NATO

Bandiera da la NATO

Charta dals stadis commembers

La NATO (englais North Atlantic Treaty Organization), per rumantsch Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord u er NATO, è in’organisaziun internaziunala senza dretgs da suveranitad. Ses stadis commembers mantegnan lur cumplaina suveranitad ed independenza. La basa da la NATO furma il Pact da l’Atlantic dal Nord tenor l’artitgel 51 da la Charta da las Naziuns unidas. L’organisaziun na sa chapescha betg be sco allianza da defensiun, mabain er sco organisaziun politic-militara da 29 stadis commembers da l’Europa e da l’America dal Nord cun la finamira da garantir l’atgna segirezza e da promover la stabilitad en tut il mund.

Il quartier general da la NATO dat suttetg al Cussegl da l’Atlantic dal Nord (che furma l’organ principal da la NATO) ed a diversas instituziuns auxiliaras. Quest’instituziun ha dapi il 1967 sia sedia a Brüssel. Suenter avair segnà il 1949 il Pact da l’Atlantic dal Nord è il quartier general stà l’emprim a Londra e tranter il 1952 ed il 1967 a Paris. Ils dus pli impurtants quartiers generals militars sa chattan a Casteau sper Mons (Belgia) ed a Norfolk, Virgina (Stadis Unids).

Istorgia e svilup

Preistorgia

Istorgia da l’extensiun territoriala da la NATO

Bainbaud suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala èn sa manifestads ils cuntrasts tranter ils anteriurs participants da la coaliziun cunter Hitler: d’ina vart steva l’Uniun sovietica, da l’autra vart ils Alliads dal vest Reginavel Unì, Frantscha e Stadis Unids. Gia cun il Contract da Brüssel dals 17 da mars 1948 èn ils pajais dal vest Frantscha, Reginavel Unì, Pajais Bass, Belgia e Luxemburg sa cunvegnids da collavurar pli ferm areguard dumondas economicas, socialas e culturalas e d’intensivar l’autodefensiun collectiva. Quest’allianza sa chapiva en emprima lingia sco patg d’assistenza en cas d’in’ulteriura agressiun da vart da la Germania. Il mars 1947 avevan ils Stadis Unids ultra da quai surpiglià da la Gronda Britannia la rolla da la pussanza protectiva sur la Grezia e la Tirchia, per prevegnir ad in’eventuala expansiun da la pussanza da vart da l’Uniun sovietica. Cun la vieuta dal favrer en la Tschecoslovachia e la Bloccada da Berlin l’onn 1948 è ina smanatscha pussaivla da l’Europa dal Vest tras il bloc da l’ost vegnida discutada a moda adina pli seriusa. Ils stadis da l’Europa dal Vest èn sa drizzads als Stadis Unids cun la dumonda d’assistenza militara en cas d’ina eventuala agressiun sovietica.

Sinaquai han ins fatg ina cunvegna vicendaivla, il Contract da l’Atlantic dal Nord. Las tractativas èn vegnidas fatgas a partir dal fanadur 1948; l’avrigl 1949 al han ils stadis dal patg da Brüssel suttascrit ensemen cun ils Stadis Unids ed il Canada. Sco ulteriurs stadis fundaturs èn vegnids vitiers l’Italia, la Norvegia, il Danemarc (incl. la Grönlanda), l’Islanda ed il Portugal. Il Contract è ì en vigur l’avrigl dal medem onn.

Svilup dal 1949 fin il 1984

Grondezza da las truppas il 1959

Grondezza da las truppas il 1973

Ils emprims onns ha la Bloccada da Berlin dal 1948/49 occupà l’allianza, en pli l’emprima bumba atomara da l’Uniun sovietica che quella ha testà cun success l’avust 1949. Mez l’onn 1950 è prorutta la Guerra da Corea, en la quala ha er intervegnì a partir dal november la Republica populara da la China. Tras quai è l’allianza vegnida confruntada en l’Orient Extrem cun in ulteriur potenzial da smanatscha militara envers l’agen territori. Ils stadis da l’Europa dal Vest han perquai temì che l’abilitad d’agir dals Stadis Unids en l’Europa pudess sa diminuir ed han decidì d’augmentar lur atgnas mesiras da defensiun. Per motivs da spargn n’han quests plans betg sa laschà realisar dal tuttafatg, e quai cumbain ch’er ils Stadis Unids han prestà vinavant in vast sustegn militar ed han er triplà a partir da l’avust 1950 lur furmaziuns da bumbardaders staziunads en la Gronda Britannia.

