, ma detagliada; recensiuns tar [www.Perlentaucher.de].)
  • Michael Sontheimer (edit.): Bilder des Zweiten Weltkrieges. DVA, Minca 2005, ISBN 3-421-05872-5.
  • Hedley Paul Willmott: Der Zweite Weltkrieg, Gerstenberg Verlag, 2005, ISBN 3-8067-2561-6.
  • Adam Tooze: Ökonomie der Zerstörung. Die Geschichte der Wirtschaft im Nationalsozialismus. Siedler Verlag, 2007, ISBN 978-3-88680-857-1.
  • Christian Zentner (edit.): Der Zweite Weltkrieg. Ein Lexikon, Tosa, Vienna 2005, ISBN 3-85492-818-1.
  • John Zimmermann: Pflicht zum Untergang. Die deutsche Kriegsführung im Westen des Reiches 1944/45. Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn 2009, ISBN 978-3-506-76783-7 (Zeitalter der Weltkriege, tom 4).[29]
  • Sönke Neitzel, Harald Welzer: Soldaten. Protokolle vom Kämpfen, Töten und Sterben. S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 2011, ISBN 978-3-10-089434-2. («Eine erschreckende Innenansicht des Zweiten Weltkriegs»)

Englais[modifitgar | modifitgar il code]

  • Michael Armitage e.a.: World War II Day by Day, DK Publishing, London 2004, ISBN 0-7566-0296-3
  • Robin Cross: World War II, DK Adult, New York 2004, ISBN 0-7566-0521-0
  • Jon E. Lewis: The Mammoth Book of Eyewitness World War II, Carroll & Graf, London 2002, ISBN 0-7867-1071-3
  • Kelly S. Tunney (edit.): Memories of World War II. Photographs from the archives of the Associated Press, Abrams, New York 2004, ISBN 0-8109-5013-8
  • Gerhard L. Weinberg: A world at arms. A global history of World War II., University Pr., Cambridge 2005, ISBN 0-521-85316-8 (in'impurtanta preschentaziun generala detagliada.)


Films[modifitgar | modifitgar il code]

Reportaschas[modifitgar | modifitgar il code]

  • Global War – Der Zweite Weltkrieg
    • Teil 1: Der Faschismus breitet sich aus, 2005
    • Teil 2: Das Wiederherstellen der Kräfte, 2005
    • Teil 3: Die Befreiung, 2005
  • Der Zweite Weltkrieg – Die Enzyklopädie, 2003
  • Zweiter Weltkrieg (Stalingrad-Box), 2003
  • Der Zweite Weltkrieg in original Farbaufnahmen 1–3, 2002

Films dramatics[modifitgar | modifitgar il code]

in'elecziun
  • Der Untergang, 2004
  • Band of Brothers – Wir waren wie Brüder, 2002
  • Pearl Harbor, 2001
  • Der Soldat James Ryan, 1998
  • Stalingrad, 1993
  • Das Boot, 1981
  • Die Brücke von Arnheim, 1977
  • Der längste Tag, 1962

