Tiraun

Ord Wikipedia
Quist artichel es scrit in rumauntsch puter
Panorama da Tiraun

Tiraun (Tirano in talian, Tiràn in idiom da la Vuclina) es üna vschinauncha taliauna da var 9.000 abitants in Lombardia, Provinza da Sunder. Ella es la prüma vschinauncha taliauna zieva'l cunfin traunter Svizra e Italia illa Val Puschlev, i'l Chantun Grischun.
Ella es renumneda pella presenzcha d'ün sanctuari dedicho a Nossaduonna da Tiraun, chi as chatta illa part nord da la vschinauncha.

Geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Tiraun as chatta ad ün otezza da 450 meters, i'l punct d'incunter traunter la Vuclina e la Val Puschlev, tar il sbuoc dal flüm Poschiavino aint l'Adda. Ella es circundeda da muntagnas: a süd ils Alps Orobie, a nord la gruppa dal Bernina ed a nord-est la gruppa da la Stielva.

Nom dal lö[modifitgar | modifitgar il code]

Forsa vegna'l nom "Tiraun" dals pleds latins inter amnes, chi significheschan "traunter ils flüms"; pelvaira es la vschinauncha traverseda dals flüms Adda e Poschiavino.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Già illa Preistorgia eira que üna zona abiteda dals omens i'l territori, inua cha hoz as chatta Tiraun; pelvaira, do que incisiuns sün grips e sun gnidas chattedas armas dal 18. tschientiner aunz Cristus ed üna stela da l'Eted da l'Aram hoz tgnida tar l'"Antiquarium Tellino".
Tiraun s'ho adüna chatteda in ün lö fich strategic: chi chi vaiva'l possess dal vih e da sieu chastè (construieu düraunt il temp medieval), vaiva eir la controlla da las vias, chi giaivan in Engiadina, al Lej da Com ed illa Republica da Vnescha.
Als 29 settember 1504 tenor tradiziun apparit Nossaduonna a Tiraun e zieva gnit construieu ün sanctuari, chi dvantet il simbol dals Catolics da la val cunter ils Refurmos da las Lias dal Grischun.
Scu tuot la Vuclina e la Val Puschlev,eir a Tiraun det que luottas traunter Catolics e Refurmos düraunt il temp medieval e'l temps successivs; dal 1620 a Tiraun vet cumanzamaint l'uschè dit "Sacro Macello" ("Murdraretsch in Vuclina"), nempe la battaglia finela cunter il Grischun cunter l'imposizun da la Refurma als abitants da la Vuclina.

Monuments[modifitgar | modifitgar il code]

Il Sanctuari da Nossaduonna da Tiraun[modifitgar | modifitgar il code]

Nossaduonna da Tiraun

Il Sanctuari da Nossaduonna da Tiraun es considero la baselgia la pü importanta da tuot la Vuclina.
Als 29 settember 1504 tenor tradizion apparit Nossaduonna a beo Omodeo in ün üert da fig illa part nord dal vih; ella el dumandet da construir üna baselgia in sieu algord.
Omodeo svess promuvet sia construcziun, chi cumanzet dal marz 1505 e vet fin dal 1513. Il sanctuari gnit consecro da l'uvas-ch da Com Cesare Trivulzio als 14 meg 1528
Quista baselgia es da stil renaschimentel lombard, cun üna granda porta da Alessandro Scala da Carona e cun ün orgel fat traunter 1608 e 1617 da Giuseppe Bulgarini. Ella es considereda, insembel cul Dom da Milaun e la Cartusia da Pavia, üna da las baselgias la püs bellas da la Lombardia.
Nossaduonna da Tiraun gnit proclameda protectura da la Vuclina da papa Pio XII.

Otras baselgias[modifitgar | modifitgar il code]

San Martin
e palazi Quadrio

Illa vschinauncha do que la baselgia da San Martin, il clucher da la quela es dal 15. tschientiner in stil romanic lombard.
Our dal vih, sün üna crasta chi dominescha'l Sanctuari da Nossaduonna da Tiraun, do que la baselgia da Santa Perpetua dal 11. tschientiner. I'l ospizi dasper la baselgia gnivan ospitos ils pelegrins, chi da Milaun e Vnescha giaivan in Germania
A do üna simila baselgia cun ospizi eir poch pü a nord, sülla svessa via ma in territori svizzer: la baselgia da San Rumeri, chi as chatta illa vschinauncha da Puschlev a 1.800 meters d'otezza, süsom üna muntagna als peis de la quela do que il Lej da Puschlev.

Lös interessants[modifitgar | modifitgar il code]

Tiraun es cugnuoschida scu la "Meraun da la Vuclina", per cha, scu la cited südtirolais, ho fich vias cun bös-chs dasper ellas e bgers parcs publics.
La cited veglia, chi as chatta sülla spuonda schnestra dal flüm Adda, es auncha hoz in part circundeda da la müraglia feda fer da Ludwig il Mor, duca da Milaun, intuorn la fin dal 15. tschientiner, ed es domineda da las ruinas da la tuor dal chastè da Santa Maria (clameda eir Castellaccio, nempe "Chastelatsch").
A sun bain conservedas las trais portas d'entrada a Tiraun: la "Porta Poschiavina" (vers la Svizra), la "Porta Bormina" (vers Buorm e'l Pass da Stielva) e la "Porta Milanese" (vers il Lej da Com e Milaun).
A Tiraun do que bgers palazis construieus traunter 17. e 18. tschientiner da las famiglias richas: ils palazis Quadrio, Salis, Merizzi, Visconti-Venosta, Parravicini, Buttafava e Torelli. Percunter eira'l palazi Marinoni (hoz Chesa cumünela da Tiraun) üna veglia clostra dals Augustins dal 15. tschientiner.

Transports[modifitgar | modifitgar il code]

Grandas vias[modifitgar | modifitgar il code]

Tiraun as chatta a l'incunter traunter duos vias fich impurtantas:

Viafiers[modifitgar | modifitgar il code]

Tren da la Viafier retica sper il Sanctuari

A Tiraun do que duos staziuns da viafier, chi sun sülla medemma plazza; amenduos sun las staziuns finelas da duos viafiers tuottüna na liedas traunter pêr: