Dicziunari Rumantsch Grischun

L’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun (DRG) publitgescha il pli grond vocabulari da las Rumantschas e dals Rumantschs. Quel cuntegna l’entir stgazi da pleds documentà a partir dal 16avel tschientaner fin al di dad oz, inclusiv la lingua discurrida.

Il DRG cun sedia a Cuira è in dals quatter vocabularis naziunals da la Svizra. Ils ulteriurs instituts sa chattan a Turitg (Wörterbuch der schweizerdeutschen Sprache), Neuchâtel (Glossaire des patois de la Suisse romande) e Bellinzona (Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana).

L’Institut dal DRG (IDRG) è dapli che mo lieu da lavur da la redacziun DRG; el enserra il pli impurtant post da documentaziun davart il rumantsch insumma. Las collecziuns e la biblioteca èn da princip accessiblas al public (cun preavis); sin giavisch vegn era fatg visitas guidadas.

Logo dal Dicziunari Rumantsch Grischun

L’institut

Cartoteca maistra

La cartoteca maistra (principala) endrizzada dals fundaturs da l’institut ed amplifitgada da cuntin durant ils tschient onns passads cuntegna circa 2 milliuns attestaziuns dal rumantsch pledà e scrit. Entant occupan ellas prest 900 chartuns gronds sco stgatlas da chalzers.

Biblioteca

La biblioteca da consultaziun dal DRG tutga tar las collecziuns rumantschas munidas il meglier, cunzunt quai che reguarda ils stampats vegls. Sper linguatg e litteratura fan er istorgia, folcloristica ed onomastica part da l’inventari. Ils cudeschs pon ins consultar sin il lieu; l’emprest n’è betg pussaivel.

Fototeca

Essend il DRG in’ovra illustrada che cuntegna ultra dals artitgels lexicals era da quels enciclopedics, han ins stuì rimnar da prima davent era material illustrativ (cunzunt da la cultura purila ed artisanala d’antruras). En pli ha il DRG era ‹ertà› bleras fotos: uschia per sumeglia las collecziuns da Walram Derichsweiler e da Christian Meisser, cun maletgs dals emprims decennis dal 20avel tschientaner. Medemamain ina donaziun è il material original davart la perscrutaziun da la chasa purila en il Grischun. El porscha vegl material illustrativ per part anc inedì da tut las vischnancas grischunas. La fototeca è dal reminent accessibla er a las visitas.

Questiunaris Planta e Melcher/Pult

Cun agid da questiunaris han ils piuniers dal DRG Robert de Planta e Florian Melcher collecziunà ensemen cun Chasper Pult ina massa da material linguistic, sin il qual la redacziun sa basa anc oz. I sa chapescha atgnamain da sez che quests documents d’ina vegliadetgna da tschient onns e nunremplazzabels èn mess en salv en il DRG. Latiers exista er ina copia da microfilm, ed en il rom d’ina acziun da plirs onns vegn il questiunari registrà en ina banca da datas per meglierar la disponibladad.

Onomastica e register dals incipits

En l’IDRG chatta l’onomast (il scienzià da nums) il material original per ils gronds cudeschs da nums retics (nums da lieus e da persunas). En blers cas cuntegna il material rimnà dapli che la publicaziun. Anc betg publitgà è in register terminà dals incipits da chanzuns rumantschas.

Il vocabulari

Fundaziun

Cun fundar l’onn 1904 il vocabulari dialectal DRG han la Societad Retorumantscha a Cuira e l’indogermanist Robert de Planta realisà in project cuminaivel cun la finamira da registrar il stgazi linguistic dal Grischun rumantsch e da preschentar ed explitgar l’entir stgazi da pleds da tut ils dialects dal linguatg matern periclità.

Rimnada dal material

Il stgazi da pleds e l’inventari fonetic d’ina part represchentativa da las 130 vischnancas rumantschas dal Grischun da lezza giada èn vegnids tschiffads sistematicamain cun agid da correspundents ed acziuns da questiunari. Ils emprims redacturs Florian Melcher e Chasper Pult han cuntinuà l’activitad da collecziunar e sistematisar entschavida da Robert de Planta. Dasperas han els cumenzà ad excerpar tut ils geners da la litteratura stampada (dapi il 1560) ed avant maun en manuscrit.

Publicaziun

Il 1939 è cumparì l’emprim fascichel dal DRG; Andrea Schorta è daventà chauredactur. Repercussiuns dal DRG sin la vita linguistica e la conscienza dals Grischuns rumantschs èn sa fatgas valair. Il moviment da linguatg ha profità pli e pli da l’Institut dal DRG sco post da documentaziun ed infurmaziun per la lavur da promoziun linguistica, p.ex. tar l’elavuraziun da vocabularis regiunals e grammaticas, tar la creaziun da novaziuns linguisticas (neologissems) e.u.v.

Finanziaziun

Il DRG sco vocabulari naziunal è vegnì finanzià dal 1975 enfin il 1995 principalmain dal Fond Naziunal Svizzer (FN), dapi il 1996 da l’Academia Svizra da las Scienzas Moralas (ASSM), omaduas instituziuns sesentas a Berna. Ina cumissiun filologica garantescha la cussegliaziun scientifica dal stab da redacziun.

Cuntegn

Il pled entaifer la construcziun dal linguatg pledà e scrit, sia muntada e ses diever, la morfologia, ils derivats e las cumposiziuns furman il coc dals artitgels lexicografics davart la cultura materiala, en ils quals era locuziuns e proverbis, engiavineras e versets han lur plaz. Sco vairas monografias sclereschan ils artitgels pli vasts dal DRG la relaziun specifica da pled e chaussa.

Structuraziun

Introducids vegnan ils artitgels en il DRG tras ina part fonetica cun notaziun exacta da la pronunzia, terminads vegnan els tras indicaziun, sche necessari discussiun da l’etimologia (derivanza dal pled). Il DRG è structurà semasiologicamain, partend dal pled, betg da la chaussa. Ses artitgels da structura survesaivla èn disponids en successiun alfabetica, cun translaziun dals citats rumantschs e cun text explicativ en linguatg tudestg.

Il DRG sco ovra enciclopedica sa basa sin il diever dal linguatg vivent, sin funtaunas scrittas veglias e novas. El daventa l’inventari cumplet da lingua e cultura alpina rumantscha. La vita tradiziunala ed il mintgadi puril sa mussan en il spievel da l’expressiun linguistica.

Utilisaders

Tar ils utilisaders dal DRG tutgan scienziads da las pli differentas spartas, il romanist e dialectolog tant sco l’istoricher da la cultura ed il folclorist. Era la scienza istorica generala, l’istorgia economica, giuridica e medicinala pon sa servir dal ritg material da funtauna dal DRG.

Publicaziuns

• Annalas da la Societad Retorumantscha, 1886ss. (Editura: Societad Retorumantscha; cuntegna mintgamai il rapport annual dal DRG).
• Dicziunari Rumantsch Grischun, 1939ss. (Publitgà da la Societad Retorumantscha; fundà da Robert de Planta, Florian Melcher; cuntinuà da Chasper Pult, Andrea Schorta, Alfons Maissen, Alexi Decurtins, Felix Giger, Carli Tomaschett, Marga Annatina Secchi e Kuno Widmer).

Colliaziuns

• Pagina d’internet dal DRG
• Dicziunari Rumantsch Grischun en il Lexicon istoric retic
• Dossier Dicziunari Rumantsch Grischun sin chattà.ch