Senn da la vita

Hamlet a la tschertga dal senn (cun la chavazza da Yorick)

Il senn da la vita è la muntada che mintg’uman dat a sia vita. El è l’«emprova da sclerir las relaziuns en las qualas l’uman sa chatta en e cun il mund» (P. Tiedemann). Tgi che tschenta la dumonda suenter il senn da la vita parta da la supposiziun che la vita correspundia ad in tschert intent u ad ina tscherta finamira (quai che na sto betg exnum esser il cas).

I dat nundumbraivlas respostas a questa dumonda. Savens vegnan fatgs valair cumportaments biologics (reproducziun, mantegnair la spezia) u persvasiuns religiusas. In’autra avischinaziun è quella da conceder a mintg’uman il dretg e l’obligaziun d’eleger sez ed autonomamain in senn e d’attribuir a la vita ina muntada individuala.

Ponderaziuns preliminaras davart lingua e logica

Per ch’ins possia insumma discurrer dal ‹senn da la vita› sto quest’expressiun l’emprim vegnir sclerida linguisticamain. Il pled ‹senn› è in’expressiun equivoca: ins la po chapir u sco expressiun cun in senn teleologic u simplamain sco expressiun linguistica (‹senn›: il cuntegn da quai che vegn ditg). Er l’expressiun ‹vita› cumpiglia duas muntadas. En las suandantas expectoraziuns vegn ‹vita› chapì en emprima lingia sco l’existenza dal singul individi e main sco fenomen biologic general.

In problem che la logica chaschuna areguard dumondas davart il senn da la vita è l’abilitad da l’intelletg uman da metter en dumonda mintga conclusiun e da midar teoreticamain la perspectiva ad infinit. Perquai po la resposta vegnir tschertgada en perpeten senza ch’i fiss pussaivel da la respunder definitivamain. Quai vala er per respostas religiusas u ideologicas: pervi da lur caracter dogmatic èn tals concepts bain immuns envers critica da dadens anora; mintg’ideologia u teoria sa lascha dentant relativar cun agid da criteris externs.

Motivs per la dumonda davart il senn

Apparentamain è mo l’uman abel da far patratgs areguard il senn da la vita. Gia la filosofia antica ha constatà che l’uman è evidentamain la suletta creatira enconuschenta ch’ha sviluppà ina lingua e che dispona da l’intelletg (zoon logon echon). Questas abilitads èn las premissas per pudair reflectar davart l’atgna existenza ed il senn da quella.

Savens è la dumonda davart il senn da la vita strusch preschenta en il mintgadi, uscheditg che la vita na para betg problematica u ‹existenziala›. Rupturas, eveniments da crisa u novas sfidas pon dentant metter en dumonda in concept da la vita che pareva fin alura raschunaivel ed incontestà. En talas situaziuns sforzan ins dumondas sco «tge ma fa cuntenta/cuntent?» ubain «da tge patesch jau?» da sa confruntar cun il senn da la vita.

Ultra da quests aspects da la psicologia da l’individi datti in interess pli general da l’umanitad da sa confruntar cun la dumonda davart il senn da la vita. Quella accumpogna l’istorgia culturala gia dapi l’antica e s’exprima per regla en furma da tractats filosofics. Per part furman quels la basa d’entirs constructs religius u ideologics. Questa discussiun pli vasta e las respostas che las singulas epocas han dà a la dumonda davart il senn da la vita furman la basa per quest artitgel.

Reacziuns sin la dumonda davart il senn

Reacziuns negativas

Angelika Hoerle (1920)

Sch’ins dumonda suenter il senn da la vita na ston ins betg exnum chattar ina resposta positiva. Tenor differentas teorias psicologicas prefereschan bleras persunas da supprimer talas dumondas. Ellas guntgeschan ina confruntaziun cun questa dumonda e la finala er cun sasezzas. Uschia ‹funcziunan› ellas en il mintgadi senza ch’ellas dessan en egl, ellas èn dentant – sco la filosofia da l’existenza di – «inveritablas» (uneigentlich, Martin Heidegger). Quai vul dir ch’ellas n’èn betg sa decididas per ina moda da viver conscienta ed autentica.

Persunas che chattan nagin senn e vivan mo pli perquai che las circumstanzas las sforzan da viver e perquai che l’instinct da conservar sasez cumonda quai, han savens la tendenza da daventar cinicas. In’autra reacziun, la desperaziun, è in dals temas centrals en l’ovra dal filosof Søren Kierkegaard. Tgi che reagescha en questa moda e perda tut la speranza, po daventar depressiv u snegar la vita dal tuttafatg (suicidi).