Il favrer 1951 ha la regenza approvà il plan d’installar in’armada europeica. En rom d’ina conferenza dal settember 1951 tranter ils ministers da l’exteriur dals Stadis Unids, da la Frantscha e dal Reginavel Unì è vegnì planisà da tschentar si forzas armadas en la Germania dal Vest e d’integrar quellas en in’armada europeica. Il plan dal matg 1952 d’installar ina cuminanza da defensiun europeica ha però fatg naufragi l’onn 1954 en l’assamblea naziunala franzosa. Il favrer 1952 èn la Grezia e la Tirchia vegnids recepids en la NATO.

Cun segnar l’october 1954 ils Contracts da Paris è la Republica federala tudestga vegnida recepida tranter ils stadis dal vest ed envidada da sa participar a l’allianza militara. Sin quest pass, ch’ha gì lieu il matg 1955, ha l’ost reagì cun la fundaziun dal Patg da Varsovia. Medemamain il matg 1955 è vegnida restabilida a Vienna la suveranitad statala da l’Austria; fin l’october 1955 han las truppas d’occupaziun gì bandunà il pajais.

Il settember 1958 han ils Stadis Unids installà en la Gronda Britannia las emprimas rachetas da mesa distanza dal tip Thor; en la Tirchia ed en l’Italia èn suandadas il 1959/60 rachetas da mesa distanza dal tip Jupiter.

Sut ses schefcumandant general Lauris Norstad ha la NATO fatg il 1960/61 ulteriurs pass d’armament nuclear. Il matg 1961 ha il president american John F. Kennedy però accentuà davant la giunta militara da la NATO l’impurtanza da rinforzar la forza da cumbat convenziunala e la necessitad da controllar las armas nuclearas. Pervi da differenzas areguard la strategia futura da la NATO è general Norstad sinaquai sa retratg; ses successur è daventà general Lyman L. Lemnitzer. L’october 1962 ha l’Uniun sovietica staziunà a Cuba rachetas da mesa distanza, quai ch’ha manà a la Crisa da Cuba. Anc mai avant era il privel stà uschè grond ch’i dettia ina guerra atomara.

Il december 1965 è Charles de Gaulle vegnì confirmà en Frantscha sco president. Sinaquai ha el cumenzà a midar sia politica da defensiun. Cun l’emprima explosiun atomara il favrer 1960 a Reggane en l’Algeria era il pajais entrà en il circul da las pussanzas atomaras. De Gaulle ha refusà ina dominanza permanenta dals Stadis Unids en la NATO ed ha pretendì che las unitads americanas e canadaisas staziunadas en Frantscha vegnian suttamessas al commando franzos. Suenter ch’ils Stadis Unids n’han betg dà lur consentiment latiers, ha il president franzos pretendì il favrer 1966 che las truppas alliadas ed ils quartiers generals da la NATO sa retirian dal pajais. El ha fatg valair che la Frantscha tschertgia uss d’exercitar sia cumplaina suveranitad e che quai na saja betg garantì sche forzas armadas estras sajan staziunadas al lieu. Sinaquai han 30 000 schuldads da la NATO bandunà il pajais ed ils organs militars èn vegnids transferids a Mons en Belgia (quartier general militar SHAPE), a Stuttgart (EUCOM) ed a Brunssum en ils Pajais Bass (AFCENT). L’october 1966 han ils commembers dal Cussegl da la NATO er decidì sut squitsch dals Stadis Unids da translocar lur organ politic suprem a Brüssel, quai che de Gaulle n’aveva betg pretendì.

Fin en ils onns 1960 era l’allianza dal vest cleramain superiura a ses concurrent areguard las rachetas ed ils detunaturs atomars. Uffizialmain valeva la strategia da la vendetga massiva: Sco resposta er sin in’attatga convenziunala preveseva la NATO da far diever immediat ed a moda cumplessiva d’armas nuclearas cunter l’Uniun sovietica ed il Patg da Varsovia. Dapi l’entschatta dals onns 1960 ha l’Uniun sovietica però schlargià fitg ferm ses potenzial da strategia nucleara. Quai ha la finala manà ad ina situaziun da pat tranter las duas superpussanzas e sfurzà la NATO da reponderar sia strategia.

Doctrina da duas pitgas

Truppas americanas a chaschun d’in exercizi da la NATO en la Republica federala tudestga (1982)

Analog al svilup en ils Stadis Unids sezs ha er la NATO adoptà il 1967 la strategia d’ina reacziun graduada (Flexible Response). Er per reducir il ristg ch’i vegnia fatg diever da meds nuclears na valeva betg pli la strategia da la vendetga massiva; enstagl ha la NATO mess cun la doctrina da duas pitgas il focus per l’ina sin la segirezza militara tras forzas armadas convenziunalas e las armas nuclearas tacticas ch’eran vegnidas sviluppadas da nov e per l’autra sin la politica da detensiun. En il decurs dals proxims onns ha quai pussibilità novas furmas d’avischinaziun tranter la NATO ed il Patg da Varsovia.

Il zercladur 1968, a chaschun da la conferenza dals cussegls dals ministers da la NATO a Reykjavík (Islanda), è vegnida relaschada dad omaduas varts ina decleraziun areguard la reducziun equilibrada da truppas. L’avust 1968 èn truppas dal Patg da Varsovia penetradas en la Tschecoslovachia ed han mess fin a la Primavaira da Prag. Il november 1968 ha l’Uniun sovietica relaschà la Doctrina da Breschnew davart la suveranitad limitada dals stadis socialistics.

L’onn 1969, sin iniziativa da Richard Nixon, han ins empruvà d’extender ils champs d’activitad da la NATO cun integrar t.a. smanatschas che resultan da la polluziun da l’ambient. Ils ulteriurs partenaris han però resguardà dumondas da l’ambient sco part da la politica da l’intern; ultra da quai avevan ils Stadis Unids gist pers la Guerra dal Vietnam ed ins ha considerà questas novas ideas sco emprova da puspè reconquistar la posiziun dominanta entaifer la politica internaziunala ch’aveva prendì donn. Da vulair tractar dumondas da la protecziun da l’ambient entaifer in’allianza militara, uschia han fatg valair ils partenaris dals Stadis Unids, faschessi plitost donn a la collavuraziun internaziunala civila.

L’onn 1970 è partì a Cape Canaveral l’emprim satellit da communicaziun da la NATO. Tranter il 1976 ed il 1984 duevan suandar quatter ulteriurs.

La stad 1971 ha la NATO testà l’emprima giada ina rait da defensiun da l’aria a basa d’ina chadaina da radar da radund 5000 km che tanscheva dal Cap dal Nord e l’Islanda fin Malta e la Tirchia da l’ost e che cumpigliava radund 40 staziuns da radar.

Sco reacziun sin divers exercizis maritims da vart dal Patg da Varsovia ha la NATO realisà il settember il pli grond exercizi militar en l’Atlantic dal Nord da fin qua.

Il fanadur 1973 ha gì lieu a Helsinki l’emprima Conferenza per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa. L’avust 1975 è vegnida segnada l’acta finala da questa conferenza, la quala furma l’emprim pass per propi vers ina collavuraziun paschaivla en l’Europa.

La resoluziun dubla da la NATO da l’onn 1979 è contestada fin oz, pertge che l’idea d’augmentar la preschientscha da rachetas da mesa distanza en l’Europa offrind a medem temp a l’Uniun sovietica da far tractativas n’ha betg manà a la detensiun giavischada. Da vart d’activists da pasch en tut l’Europa è la resoluziun dubla vegnida crititgada fermamain a chaschun da lur marschs da Pasca. Schebain questa nova unda da rearmament ha furmà in dals motivs per il collaps dal bloc da l’ost, ubain sche lezs pajais stevan oramai curt avant il collaps economic vegn discutà fin oz a moda cuntraversa.

Il november 1981 han cumenzà a Genevra contractivas tranter ils Stadis Unids e l’Uniun sovietica areguard las rachetas da mesa distanza staziunadas en l’Europa. Il november 1983 ha la NATO realisà en tut l’Europa in exercizi militar da 10 dis ch’ha simulà ina guerra atomara. Il medem mais han ils Stadis Unids cumenzà a staziunar rachetas da mesa distanza en l’Europa. Sinaquai ha l’Uniun sovietica sistì las contractivas.

Svilup dal 1985 fin il 1990

Ronald Reagan e Michail Gorbatschow (Reykjavik, 1986)

Sut Michail Sergejewitsch Gorbatschow ha l’Uniun sovietica mess ad ir refurmas a l’intern (Glasnost e Perestroika) ed er instradà ina nova politica da l’exteriur. Entaifer ils stadis da la NATO hai dà sinaquai discussiuns cuntraversas, co ch’i saja da reagir sin quai.

Il zercladur 1988 è entrà en vigur il contract areguard la destrucziun da tut las rachetas da curta e mesa distanza (500 fin 5500 km) ed il scumond da producziun da quellas tant en l’Uniun sovietica sco er en ils Stadis Unids. Fin il 1991 èn sinaquai vegnidas allontanadas en l’Europa tut las rachetas da mesa distanza.

Cun la fin dal bloc da l’ost l’onn 1989 è alura sa midada la situaziun geopolitica en l’Europa dal tuttafatg. Suenter la reuniun da la Germania ha l’Uniun sovietica resp. Russia retratg fin il 1994 tut ils 340 000 schuldads ch’eran staziunads en l’anteriura Republica democratica tudestga.

Svilup dal 1991 fin il 1999

Igl è suandada ina fasa da transiziun ch’ha manà a novas ideas e structuras. La NATO dueva er giugar vinavant ina rolla centrala en rom da l’urden da segirezza euro-atlantica e figurar sco liom transatlantic. Novas incumbensas èn vegnidas vitiers suenter la dissoluziun dal Patg da Varsovia. La NATO è vegnida extendida ad in instrument da management da crisas, da verificaziun e da realisaziun da la controlla d’armament ed ad in’allianza militara per mesiras per mantegnair la pasch da las Naziuns unidas e da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa (OSCE). A chaschun da l’inscunter suprem da la NATO il november 1991 è vegnida decidida la nova strategia da l’allianza. Quella ha focusà sin la triada dialog, cooperaziun e mantegniment da l’abilitad da defensiun ed ha remplazzà il concept da la Flexible Response.

Tar las ‹novas ideas› ha er tutgà la prontezza da la NATO da far engaschaments Out-of-Area, la quala è vegnida fixada il 1992. Suenter esser vegnida autorisada tras il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas u tras l’OSCE èn uss er pussaivels engaschaments ordaifer il territori da la NATO. La consequenza da questa decisiun ha furmà l’engaschament da guerra activ da la NATO – facticamain surtut dals Stadis Unids – durant la Guerra dal Cosovo (en furma d’attatgas or da l’aria cunter la Jugoslavia). Quest engaschament è vegnì crititgà, damai ch’i n’era vegnì attatgà nagin stadi commember da la NATO e ch’i n’era er avant maun nagina autorisaziun da vart dal Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas.

Cun pajais interessads da l’Europa Centrala e da l’Ost han ins concludì il 1994 a Brüssel ina collavuraziun en dumondas militaras e da politica da segirezza e mess en vista lur adesiun a la NATO.

Tranter il 1990 ed il 1997 ha la NATO reducì sias forzas armadas terrestras per 35 %, la marina per 30 % e l’aviatica militara per 40 %. Las armas atomaras tacticas staziunadas sin terra han ins allontanà da l’Europa; las truppas americanas staziunadas en l’Europa èn vegnidas reducidas da 300 000 schuldads (1989) sin 100 000 (1997).

La fin dals onns 1990 ha la NATO realisà ulteriuras midadas cun la finamira da pudair intervegnir pli spert en territoris da crisa, da daventar pli flexibla e da sa distatgar dal pensar orientà ad ina smanatscha bipolara d’enfin qua.

A chaschun da la conferenza dals cussegliers da la NATO il zercladur 1996 a Berlin han ins deliberà il concept da la Combined Joint Task Force (CJTF). Quel prevesa unitads spezialisadas multinaziunalas (combined) che vegnan furmadas ad hoc (Task Forces) e che cumpiglian differentas unitads da truppa per in engaschament coordinà (joint). Tranter auter duai questa structura pussibilitar als stadis commembers da la NATO en l’Europa da far diever da material e da la logistica da l’allianza senza participaziun dals Stadis Unids e da realisar operaziuns militaras er ordaifer il territori da la NATO.

Il matg 1997 è vegnida concludida a Paris l’acta da basa areguard las relaziuns, la collavuraziun e la segirezza tranter la NATO e la Federaziun Russa; quella ha furmà ina da las premissas per pudair extender la NATO vers ost. En quest’acta han la NATO e la Russia desistì da tractar in l’auter vinavant sco inimis. Internamain è vegnì decidì da transfurmar la NATO d’ina organisaziun militara en in’organisaziun prevalentamain politica. En quest connex han ins er installà il Cussegl da la NATO e da la Russia sco forum da coordinaziun.

Il fanadur 1997 è vegnida offerta als trais anteriurs stadis dal Patg da Varsovia Pologna, Ungaria e Tschechia l’adesiun a la NATO. Suenter il process da ratificaziun è lur commembranza entrada en vigur il mars 1999.

Svilup dal 2000 fin il 2009

Attatgas da terror dals 11 da settember 2001 en ils Stadis Unids

L’aviun sin il sgol UA 175 explodescha en la tur sid dal World Trade Center a New York

Suenter las Attatgas da terror dals 11 da settember 2001 ha la NATO mess en vigur per l’emprima giada en si’istorgia il stadi da defensiun collectiv tenor l’artitgel 5 dal contract da la NATO. Quest artitgel prevesa, tenor cunvegnientscha cun las regenzas dals stadis commembers, da restabilir e da mantegnair la segirezza dal territori da la NATO; in’attatga armada sin in partenari d’allianza – en quest cas ils Stadis Unids – vegn resguardada sco attatga cunter mintgin dals partenaris da l’allianza.