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Alan J. P. Taylor: Die Ursprünge des Zweiten Weltkriegs: d. Jahre 1933–1939. Gütersloh 1963.
  2. Alexander Lüdeke: Der Zweite Weltkrieg. Ursachen, Ausbruch, Verlauf, Folgen. Berlin 2007, ISBN 978-1-4054-8585-2, p. 299.
  3. Gerhard Schreiber: Der Zweite Weltkrieg. 2. ediziun, C. H. Beck, Minca 2004, p. 8.
  4. Gabriel Kolko: Das Jahrhundert der Kriege. S. Fischer, Frankfurt am Main 1999, p. 183.
  5. Wilhelm Treue: Dokumentation: Hitlers Denkschrift zum Vierjahresplan. En: Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte. 3. ann., 1955, carnet 2, p. 184–210, qua p. 206 e 210 (online, PDF); cf. Rolf-Dieter Müller: Der Zweite Weltkrieg. Klett-Cotta, Stuttgart 2004 (Handbuch der deutschen Geschichte; tom 21), p. 55 e 109 f.
  6. Colin Gray, War, Peace and International Relations – An Introduction to Strategic History, Routledge, Oxon 2007, p. 170.
  7. cf. Alexander Lüdeke: Der Zweite Weltkrieg. Ursachen, Ausbruch, Verlauf, Folgen. Berlin 2007, ISBN 978-1-4054-8585-2, p. 69.
  8. Lothar Gruchmann: Der Zweite Weltkrieg. Kriegführung und Politik, 7avla ediziun, dtv: Minca 1982 (1967), p. 87/88.
  9. Lothar Gruchmann: Der Zweite Weltkrieg. Kriegführung und Politik, 7avla ediziun, dtv: München 1982 (1967), p. 96-98.
  10. Lothar Gruchmann: Der Zweite Weltkrieg. Kriegführung und Politik, 7avla ediziun, dtv: München 1982 (1967), p. 96-98.
  11. Lothar Gruchmann: Der Zweite Weltkrieg. Kriegführung und Politik, 7avla ediziun, dtv: München 1982 (1967), p. 95-96.
  12. Heather Williams, Parachutes, Patriots and Partisans: The Special Operations Executive and Yugoslavia, 1941–1945, C. Hurst & Co., 2003, ISBN 1-85065-592-8, p. 36.
  13. «Am 2. Mai 1945 ist in Wismar der Krieg zu Ende. Britisch-kanadische Truppen, aus Richtung Gadebusch kommend, besetzten kampflos die Stadt. Sie errichteten auf Höhe des Soldatenfriedhofs an der Rostocker Straße einen Schlagbaum zur Abgrenzung gegen das von sowjetischen Truppen eroberte Gebiet. Die sowjetischen Truppen erreichen aus Richtung Bützow-Warin am Nachmittag des gleichen Tages die Stadtgrenze und setzen bei Kritzowburg ihren Schlagbaum.» Or da: Wismarer Beiträge – Schriftenreihe des Stadtarchivs Wismar, tom 6; Wismar 1990, p. 6
  14. Or da l'acta da persunal dad in uffizier da l'armada da la Republica Federala Tudestga: «Vom 9.05.45 bis 30.09.45 Teilnehmer am 8. Generalstabslehrgang in Oslo».
  15. Alexander Fischer: «Teheran – Jalta – Potsdam», Die sowjetischen Protokolle von den Kriegskonferenzen der «Großen Drei», mit Fußnoten aus den Aufzeichnungen des US Department of State, Cologna 1968, p. 322 e 324.
  16. http://www.dhm.de/ausstellungen/kalter_krieg/zeit/z1955.htm Text da la proclamaziun unilaterala da l'Uniun Sovietica.
  17. Decret dal presidi dal Soviet suprem da l'Uniun da las republicas socialistas sovieticas URSS (text russ).
  18. Richard von Weizsäcker: pled per ils 8. da matg 1985.
  19. [http://www.stefan-herre.de/wolffsohn.html Michael Wolffsohn davart la fin da la guerra ils 8 da matg.
  20. Colin Gray, War, Peace and International Relations – An Introduction to Strategic History, Routledge, Oxon 2007, p. 127.
  21. Per la part suandanta vesair tranter auter: Wolfgang Benz/Hermann Graml/Hermann Weiß, Enzyklopädie des Nationalsozialismus, Minca 1998, 3. ediziun
  22. Il discurs da perscrutaziun s'occupa cun la dumonda quant impurtants che quests motivs eran. Ina buna survista chattan ins sin http://www.uni-muenster.de/PeaCon/wuf/wf-95/9520301m.htm. La pli nova litteratura: Tsuyoshi Hasegawa, Racing the Enemy. Stalin, Truman and the Surrender of Japan, Cambridge (Mass.) 2005.
  23. Helke Sander/Barbara Johr: BeFreier und Befreite, Fischer, Frankfurt 2005
  24. Seidler/Zayas: Kriegsverbrechen in Europa und im Nahen Osten im 20. Jahrhundert, Mittler, Hamburg Berlin Bonn 2002
  25. Vesair p.ex.: Hannes Heer/Klaus Naumann (edit.), Vernichtungskrieg. Verbrechen der Wehrmacht 1941 bis 1944, Frankfurt/M. 1997; Christopher R. Browning, Ganz normale Männer. Das Reserve-Polizeibataillon 101 und die «Endlösung» in Polen, Reinbek 1993; Walter Manoschek, (edit.), Die Wehrmacht im Rassenkrieg. Der Vernichtungskrieg hinter der Front. Vienna 1996.
  26. Rüdiger Overmans: Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg, Oldenbourg, Minca 1999, ISBN 3-486-56332-7, p. 316.
  27. Dieter Pohl: Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1939–1945. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2003, ISBN 3-534-15158-5, p. 153.
  28. Helmut Müller: Schlaglichter der deutschen Geschichte, Bundeszentrale für politische Bildung (bpb), Bonn 1990, p.305; Eckart Thurich: Die Sieger in Deutschland, en: Die Teilung Deutschlands 1945–1955, or da: Informationen für die politische Bildung Nr. 232, 1991, p.9
  29. Vgl. Wigbert Benz: recensiun da: Zimmermann, John: Pflicht zum Untergang. Die deutsche Kriegführung im Westen des Reiches 1944/45. Paderborn 2009. En: H-Soz-u-Kult, 5 da favrer 2010.


Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons
Commons
Commons: Zweiter Weltkrieg – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio
Commons Commons: Kategorie Zweiter Weltkrieg mit Unterkategorien – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio