Tirol (pajais federativ)

Tirol Tirol (tudestg)
{{{ARTITGEL-BANDIERA}}}
Lingua uffiziala	tudestg
Chapitala	Innsbruck
Surfatscha	12 648,37 km²
Abitants	771 304 (2023)
Spessezza	61 abitants per km²
Munaida	euro

Il Tirol è in pajais federativ situà en il vest da la Republica da l’Austria. El sa cumpona da dus territoris ch’èn geograficamain separads in da l’auter e che furmavan entaifer la regiun istorica dal Tirol la part settentriunala e la part occidentala: Il Tirol dal Nord, che furma la pli gronda part e nua che sa chatta la chapitala Innsbruck, ed il Tirol da l’Ost.

Geografia

Cun ina surfatscha da bundant 12 648,37 km² è il Tirol il terz grond pajais federativ da l’Austria. Quel cunfinescha en il vest cun il Vorarlberg, en l’ost cun ils stadis federativs Salzburg e Kärnten, en il nord cun la Baviera (Germania), en il sidvest cun il chantun Grischun (Svizra) ed en il sid cun las provinzas Tirol dal Sid e Belluno (Italia). Il cunfin exteriur è cun 719 km il pli lung da tut ils stadis federativs ed il spazi abità tut l’onn è cun bundant 12 % da la surfatscha il pli bass da l’entir pajais.

Topografia

Il pli aut piz – ed a medem temp la pli auta muntogna da l’Austria – è il Grossglockner (3798 m s.m.) situà en il Tirol da l’Ost. Il pli aut piz en il Tirol dal Nord è la Wildspitze (3768 m s.m.).

Las valladas centralas (per part cun numerusas valladas lateralas) èn la Val da l’En, Lechtal, Leukental, Drautal/Pustertal e Gailtal.

Ils pli impurtants flums en En, Drau, Kitzbühler Ache/Grossache e Lech.

Clima

En il Tirol dominescha il clima interalpin cun stads relativamain umidas, atuns sitgs ed envierns cun blera naiv. Grond’influenza sin la temperatura ha l’autezza sur mar: cun excepziun da la regiun da Kufstein èn tut ils abitadis dal Tirol situads sur 500 m s.m.

En las valladas segnadas fitg ferm dal clima interalpin, oravant tut la regiun dad Innsbruck e la part superiura da la val da l’En, èn las precipitaziuns bundant pli bassas e las temperaturas maximalas bundant pli autas. Innsbruck per exempel dumbra en media be 900 mm plievgia, e la temperatura maximala il fanadur è cun 25,1 °C pli auta che tar bunamain tut las autras staziuns meteorologicas da l’Austria.

Sutdivisiun administrativa

Il pajais federativ è sutdividì en nov districts politics, dals quals otg sa chattan en il Tirol dal Nord, entant ch’il Tirol da l’Ost furma in agen district. La chapitala Innsbruck senza la retroterra furma in agen district.

Las pli grondas citads e vischnancas

Las pli grondas citads èn Innsbruck (131 358 abitants, mintgamai situaziun dal 2023), Kufstein (19 930), Hall in Tirol (14 418), Wörgl (14 403), Schwaz (14 211), Lienz (11 990) ed Imst (11 135). Ulteriuras vischnancas cun blers abitants (per part èn l’aglomeraziun dad Innsbruck) èn Telfs (16 271), St. Johann in Tirol (9885), Rum (9381), Kitzbühel (8289), Zirl (8224), Wattens (8173) e Landeck (7579).