I dat dentant er in puntg da vista different, tenor il qual l’absurditad da la vita na sto betg exnum manar en la desperaziun. Il fatg che la vita sco tala n’haja nagin senn taxescha per exempel l’existenzialist Albert Camus a priori ni sco bun ni sco nausch. Sco quai ch’el exemplifitgescha en Le mythe de Sisyphe na saja questa constataziun betg in impediment per affirmar la vita ed il cletg da l’uman. Il cuntrari: gist en confrunt cun il mund absurd possia l’uman chattar ses cletg.

In’autra furma da reacziun negativa è quella da refusar la dumonda davart il senn sco fallada e da condemnar ella sco nuschaivla. Tenor Theodor W. Adorno (Negative Dialektik) suggereschia la dumonda in’objectivitad a la quala mintga resposta stoppia cuntradir, damai che quellas stoppian vegnir formuladas ed affirmadas subjectivamain. Per Adorno è la dumonda suenter il senn quasi in chaval da Troja en il qual las categorias da la metafisica vivan vinavant. L’esser uman possia mo vegnir curà da la videzza resentida sch’el prendia cumià da la tschertga vana suenter in senn objectiv e surordinà. Adorno propona da remplazzar quel tras il senn per la vita subjectiva ed individuala.

Reacziuns positivas

Gustav Klimt (ca. 1905)

Sch’ins sa confrunta cun il senn da la vita pon ins er quintar da chattar respostas positivas. Premissa persuenter è ubain che l’uman disponia d’ina tscherta libertad da pudair determinar sez il senn ubain la presumziun ch’el possia tscherner tranter tschertas pussaivladads che per exempel Dieu haja mess a disposiziun.

I na fa perquai betg surstar che la dumonda davart il senn da la vita stat en il center da la plipart da las teorias religiusas. Da las vardads fundamentalas da mintga religiun resulta la resposta a questa dumonda per regla a moda lianta e ‹logica›. Er instituziuns betg religiusas pretendan per part la suveranitad areguard la dumonda davart il senn da la vita e cumondan tge dretgs e tge obligaziuns che mintga singul haja. Ina tala situaziun poi per exempel dar en cuminanzas ed en stadis totalitars.

Ina decisiun en cumplaina libertad pon ils blers mo prender lura, sche lur basegns fundamentals èn satisfatgs. Quai n’è betg il cas sch’ina persuna patescha fom, said, dolur, sch’ella sto temair u vegn tegnida en fermanza. Tuttina na dastg’ins betg confunder la satisfacziun dals basegns umans cun la determinaziun u cun la scuverta dal senn ch’èn da princip independentas da questa. Exempels sco il psicolog Victor Frankl ch’ha elavurà ses temp en il champ da concentraziun en il cudesch ‹...trotzdem Ja zum Leben sagen› dattan perditga da quai.

La tschertga suenter il senn da l’atgna vita cumpiglia la satisfacziun da basegns corporals, materials, socials e spiertals. Sco senn da la vita po per exempel vegnir considerà il sforz d’obtegnair u da mantegnair la pussanza, d’augmentar il possess u la stima, da segirar la reproducziun, d’avair ina relaziun cun in partenari che cuntenta u da pudair realisar sasez. Auters basegns pon esser l’enconuschientscha spiertala u il svilup persunal. Il senn da la vita po er vegnir chattà en l’agid al conuman u a l’ambient: cun dar vinavant savida u abilitads, esser solidaric en il mintgadi e s’engaschar a moda sociala u politica. Savens s’orientescha quest agir tenor in ideal (p.ex. amur u giustia).

Sch’il senn da la vita na vegn betg tschertgà sulettamain en las interacziuns da l’uman cun ses ambient, mabain en dumondas che concernan il senn u l’origin da tut l’esser (ontologia), po la resposta er vegnir chattada sin via filosofica u spirituala. La finamira è en quest cas da vegnir resveglià spiritualmain u da pudair s’unir cun l’absolut respectivamain cun Dieu. Quai po esser la motivaziun per s’approfundar en ovras filosoficas, per entrar en ina tscherta cuminanza religiusa, per sa decider per ina via spirituala u per suandar in exempel spiritual.

Respostas a la dumonda davart il senn

Respostas da las religiuns

Las singulas religiuns respundan la dumonda areguard il senn da la vita a moda fitg differenta. Las suandantas expectoraziuns preschentan en furma simplifitgada la vista da las tschintg religiuns mundialas. Quai èn las duas religiuns politeisticas hinduissem e budissem e las trais religiuns monoteisticas giudaissem, cristianissem ed islam.

Tempel hinduistic a Mysore, India

Samsara – il ciclus da reincarnaziun tenor il budissem

Hinduissem

Il hinduissem pussibilitescha pliras vias e n’enconuscha ni ina figura ch’avess fundà la religiun ni ina Sontga Scrittira che fiss canonisada e generalmain valaivla. Las ideas filosoficas che furman la basa dal hinduissem han per part concepts differents areguard la vita, la mort ed il spendrament. Gist uschè variants èn ils concepts che pertutgan il senn da la vita. Per blers cartents è il senn da la vita da viver tenor las quatter finamiras da la vita tradiziunalas: artha (bainstanza), kama (desideri), dharma (obligaziun, morala) e moksha (spendrament). Per ils aderents da la ductrina advaita monistica munta moksha da s’unir cun la ‹schientscha cosmica› (brahman). Per ils aderents da la ductrina dvaita è l’amur per Dieu (bhakti) centrala. Per els munta il spendrament d’esser unids en perpeten cun Dieu.

Budissem

Siddhartha Gautama, il fundatur dal budissem, ha vivì avant circa 2500 onns. El era il figl d’in prinzi ritg, abitava en in palaz ed era lunsch davent da tuts quitads e malempernaivladads. Ma Siddhartha ha resentì questa situaziun sco in’isolaziun ed è mitschà sco giuven adolescent da ses ‹chaset d’aur›. Cun sa confruntar cun la realitad inevitabla da la suffrientscha (dukkha) e cun la mort ha el realisà che la vita ch’el aveva manà fin uss n’aveva nagin senn. El ha tschertgà ina pussaivladad per superar la suffrientscha ed ha chattà sia via en la meditaziun. Grazia a quella ha el cuntanschì il resvegl spiritual (bodhi) che sa lascha descriver sco stadi d’illuminaziun davart ils motivs per la suffrientscha e la via per sa deliberar da questa.

Tenor la ductrina budistica furman l’engurdientscha da viver ed il regl da giudair e d’avair pussanza las raschuns per la suffrientscha en il mund. En il decurs da la lung’istorgia dal budissem èn sa sviluppadas numerusas scolas ch’applitgeschan per part metodas fitg differentas per sa deliberar da la circulaziun da la suffrientscha. L’idea cuminaivla da tut las tradiziuns budisticas è l’uschenumnada Nobla Senda octupla. Quai èn sentenzias da sabientscha e mussavias co agir en la vita che sa laschan cumparegliar cun ils cumandaments da las religiuns monoteisticas.

Il budissem tempriv emprova da surmuntar il ciclus da reincarnaziun permanent (samsara) cun entrar en il nirvana e sa stidar là dal tuttafatg. Tenor las scolas pli tardivas dal budissem da mahayana duaja mintgin aspirar l’existenza ideala d’in bodhisattva che gida l’emprim in’autra creatira da sa deliberar da la circulaziun avant ch’el sez possia entrar en il nirvana.

Giudaissem

Il giudaissem sa basa sin las tradiziuns religiusas ch’èn sa sviluppadas en il decurs da l’istorgia dal pievel gidieu. Tgi che vul far part da la cuminanza religiusa e viver tenor las ideas da la cardientscha gidieua sto resguardar ina vasta paletta da princips fundamentals e rituals religius.

Per il giudaissem è il senn da la vita da resguardar las leschas divinas, per exempel la veneraziun da Dieu ed il respect da sia voluntad. Las reglas ed ils cumandaments divins (mitzwa) èn rimnads en il Tanach che vegn discutà ed interpretà en il Talmud ed en il Midrasch.

Cristianissem

Anghels accumpognan olmas enta parvis

Il cristianissem è vegnì fundà dals apostels ch’han annunzià en l’evangeli la nova da Jesus da Nazaret. Sco quai ch’i vegn ditg era el il figl da la purschella Maria, la dunna da Josef, in mastergnant gidieu. Sco figl da Dieu e sco Messias ha el annunzià il reginavel da Dieu e spendrà ils umans dal putgà e da la mort. Quai ha el fatg cun murir voluntarmain vi da la crusch e cun sia resurrecziun da mort en vita. Grazia a quest’unfrenda pon ils umans quintar cun la remischun da lur putgads, sch’els crain en Dieu ed en sia cuminanza.

Per il cristianissem è la finamira da tgirar questa cuminanza cun Dieu e cun il conuman durant la vita e suenter la mort. Ins sto dentant viver en amur, far penetienza e crair en il spendrament tras Jesus Cristus sco quai ch’el vegn descrit en la Bibla. Suenter il batten cumenza la vita liberada dal putgà e da la mort. La vita cristiana cuntinuescha cun far oraziun, cun ils sacraments e cun far bunas ovras.

Islam

L’islam è vegnì fundà da Mohammed ch’è naschì sco figl d’in martgadant en l’Arabia Saudita dad ozendi. Sco quai ch’i vegn raquintà al è cumparì l’archanghel Gabriel ch’al ha surdà ils vers dal Coran. L’islam vesa sasez sco la successiun e l’accumpliment da la palentada gidieua e cristiana.

Per l’islam è il senn da la vita da servir ad Allah e da vegnir remunerà il giuvenessendi cun entrar en il parvis divin. Per cuntanscher quai ston ils cartents crair en Dieu ed en sia providientscha, surmuntar nauschas caracteristicas ed ideas falladas, agir cun responsabladad, defender la giustia e far bunas ovras.

Respostas da la filosofia

Las concepziuns betg religiusas davart il senn da la vita sa laschan scuvrir en l’istorgia da la filosofia. I suondan intginas respostas represchentativas per mintga singula epoca.

Aristoteles (384–322 a.C.)

Hildegard von Bingen: ‹Liber Divinorum Operum› (copia dal 13avel tschientaner

Antica e temp medieval

La filosofia da l’antica considerava cunzunt l’acquist da la beadientscha (eudaimonía) sco senn da la vita. Quella vegniva stimada en general sco il bain il pli custaivel ed il pli giavischaivel. La definiziun da beadientscha e las instrucziuns per cuntanscher quella sa differenziavan dentant da scola tar scola.

Tar Platon consista l’olma immortala da trais parts: da la raschun, dal curaschi e dals instincts. Tenor sia concepziun è l’uman ventiraivel, sche questas trais parts da l’olma èn equilibradas e na cuntradin betg ina a l’autra.

Per ses scolar Aristoteles n’è la beadientscha betg in stadi static, mabain in’activitad permanenta da l’olma. L’uman po chattar la beadientscha cumplaina mo cun viver a moda contemplativa (bios theoretikos), per exempel cun filosofar ni perscrutar.

Empè da la beadientscha considerescha il stoicissem la virtid sco centrala. Sulettamain tgi che vivia en armonia cun l’urden dal cosmos, senza affects, senza giavischs, senza passiuns e senza pretensiuns a l’agen destin, possia cuntanscher il stadi final da l’apathia. Quest’insensibilitad per las lunas da la vita, la «quietezza stoica», portia la vaira ventira.

Per Epicur furma il plaschair (edonè) il senn da la vita. Manegià è cunzunt il plaschair betg sensual che sa manifesteschia en ina pasch interna (ataraxìa). La satisfacziun moderada dals basegns fundamentals furmia la basa per arrivar a questa finamira. Per cuntanscher beadientscha stoppian ins en pli sa deliberar da la tema e da la dolur. Epicur cusseglia er da sa retrair da la publicitad e da sa radunar mo cun paucs amis.

Durant il temp medieval dominavan en l’Europa las ideas dal cristianissem. Sulettamain quellas pudevan porscher respostas a la dumonda davart il senn da la vita. Simplifitgà fermamain era la finamira da cuntanscher la vita perpetna, pia da s’unir cun Dieu en perpeten. En il decurs dal temp medieval tardiv è sa spustà l’accent dal senn da la vita che s’orientava fin lura tenor il collectiv ad in senn da la vita che s’orientava plitost tenor l’individi. Ins vuleva cuntanscher la finamira individuala gia durant la vita cun suandar Cristus e cun s’unir misticamain cun Dieu.

Temp modern

Immanuel Kant (1724–1804)

Søren Kierkegaard (1813–1855)

Architectura postmoderna (Beekman Tower, New York)

Er al cumenzament dal temp modern s’orientava ina gronda part dals umans anc adina tenor la ductrina cristiana. Pir ils illuminists han cumenzà a metter en dumonda questa mentalitad devoziusa che sa fidava da las tradiziuns e da l’autoritad. Empè da sa laschar tschorvamain sin instituziuns profanas u clericalas dueva l’uman puspè duvrar ses agen intelletg (sapere aude) e surpigliar la responsabladad per si’atgna vita.

