Lia Naira
|
Questa pagina è scritta en vallader. |
La Lia Naira d'eira ün comitè d'acziun cunter la construcziun dad implants idroelectrics in Engiadina Bassa i'ls ons 1950.
Organisaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Exponents da la Lia Naira d'eiran il magister, liriker e protectur da l'ambiaint Armon Planta da Sent (1917 - 1986), Giachen Arquint da Zernez (1905 - 1972) e Men Rauch da Scuol (1888 - 1958) sco redacter dal Fögl Ladin.
I daiva üna gruppa da passa 200 abitants da l'Engiadina Bassa chi vaiva suottascrit la proclamaziun da «l'otra vusch». Al center da l'organisaziun d'eiran però be circa 20 persunas activas chi scrivaivan artichels o recuors. Quistas persunas d'eiran rapreschantants d'ün'Engiadina Bassa academica. Üna gronda part, nempe set persunas, d'eira activa sco scripturs o almain sco traducturs.
Böts[modifitgar | modifitgar il code]
La Lia Naira ha cumbattü cunter ils implants idroelectrics progettats da las Ouvras electricas d'Engiadina (OEE) i'ls ons 1950. Integrats i'ls progets da las OEE d'eiran l'En, il Spöl ed il territori dal Parc Naziunal Svizzer.
Ün dals argumaints da la Lia Naira d'eira chi haja cumanzà il temp da l'energia atomara e cha la devastaziun da la natüra tras la construcziun da serras ed implants idroelectrics nu saja plü acceptabla.[1]
Bleras persunas activas our da la Lia Naira vezzaivan ün connex tanter la devastaziun da la val cun implants idroelectrics, l'immigraziun dad esters e la perdita da la lingua rumantscha. Il discuors d'eira per gronda part patetic, quia ün exaimpel our dal Fögl Ladin:
«O Engiadina, tü est sco üna mamma per nus tuots, ma tour davent Teis En, Teis En chi dà la vita, qua ais sco scha inchün vendess per munaida ils ögls da sia mamma.»
Il Fögl Ladin cun Men Rauch sco redacter d'eira l'organ da publicaziun il plü important da la Lia Naira. Oter co in Engiadina, d'eira l'incletta pels böts da Lia Naira in Grischün plütost pitschna.
Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]
Situaziun da partenza[modifitgar | modifitgar il code]
Dal 1950 fin 1970 sun gnüdas fabrichadas 27 serras i'l chantun Grischun e 63 serras i'l rest da la Svizra: i d'eira conjunctura ota dals ouvras idroelectricas in Svizra.[2] Quista euforia ha provochà üna discussiun intensiva a reguard l'ambiaint e sia protecziun.
Dal 1943 han duos consorzis cumanzà a planisar progets in Engiadina Bassa. Fingià in quels ons as radunaivan ils prüms cumbattants cunter las ouvras electricas, amo na suot il nom da «Lia Naira», ma sco «comitè d'acziun».
Contrat internaziunal cun l'Italia[modifitgar | modifitgar il code]
Ils consorzis da planisaziun han fusiunà dal 1954 e fuormà l'«Engadiner Kraftwerke AG». Davo es dvantà il proget d'üna serra per il Lai da Livign plü concret:
Il Spöl cuorra tras il parc naziunal e lung da seis cunfin sün circa 6 km, da la val da Livign bod fin a Zernez. I's laiva ütilisar las auas dal Spöl dalönch innan. Adonta chi'd existivan progets dad üna serra pel Spöl cumplettamaing sül territori da la Svizra daspö il 1919[3], d'eira plü radschunaivel da fabrichar üna serra al Punt dal Gall illa val da Livign, dimena sül territori Talian. Perquai ha la Svizra elavurà ün contrat internaziunal cun l'Italia davart l'ütilisaziun dal Spöl. Il Cussagl naziunal ha acceptà il contrat als 27 settember 1957 cun 143 cunter 2 vuschs ed il Cussagl dals stadis ha acceptà als 18 december 1957 cun 31 cunter 0 vuschs.[4]
Naschentscha da la Lia Naira[modifitgar | modifitgar il code]
Il comitè ha portà il nom Lia Naira davent dals 10 favrer 1957: aderents da las ouvras electricas han fat schnöss dals activists dal comitè d'acziun ed han titulà il comitè sco «Lia Naira» perche cha'ls activists hajan fat lur radunanzas la not. Ils activists han acceptà quist surnom da lur contrahents sco lur nom ufficial duos eivnas plü tard.[5]
Iniziativa e referendum[modifitgar | modifitgar il code]
La Lia Naira ha chaschunà ün'«Iniziativa federala per il mantegnimaint dal Parc Naziunal Svizzer». Independentamaing da quist'iniziativa ha la Lia Naira organisà ün referendum cunter il contrat internaziunal tanter la Svizra e l'Italia.[6][5] Als 24 marz 1958 ha la Lia Naira inoltrà 86949 signaturas per il referendum. La plü gronda part da las signaturas derivaiva dals chantuns da Turich (24'503) e da Berna (14'204), ils abitants dal Grischun han contribui be 646 signaturas. Sül plan naziunal collavuraiva la Lia Naira cul Comité Rheinau.[7]
Votaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Illa votaziun federala dals 7. december 1958 han üna majorità da 75.2% e tuot ils 25 chantuns (amo sainza il chantun Giura) decis a favur dal contrat internaziunal dal Spöl cun l'Italia, dimena cunter ils böts da la Lia Naira. Eir ün majorità da 88.2% dals votants dal Grischun ha votà pel contrat e cunter la Lia Naira.[8] Il sulet cumün chi ha refüsà il contrat dal Spöl d'eira Sent, ma be ün sesavel dal l'Engiadina intera ha votà tenor ils böts da la Lia Naira.[5]
Fin[modifitgar | modifitgar il code]
Davo la votaziun ha la Lia Naira trat inavo l'iniziativa per il mantegnimaint dal parc naziunal e s'ha schliada.
La construcziun da la serra per il lai da Livign ha cumanzà i'l 1962, l'inauguraziun da las ouvras electricas ha gnü lö dal 1971.
Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]
David Truttmann: Die andere Stimme aus dem Unterengadin. Die Lia Naira und ihr Widerstand gegen den Bau der Engadiner Kraftwerke. Dissertaziun Turich, 2009 (riassunt rumantsch: Annalas, 122/2009, 177-217).
Funtanas[modifitgar | modifitgar il code]
- ↑ Tenor Reto Mengiardi, president dal cussagl administrativ da las Ouvras electricas Engiadinaisas. Aint in: La renovaziun dals implants: La prosma sfida, La Quotidiana, 28 favrer 2012.
- ↑ David Truttmann: Die andere Stimme aus dem Unterengadin. Die Lia Naira und ihr Widerstand gegen den Bau der Engadiner Kraftwerke. Dissertaziun Turich, 2009.
- ↑ Gemeinden demonstrieren mit Stimmenthaltung (PDF; 3,0 MB), Posta Ladina dal 4 marz 2008.
- ↑ Jahresberichte der eidgenössischen Nationalparkkommission 1957.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 La Quotidiana: Cun patos e poesias cunter ovras. als 3 lügl 2009
- ↑ Jean-Daniel Delley: L'initiative populaire en Suisse, mythe et réalité de la démocratie directe. 1978. Edition L'Age d'homme, Lausanne. ISBN 978-2825129920.
- ↑ Bericht des Bundesrates an die Bundesversammlung über das Volksbegehren zur Erhaltung des Schweizerischen Nationalparks, 23 mai 1958.
- ↑ Resultats da la votaziun dal 7. december 1958 sün Swissvotes.