L’october 2001 han ils stadis da la NATO concludì ina retscha da mesiras per sustegnair ils Stadis Unids en il cumbat cunter il terrorissem internaziunal. Da quai han fatg part il stgomi d’infurmaziuns da vart dals servetschs da spiunadi sco er dretgs da sursgol illimitads e l’access a ports e plazzas aviaticas tras las forzas armadas americanas; en pli è vegnida tramessa ina furmaziun navala permanenta da la NATO en la part orientala da la Mar Mediterrana (Operation Active Endeavour). Malgrà ch’ils stadis commembers han resguardà l’attatga sin il World Trade Center sco motiv per metter en vigur il stadi da defensiun collectiv, han las regenzas dals stadis commembers da la NATO per part giuditgà a moda dal tuttafatg differenta la dumonda tge conclusiuns che sajan da trair da quai.

Al privel creschent tras il terrorissem internaziunal dapi ils 11 da settember 2001 ha la NATO demussà tschertas difficultads da far frunt. Tradiziunalmain sa chapescha l’organisaziun sco allianza da stadis cunter las attatgas d’auters stadis. Perquai èsi difficil da classifitgar talas attatgas terroristicas che vegnan fatgas tras paucas persunas extremisticas e senza ina decleraziun da guerra uffiziala da vart d’in stadi.

Engaschament en l’Afganistan

Tranter il 2001 ed il 2014 ha ina gruppa da stadis (t.a. la Germania, il Reginavel Unì, il Canada, la Tirchia) manà tras en l’Afganistan ina missiun da segirezza e da reconstrucziun (International Security Assistance Force, ISAF). Dapi il 2003 è quella stada sut il commando da la NATO. La truppa è vegnida installada sin dumonda da la nova regenza afgana e cun consentiment dal Cussegl da segirezza da las Naziuns Unidas. I n’ha betg sa tractà d’ina missiun da chapellinas blauas, mabain d’in uschenumnà engaschament che duaja sfurzar la pasch e ch’è stà sut la responsabladad dals stadis involvids.

Irac

Ils Stadis Unids han inculpà l’Irac da violar massivamain restricziuns adossadas da las Naziuns Unidas. Il favrer 2003 ha il minister da l’exteriur Colin Powell empruvà da cumprovar davant il Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas che l’Irac haja puspè reprendì programs d’armas ch’eran vegnids scumandads. Il material ch’è vegnì preschentà n’ha però betg bastà per persvader il Cussegl da segirezza da consentir ad in engaschament da guerra.

Perquai èn ils Stadis Unids ed il Reginavel Unì sa stentads d’obtegnair da las Naziuns unidas l’autorisaziun d’attatgar els sezs l’Irac. Quai è però vegnì refusà da la Germania, da la Russia e da la Frantscha. Sinaquai han ins furmà ina Coaliziun da la voluntad, per tuttina chattar ina basa suffizienta sco legitimaziun da guerra. En rom da las preparativas da guerra dals Stadis Unids èsi sinaquai vegnì a l’intern da la NATO ad ina greva crisa: La Frantscha, la Belgia e la Germania han snegà da metter a disposiziun a la Tirchia sistems da defensiun cunter in’eventuala cunterattatga nà da l’Irac suenter l’invasiun americana. Quai ha rinforzà la dissonanza transatlantica tranter quests pajais e la Russia d’ina vart ed ils Stadis Unids ed il Reginavel Unì da l’autra. Per part èn questas dissonanzas sa mantegnidas er suenter la fin dal temp d’uffizi da George W. Bush l’onn 2008.

Extensiun da la NATO

A chaschun da l’inscunter suprem da la NATO il november 2002 a Prag ha la NATO envidà la Bulgaria, la Rumenia, la Slovachia, la Slovenia ed ils trais stadis baltics (Estonia, Lettonia e Lituania) a discurs d’adesiun. Il mars 2004 èn quests set stadis daventads commembers da la NATO.

Svilups dapi il 2010

Sesida da la NATO il 2010 a Brüssel

Dals svilups dapi il 2010 sajan numnads a moda summarica:

• Ina tscherta alienaziun da vart da la Russia che resguarda l’extensiun da la NATO vers ost sco provocaziun.
• Las stentas da la NATO d’endrizzar in sistem da defensiun cunter rachetas (p.ex. da vart da l’Iran u da la Corea dal Nord); i vegn favurisà in sistem modular e mobil enstagl da basas fixas sco enfin qua.
• L’engaschament da la NATO en la Libia en rom da l’insurrecziun cunter il dictatur Muammar al-Gaddafi (mars fin october 2011); quel dueva la finala gidar ils rebels a cupitgar il reschim da Gaddafi.
• Durant la guerra civila en Siria èn per part detunadas rachetas sin territori tirc. Sin dumonda da la Tirchia ha il cussegl da la NATO decidì il 2012 da metter a disposiziun rachetas da defensiun dal tip Patriot.
• L’inscunter suprem da la NATO l’onn 2014 a Newport, Wales, è stà sut l’impressiun da la guerra en l’Ucraina. Sin fundament da divergenzas cun la Russia ha la NATO sistì la collavuraziun militara, mantegnend però il Cussegl da la NATO e da la Russia sco chanal politic.
• Il 2016 ha la NATO decidì d’endrizzar ina truppa da cumbat multinaziunala ch’è staziunada en ils pajais baltics Estonia, Lettonia e Lituania sco er en la Pologna. Tenor il princip da rotaziun duain mintgamai vegnir furmads qua radund 1000 schuldads ch’absolvan er exercizis. Quest engaschament serva a rinforzar il cunfin oriental da la NATO.

Incumbensa ed organisaziun

Las incumbensas, l’organisaziun ed ils stadis commembers da la NATO èn per gronda part gia vegnids tematisads en connex cun il svilup istoric. I suonda qua ina survista dals puncts centrals en furma concisa.

Basa legala ed obligaziuns

Il Pact da l’Atlantic dal Nord furma in’allianza da defensiun cun obligaziun d’assistenza dals commembers. Ils emprims artitgels dal contract obligheschan ils commembers da schliar conflicts paschaivlamain e da concepir las relaziuns internaziunalas a moda amicabla. En pli vegn accentuà da vulair mantegnair l’urden social occidental a basa dals dus princips liberalissem e democrazia, e quai cun promover la collavuraziun politica, economica, sociala e culturala.

En cas d’in’attatga armada sin in dals commembers, oblighescha il contract ils auters stadis commembers a l’uschenumnada autodefensiun collectiva. Questa obligaziun centrala dal contract è definida en l’artitgel V e pussibilitescha als stadis da definir in’attatga sin in singul stadi sco attatga sin tuts. Uschia pon vegnir mobilisadas capacitads communablas cunter l’attatgader. Tge mesiras prender, decida però mintga stadi commember tenor sias atgnas reglas; i na dat pia nagin engaschament militar automatic. Fin uss è l’autodefensiun collectiva vegnida proclamada be ina giada en l’istorgia da la NATO, numnadamain suenter las Attatgas da terror dals 11 da settember 2001.

Ultra da quai decidan ils stadis commembers en ils gremis politics da la NATO davart obligaziuns per tuts areguard la politica da defensiun. Las expensas da defensiun duain crescher fin il 2024 en mintga stadi commember sin radund 2 % dal product naziunal brut. Cun questa decisiun han ins reagì sin la reproscha ch’ils partenaris europeics s’engaschian memia pauc en congual cun ils Stadis Unids. L’onn 2014 han tut ils stadis commembers da la NATO impundì ensemen 942 820 milliardas dollars per il sectur da defensiun. Quai correspunda a bundant la mesadad dals radund 1,776 billiuns expensas da defensiun en tut il mund. Il quint statal dals Stadis Unids sezs ha cumpiglià 654 264 milliardas, quai che correspunda a radund 2/3 da las expensas da defensiun da la NATO.

Incumbensas e finamiras

Las finamiras fixadas en il Pact da l’Atlantic dal Nord n’èn da princip betg sa midadas, damai ch’il contract è anc adina en vigur en sia formulaziun originara dal 1949. Ins ha però adattà las incumbensas da la NATO a las relaziuns da la politica da segirezza ch’èn sa midadas ed interpretescha quellas oz autramain che dal temp da la Guerra fraida. Quai è surtut sa manifestà en l’extensiun a l’ost da la NATO, sco er en furma da divers programs da partenadi cun la Russia. Medemamain è la doctrina nucleara vegnida moderada in pau. Actualmain (2017) èn anc staziunadas en l’Europa en rom dal Pact da l’Atlantic dal Nord radund 240 armas atomaras americanas (en ils stadis Belgia, Pajais Bass, Germania, Italia e Tirchia che na disponan da naginas atgnas armas atomaras).

Organisaziun

Ils schefs d’armada da la NATO a chaschun d’ina visita da truppas (2015)

Tar la NATO sa tracti d’ina organisaziun a plirs stgalims cun ina structura vaira cumplexa; ella cumpiglia tant unitads d’administraziun militaras sco er civilas. Quellas sa cumponan da represchentants legitimads dals stadis commembers; il commando militar ha d’agir tenor las directivas dal commando civil.

Il quartier general civil da la NATO sa chatta dapi il 1976 a Brüssel. Tar las organisaziuns civilas da la NATO tutgan t.a. il Cussegl da l’Atlantic dal Nord, il secretariat general cun il stab internaziunal e la gruppa da planisaziun nucleara.