Immanuel Kant crititgescha ils maletgs convenziunalas da la ventira. Quels sa basavan numnadamain sin l’idea che mintgin saja in subdit da las fluctuaziuns nunprevisiblas da ses instincts, da ses basegns, da sias disas e da sias predilecziuns. El postulescha che l’uman duaja sa suttametter da libra voluntad a leschas da la morala (‹imperativ categoric›). Uschia possia l’uman viver a moda [autodecisiva (autonoma), raschunaivla ed almain cuntanscher cuntentientscha.

Er il determinissem ha influenzà la debatta davart il senn da la vita. Manegià è l’idea ch’in stadi dal mund determineschia ensemen cun las leschas da la natira tut ils stadis dal mund ch’al suondan. Intgins filosofs eran da l’opiniun che quai impedeschia l’existenza da la libra voluntad. Sch’il decurs dal mund saja gia prescrit, na possian ins betg pli sa decider autonomamain per in’acziun. Uschia daventia il senn da la vita ina farsa.

Arthur Schopenhauer accentuescha en sia concepziun filosofica che la vita saja marcada dal princip da la voluntad. Questa voluntad n’è betg ina voluntad individuala, mabain in princip fundamental metafisic che sa manifestescha en tut ils fenomens enconuschents sco resultat d’in desideri inconscient e senza finamira. En consequenza da quai, uschia Schopenhauer, na possia l’uman betg vegnir cuntentà duraivlamain. Mo il daletg estetic, l’approfundaziun en l’art ed en la musica possia deliberar el da la suffrientscha ed al transferir en in stadi d’intuiziun.

Moderna

Friedrich Nietzsche parta d’ina idea dal tuttafatg differenta. L’uman haja l’incumbensa da stgaffir in tip d’uman pli sviluppà: il ‹suruman›. Quel duai esser dir e n’avair nagina cumpassiun ni cun sasez ni cun auters. Per Nietzsche è il senn da la vita da furmar cun agid da l’atgna vita e cun agid da l’entira umanitad in’ovra d’art.

L’existenzialissem è s’occupà intensivamain cun la dumonda davart il senn da la vita. Il punct central furma l’enconuschientscha che mintg’uman po eleger e decider libramain tge ch’el vul far cun sia vita. L’uman vegn ‹bittà› en il mund e sto sa definir sez. Quai munta che l’uman n’è nagut auter che quai ch’el fa da sasez. El concepescha trasor novas skizzas, tenor las qualas el viva alura. Questa libertad munta dentant er da surpigliar il burdi da la responsabladad per sasez e per ses agir. Nagin’instanza pli auta po numnadamain esser ina stgisa per quai ch’ins fa u tralascha.

Parallel a las tendenzas descrittas è sa sviluppada en il decurs dal 20avel tschientaner l’uschenumnada vieuta linguistica (linguistic turn). Partind da las ideas da Wittgenstein e d’auters precursurs metta la filosofia linguistica en dumonda ils objects da perscrutaziun da las epocas precedentas. Percepir ed intercurir, uschia l’enconuschientscha da la filosofia analitica, sa laschia be la lingua. Tenor questa vista giascha la dumonda davart il senn da la vita ordaifer ils champs, en ils quals la filosofia po respunder dumondas, e na tutga perquai betg pli tar il repertori da perscrutaziun.

Tendenzas actualas

La structura da la lingua marchescha pia ils cunfins da quai che sa lascha insumma enconuscher. Or da quest fatg è l’emprim naschì il structuralissem ch’emprova da descriver l’agir da l’uman a basa da leschas linguisticas correspundentas. In pass anc pli lunsch va il poststructuralissem. Qua na vegn la lingua betg pli percepida sco spievel d’ina realitad externa, mabain daventa il lieu d’acziun nua che la realitad vegn insumma construida. Quest constructivissem furma la basa da la postmoderna che sa drizza cunter las ideas absolutas dal temp modern e da las epocas precedentas e che sa fa valair en scienza e cultura.

En quest context returna la noziun ‹senn›, dentant en ina furma plitost funcziunala ch’existenziala. Tenor Niklas Luhmann, il fundatur da la teoria dals sistems sociologica, è il senn il med universal per la morfogenesa da sistems socials e psichics. En il medium dal senn existan models pussaivels (che n’èn anc betg actualisads) e models actualisads (models ch’èn effectivamain realisads). Sistems socials percepeschan questas differenzas ed ageschan cun eleger models pussaivels (selectar). Uschia daventan models selectads models actualisads. Las differenzas tranter models pussaivels ed actualisads pussibiliteschan che sistems socials pon insumma agir. Il senn è il medium che renda pussaivel quest process da selecziun.