A l’organisaziun militara appartegnan la cumissiun militara, il stab militar internaziunal ed ils commandos alliads operaziun e transfurmaziun. Il quartier general militar da la NATO en l’Europa sa chatta dapi il 1967 a Casteau sper Mons en Belgia.

Commembranzas

Stadis commembers

Da preschent sa cumpona la NATO da 29 stadis commembers (situaziun dal 2017). Ils dudesch commembers fundaturs – che tutgan dapi il 1949 tar la NATO – èn: Belgia, Danemarc, Frantscha, Islanda, Italia, Canada, Luxemburg, Reginavel dals Pajais Bass, Norvegia, Portugal, Stadis Unids da l’America e Reginavel Unì.

Dal 1949 fin il 1962 han er ils departaments franzos situads en l’Algeria fatg part explicitamain al territori d’applicaziun dal contract da la NATO. Fin l’independenza da Malta il 1964 ha er quest stadi insular appartegnì sco colonia britannica al territori d’applicaziun dal contract da la NATO. Fin l’onn 1979 han la NATO e la marina britannica pudì utilisar Malta cunter pajament sco basa militara.

L’onn 1952 èn la Grezia e la Tirchia daventads commembers da l’organisaziun e dapi il 1955 è la Republica federala tudestga commembra da la NATO. La Spagna è aderida a l’allianza il 1982 ed il 1990 è il Pact da l’Atlantic dal Nord vegnì extendì sin il territori da l’entira Germania.

In cas spezial ha furmà la Frantscha che n’è betg stada integrada tranter il 1966 ed il 2009 en las structuras militaras da la NATO. Sco descrit survart, era il pajais extrà sut Charles de Gaulle, il qual resentiva la NATO sco instrument per far passar tras ils interess dals Stadis Unids. El vuleva preservar l’independenza militara e libertad da decider da la Frantscha e betg suttametter truppas franzosas al commando american. Suenter la crisa en la Jugoslavia ha la regenza franzosa midà sia posiziun entaifer la NATO ed ha er puspè prendì part da las sesidas dal comité per la planisaziun da la defensiun; ma pir il 2009 è la Frantscha returnada dal tuttafatg en las structuras da commando militaras.

Medemamain extrads temporarmain da las structuras militaras eran la Grezia (tranter il 1974 ed il 1981) sco er la Spagna (tranter il 1986 ed il 1999).

In cas spezial furma l’Islanda che na dispona da naginas atgnas forzas armadas. La defensiun da l’Islanda è vegnida garantida tranter il 1951 ed il 2006 da vart dals Stadis Unids. Il 2006 han ils Stadis Unids retratg surprendentamain ils schuldads staziunads sin l’insla, garantind però vinavant la protecziun militara da l’insla en cas d’in’attatga. L’Islanda da sia vart è s’obligada da prestar agid medicinal per cas che la NATO vegn attatgada.

En rom da l’extensiun a l’ost da la NATO èn la Tschechia, la Pologna e l’Ungaria daventads l’onn 1999 commembers da la NATO. En in proxim pass èn aderids il 2004 ils stadis Estonia, Lettonia, Lituania, Slovachia, Bulgaria e Rumenia. Il 2008 èn suandads l’Albania e la Croazia ed il 2017 il Montenegro.

Candidats d’adesiun e partenadis

Situaziun dal 2008: commembers (blau stgir), candidats d’adesiun (blau cler), invit en discussiun (verd), adesiun betg previsa (cotschen)

Candidats d’adesiun uffizials èn actualmain la Bosnia-Erzegovina e la Macedonia dal Nord. Discussiuns d’adesiun èn er vegnidas manadas en la Serbia, la Georgia e l’Ucraina. Per part è la dumonda d’adesiun contestada a l’intern dal pajais (p.ex. en il champ pro-russ en Serbia), per part è er la tenuta da vart da la NATO plitost sceptica (p.ex. en connex cun la Georgia, damai ch’il conflict da quella cun la Russia areguard las regiuns Abchasia ed Ossezia dal Sid pudessan destabilisar l’allianza).

Ils stadis da l’Europa Centrala e dal Vest che n’èn betg commembers da la NATO (Irlanda, Svezia, Finlanda, Malta, Austria e Svizra – pia senza ils stadis fitg pitschens) collavuran cun la NATO en rom dal program Partenadi per la pasch. En Finlanda e Svezia vegn per part discutà ils ultims onns davart in’adesiun a la NATO. En l’Austria n’è quai per il mument nagin tema per motivs istorics. En Svizra vegn il partenadi e la collavuraziun en programs da la NATO per part crititgà sco avischinaziun che pudess manar a lunga vista a l’adesiun; er qua furman motivs istorics (neutralitad) la raschun principala per vulair tegnair ina tscherta distanza envers allianzas militaras.