Independentamain da la limitaziun sapientiva da la filosofia sin dumondas analiticas e linguisticas mantegna la dumonda davart il senn da la vita sia muntada. La tema da l’extincziun da l’umanitad per consequenza d’ina guerra mundiala, la fin dal progress, la destrucziun da l’ambient che vegn pli e pli visibla, la profezia admoninta areguard la fin dal svilup e la supressiun dal sistem da valurs (sco durant il holocaust) han evocà en il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner in fenomen social ch’è savens vegnì titulà sco «crisa dal senn generala». A medem temp sa fa valair in hedonissem modern ch’accentuescha – sco successur da l’utilitarissem e dal hedonissem classic – l’experientscha ed il desideri dal gust sensual.

Entaifer la filosofia natirala restan ideas teleologicas e cosmologicas – cun u senza in ‹dieu› che dirigia tut – vinavant actualas. Per Teilhard de Chardin e Frank Tipler ha l’evoluziun da l’univers in senn teleologic. La fin da l’univers numnan omadus il punct omega. Tenor de Chardin è la vita in process creativ en il cosmos che vegn adina pli e pli organisà. L’‹energia radiala› da l’evoluziun – e cun quella er da l’umanitad – mainan la finala al ‹punct omega›. Il cosmolog Frank J. Tipler ha publitgà il 1994 in’idea sumeglianta. Il senn da mintga singula vita saja da participar a l’evoluziun da la cultura umana en l’univers.

Litteratura

• Jürgen August Alt: Wenn Sinn knapp wird. Über das gelingende Leben in einer entzauberten Welt. Campus, Francfurt a.M. e.a. 1997, ISBN 3-593-35684-8 (discussiun da differentas purschidas da senn istoricas e modernas).
• Julian Baggini: Der Sinn des Lebens. Philosophie im Alltag. Piper, Minca 2005, ISBN 3-492-04686-X (il senn da la vita vegn discutà a maun d’exempels fitg actuals).
• Viktor Frankl: Der Mensch vor der Frage nach dem Sinn. Eine Auswahl aus dem Gesamtwerk. 17avla ediziun, Piper, Minca 2004, ISBN 3-492-20289-6 (la logoterapia s’occupa spezialmain da la dumonda davart il senn da la vita).
• T. Metz: Recent Work on the Meaning of Life. Ethics 112 (2002), p. 781–814.
• Terry Eagleton: Der Sinn des Lebens. Ullstein, Berlin 2008, ISBN 978-3-550-08720-2.
• Christoph Fehige, Georg Meggle, Ulla Wessels (eds.): Der Sinn des Lebens. 5avla ediziun, dtv, Minca 2002, ISBN 3-423-30744-7 (excellenta survista da texts da funtaunas impurtants).
• Hartmut Gese: Die Frage nach dem Lebenssinn. Hiob und die Folgen, en: Alttestamentliche Studien, Tübingen 1991, pp. 170-188.
• Beatrix Gotthold, Christian Thies (eds.): Denn jeder sucht ein All. Vom Sinn des Lebens. Reclam, Lipsia 2003, ISBN 3-379-20048-4 (rimnada dals pli differents texts areguard il tema).
• Bernulf Kanitscheider: Auf der Suche nach dem Sinn. Insel-Verlag, Francfurt a.M., Lipsia 1995.
• Peter Lauster: Der Sinn des Lebens. Econ, Düsseldorf e.a. 1991 ISBN 3-430-15911-3.
• Werner Schaeppi: Braucht das Leben einen Sinn? Empirische Untersuchung zur Natur, Funktion und Bedeutung subjektiver Sinntheorien. Rüegger, Turitg e.a. 2004, ISBN 3-7253-0774-1 (teorias individualas davart il senn da la vita).
• Manfred Spitzer: Vom Sinn des Lebens: Wege statt Werke. Schattauer 2007, ISBN 978-3-7945-2563-8.
• Paul Tiedemann: Über den Sinn des Lebens. Die perspektivische Lebensform. WBG, Darmstadt 1993, ISBN 3-534-12030-2 (sistematica da differents tips da concepts da senn).

Colliaziuns

• Resumaziuns (epocas, tendenzas) che dattan in’emprima survista a principiants (project da scola)
• Pitschna bibliografia da Christian Thies
• Der christliche Glaube und die Sinnfrage da Herbert Frohnhofen (PDF)