Per part vegn er discutada in’adesiun pussaivla da l’Israel a la NATO. Surtut da vart dals Stadis Unids èn ins da l’avis che quai pudess contribuir a pacifitgar la regiun. Questa dumonda vegn però discutada a moda cuntraversa. Ina collavuraziun ch’è però sa cumprovada furma il Dialog da la Mar Mediterrana, al qual appartegnan – sper ils stadis commembers da la NATO – tant l’Israel sco er sis stadis arabs.

Critica envers la NATO

Critica envers la NATO vegn surtut exprimida da vart dal moviment pacifistic. Da questa vart vegn rendì attent che schliaziuns paschaivlas e gistas u almain cumpromiss na sa laschian betg cuntanscher cun agid d’allianzas militaras, mabain be sur instituziuns sco las Naziuns unidas u l’OSCE. La NATO percunter vegn resguardada sco instrument da pussanza per segirar ils interess economics e strategics dal vest e surtut dals Stadis Unids.

Litteratura

• Aus Politik und Zeitgeschichte 15–16/2009: NATO.
• Bastian Giegerich: Die NATO (= Elemente der Politik). Springer VS, Wiesbaden 2012, ISBN 978-3-531-18409-8.
• Christian Greiner, Klaus A. Maier, Heinz Rebhan: Die NATO als Militärallianz. Strategie, Organisation und nukleare Kontrolle im Bündnis. 1949 bis 1959 (= Entstehung und Probleme des Atlantischen Bündnisses, tom 4). Oldenbourg, München 2003, ISBN 3-486-56757-8.
• Gunther Hauser: Die NATO – Transformation, Aufgaben, Ziele. Lang, Francfurt a.M. e.a. 2008, ISBN 978-3-631-57367-9.
• Mary Ann Heiss, S. Victor Papacosma (ed.): NATO and the Warsaw Pact – Intrabloc Conflicts. Kent State University Press, Kent 2008, ISBN 978-0-87338-936-5
• Heinz Magenheimer: Die Verteidigung Westeuropas. Doktrin, Kräftestand, Einsatzplan. Eine Bestandsaufnahme aus Sicht der NATO (= Reihe Bernard & Graefe aktuell, tom 42). Bernard & Graefe Verlag, Koblenz 1986, ISBN 3-7637-5345-1.
• Anton Pelinka: Die NATO nach 1989: Neue Strategie und NATO-Erweiterung. En: Franz Kernic, Gunther Hauser: Handbuch zur europäischen Sicherheit. 2. ed. repassada, P. Lang, Francfurt a.M. e.a. 2006, ISBN 3-631-55046-4, p. 87–96.
• Heiko Reiter: Die neue Sicherheitsarchitektur der NATO. Vom Verteidigungsbündnis zur Interessengemeinschaft. En: Kritische Justiz 2007, p. 124–143
• Lothar Schröter: Die NATO im Kalten Krieg. Die Geschichte des Nordatlantikpaktes bis zur Auflösung des Warschauer Vertrages. Kai Homilius Verlag, Berlin 2009 (tom 1: 1949–1975, ISBN 978-3-89706-914-5; tom 2: 1976–1991, ISBN 978-3-89706-915-2).
• Sascha Thamm: Institutionelle Reaktionen der NATO auf die Krisen des Bündnisses. Von der Gründung bis zum NATO-Doppelbeschluss. Der Andere Verlag, Osnabrück 2002, ISBN 3-936231-40-0.
• Johannes Varwick, Wichard Woyke (ed.): Die Zukunft der NATO. Transatlantische Sicherheit im Wandel. 2. ed., Leske + Budrich, Opladen 2000, ISBN 3-8100-2905-X.
• Johannes Varwick (ed.): Die Beziehungen zwischen NATO und EU. Partnerschaft, Konkurrenz, Rivalität? Barbara Budrich, Leverkusen 2005, ISBN 3-938094-10-9.
• Johannes Varwick: NATO in (Un-)Ordnung. Wie transatlantische Sicherheit neu verhandelt wird. Wochenschau Verlag, Schwalbach/Ts. 2017, ISBN 978-3-7344-0488-7.
• Norbert Wiggershaus, Winfried Heinemann (ed.): Nationale Außen- und Bündnispolitik der NATO-Mitgliedstaaten (= Entstehung und Probleme des Atlantischen Bündnisses, tom 2). Oldenbourg, Minca 2000, ISBN 3-486-56489-7.

Colliaziuns

 Commons: NATO – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina d’internet da la NATO
• NATO Parliamentary Assembly
• Infurmaziuns da basa davart la NATO (PDF; 1,6 MB)