Istorgia

Placat turistic da ca. 1920

Suenter l’Emprima Guerra mundiala è il Tirol istoric vegnì spartì il 1919 en rom dal Contract da pasch da St. Germain: il Tirol dal Sid (provinzas Trentino e Bulsaun) è vegnì attribuì a l’Italia, il Tirol dal Nord e da l’Ost a la Republica da l’Austria. Da questa spartiziun dal Tirol èn ins sa regurdà fin il 1936 mintg’onn ils 10 d’october (il di da l’annexiun formala dal Tirol dal Sid entras l’Italia) a chaschun d’in ‹di da malencurada naziunala›. Repetidamain hai er dà stentas da stgaffir in Tirol autonom ubain da tschertgar l’annexiun al Reich tudestg. Ils onns 1920 ha l’economia pudì sa stabilir in pau grazia a l’industria, a projects da construcziun (vias, electrificaziun da la viafier, ovras electricas) ed entras il turissem ch’è sa revegnì in pau (construcziun d’emprimas pendicularas). La crisa economica mundiala e la sancziun relaschada il 1933 da Hitler per flaivlentar l’economia austriaca (‹Tausend-Mark-Sperre›) ha fatg sminuir fitg ferm il dumber da pernottaziuns, quai ch’ha fatg grond donn a l’economia tirolaisa. En ina guerra civila èn proruts ils 13 da favrer 1934 a Wörgl cumbats tranter ils socialdemocrats e forzas armadas da la regenza autoritara Dollfuss.

Suenter l’annexiun da l’Austria tras l’Imperi tudestg il 1938 han ins endrizzà il Reichsgau Tirol-Vorarlberg ed attribuì il Tirol da l’Ost al Gau Kärnten. Entras la cunvegna da translocaziun dals dus dictaturs Hitler e Mussolini, l’uschenumnada opziun, han var 70 000 persunas da lingua tudestga bandunà a partir dal 1940 il Tirol dal Sid; da quellas èn var la mesadad sa domiciliadas en alloschis en il Tirol dal Nord e da l’Ost endrizzads aposta per els. En il decurs da la Segunda Guerra mundiala è la translocaziun vegnida franada. In terz da las persunas pertutgadas è returnada suenter il 1945 en lur veglia patria.

Enfin la fin dal reschim naziunalsocialistic il 1945 avevan ils cumbats a tuttas fronts er chaschunà en il Tirol numerusas unfrendas. Ultra da quai avevan las attatgas or da l’aria dals Alliads chaschunà a partir dal 1943 numerusas victimas tranter la populaziun civila. Ils 15 da december 1943 è Innsbruck stà pertutgà da las emprimas ed a medem temp pli grevas attatgas or da l’aria ch’han servì a tutgar l’infrastructura da viafier da muntada strategica. 126 tonnas bumbas da siglientar han chaschunà 269 morts, 500 blessas e destruì per part cumplettamain tschients chasas.

Cur che truppas americanas èn entradas ils 3 da matg 1945 ad Innsbruck, ha il pitschen moviment da resistenza surdà a la pussanza victura in guvern provisoric. La stad 1945 è il Tirol daventà ina part da la zona d’occupaziun franzosa, entant ch’il Tirol da l’Ost è vegnì attribuì a la zona britannica. L’onn 1947 han ins puspè reunì il Tirol da l’Ost cun il Tirol dal Nord.

Suenter che l’Austria ha reacquistà il 1955 la suveranitad, han las truppas d’occupaziun bandunà il pajais. Ils proxims onns e decennis è il Tirol stà segnà da gronda prosperitad economica ed è sa transfurmà d’ina societad agrara ad ina societad industriala cun in ferm sectur da servetschs. Attribuì a quai ha betg il davos il grond progress sin il sectur turistic. La fin dals onns 1950 hai ultra da quai dà in veritabel boom da construcziun da vias inclus impurtantas autostradas e tunnels. Ensemen cun auters lieus ha Innsbruck manà tras duas giadas ils gieus olimpics d’enviern (1964 e 1976).

Sin proposta dal president da la regenza dal Tirol Eduard Wallnöfer han ins fundà il 1972 la Cuminanza da lavur da las regiuns alpinas (Arge Alp) per pudair dilucidar dumondas dal spazi alpin d’interess transcunfinal. Ils onns 1980 è sa fatga valair en la populaziun adina dapli critica envers ils effects negativs dal traffic d’autos e dal turissem da massa creschent.

Cun l’adesiun da l’Austria a l’Uniun europeica il 1995 ed al spazi da Schengen il 1997 ha pudì vegnir intensivada la collavuraziun economica, culturala e politica cun il Tirol dal Sid. A quai contribuescha er l’euregio Tirol-Tirol dal Sid-Trentino.

Populaziun

Part superiura dal Lechtal

Svilup da la populaziun

Il 2021 dumbrava il Tirol 760 105 abitants. Cun quai è il dumber d’abitants pli che sa dublegià ils ultims tschient onns. La marca da 500 000 abitants è vegnida surpassadas ils onns 1960, quella da 600 000 abitants ils onns 1980 e quella da 700 000 abitants il 2010.

Dialect tudestg

Las regiuns meridiunalas dal territori da derasaziun da la lingua tudestga sa dividan en il tudestg superiur occidental (aleman) ed oriental (bavarais). Ils dialects che vegnan discurrids en il Tirol appartegnan al bavarais dal sid. Tipic per il tirolais è la pronunzia da st sco scht a l’intern dal pled e dal k a l’entschatta dal pled sco kch. En las regiuns da cunfin dal Tirol datti interferenzas cun ils dialects vischins, en il nord cun il bavarais mesaun ed en il vest cun ils dialects alemans.

Religiuns

Tenor dumbraziun dal pievel dal 2001 eran var 83,4 % da la populaziun catolics. L’ulteriura cumpart sa reparta sin 5,2 % senza confessiun, ca. 4 % muslims, 2,4 % evangelics, 1,6 % ortodoxs e 0,7 % autras cuminanzas cristianas. Sco en praticamain tut las parts da l’Austria è dapli lura s’augmentada la cumpart da las persunas senza confessiun, dals muslims e dals cristians ortodoxs, ed è sa sbassada la cumpart dals cristians catolics ed evangelics.

Politica

Constituziun

La constituziun actuala, la Tiroler Landesordnung, è entrada en vigur il 1989 e vegnida midada dapi lura repetidamain. Sa basond sin la structura federala da l’Austria e sin il princip dals stadis federativs fixada en la constituziun federala, dispona il Tirol d’agens organs executivs, legislativs e cun il Landesverwaltungsgericht er d’ina atgna giudicativa. La sedia da tut quests organs sa chatta ad Innsbruck.

Parlament

Il parlament dal pajais, il Tiroler Landtag, furma la legislativa e sa cumpona da 36 deputadas e deputads che vegnan elegids mintga tschintg onns.

Il Tirol vegn dominà da l’ÖVP ch’ha adina designà dapi il 1945 il president da la regenza. Er tar elecziuns naziunalas èn ils resultats da l’ÖVP en il Tirol adina stads tranter ils trais megliers da l’entir pajais. La dominanza da questa partida sa lascha manar enavos istoricamain sin la ferma influenza da la baselgia catolic-romana e sin il sectur industrial ch’era pauc sviluppà en il pajais ch’han midà quasi directamain da la predominanza dal sectur agrar a quel da servetschs.

Regenza

Innsbruck, la chapitala dal Tirol

La Tiroler Landesregierung è la regenza elegida dal parlament e sco tala incumbensada cun l’execuziun da las leschas dal pajais e da las leschas federalas spezialas che vegnan exequidas al plaun dals stadis federativs. Presidiada vegn la regenza dal Landeshauptmann. Ils ulteriurs commembers, sper il president e ses substitut, mainan mintgin in ressort specific.

Vopna

La vopna e bandiera dal pajais Tirol mussa in’evla cotschna cun fermagls d’ala dad aur sin fund d’argient resp. alv. I sa tracta da l’emblem dals conts de Tirol che cumpara er en las vopnas da las provinzas talianas Tirol dal Sid e Trentino.

Economia ed infrastructura

Economia

La structura economica dal Tirol è segnada da grondas differenzas regiunalas. En la regiun dad Innsbruck sa concentrescha l’infrastructura da furmaziun ed administraziun e sa chattan interpresas industrialas pli grondas. Las ulteriuras parts dal pajais èn segnadas da manaschis mesauns e pitschens.

Tenor secturs sa preschenta la structura economica sco suonda: sectur primar 4 %, sectur secundar 22 %, sectur terziar 74 % (situaziun dal 2019). L’onn 2014 ha il product interiur brut per abitant, exprimì en standards da la capacitad da cumpra, munta a 138 % (EU-28: 100 % Austria: 129 %).

L’agricultura na furma bain betg pli ina gronda rolla economica, è però impurtanta per l’identitad dal pajais e per il mantegniment dal maletg da la cuntrada (che serva er al turissem).

Turissem

Il turissem è in impurtant sectur economic dal Tirol che contribuescha en media 17,5 % al product regiunal brut. Tut en tut existan var 360 000 letgs da giasts, da quai raduna la mesadad en hotels ed in terz en abitaziuns da vacanzas. Il turissem occupa radund 55 000 persunas, bleras da quellas però betg durant tut l’onn. L’onn turistic 2017/18 èn arrivads 12,3 milliuns giasts en las differentas vischnancas dal pajais federativ. Var la mesadad dals turists derivan da la Germania (52,1 % da las 49,4 milliuns pernottaziuns), alura suondan ils Pajais Bass (10,0 %), l’Austria (8,5 %), la Svizra (5,6 %) ed il Reginavel Unì (3,4 %). Adina dapli muntada han cuntanschì ils ultims onns naziuns da l’Europa da l’Ost e da l’Asia ch’avevan giugà fin qua ina rolla marginala.

La stagiun d’enviern è pli ferma che quella da stad. Il 2017/18 èn 27,6 milliuns pernottaziuns (56 %) crudadas sin l’enviern, 21,8 milliuns sin la stad. La vischnanca cun la pli auta quota da pernottaziuns da l’entira Austria furma dapi onns Sölden en la part superiura da l’Ötztal (district Imst): il 2019 han ins nudà qua 2 577 569 pernottaziuns sin 17 328 letgs.

Traffic

Autostrada dal Brenner

Il Tirol furma istoricamain in impurtant punct da cruschada da las vias da transit europeicas e dal commerzi sur las Alps. Gia 15 a.C. vegniva il pajais percurrì da la pli impurtanta colliaziun nord-sid da l’Imperi roman, la Via Claudia Augusta. Las vias romanas manavan da la Planira dal Po per lung dals flums Adisch ed Eisack en il Tirol dal Sid odiern sur il Brenner e tras il Wipptal fin a Hall nua che sa diromavan vias che manavan per lung da l’En. La Via Raetia manava vers vest sur il plateua da Seefeld, nua ch’ins arrivava sper Scharnitz en la Baviera odierna. Dal 17avel tschientaner deriva là la fortezza da la Porta Claudia ch’accentuescha la muntada strategica da la via fin en il temp modern.

Oz è il Tirol collià cun il traffic internaziunal stradal, da viafier ed aviatic. La plazza aviatica dad Innsbruck furma suenter Vienna e Salzburg la terz gronda da l’Austria.

Via

L’autostrada da la Val da l’En percurra il Tirol en direcziun vest-ost. Quella cumenza a Landeck, nua che finescha la via directa da l’Arlberg, e maina sur Imst, Innsbruck, Hall e Schwaz fin a Kufstein per cuntinuar là sin territori bavarais en direcziun Rosenheim. Ad Innsbruck diromescha la segunda autostrada dal Tirol vers sid e maina tras il Wipptal sur il Brenner en l’Italia.

Viafier

Medemamain a Kufstein arriva la colliaziun nord-sid da Minca a Verona sin territori tirolais, maina sur Innsbruck e sco viafier dal Brenner sur il Pass dal Brenner vers l’Italia. Dapi il 1994 exista per il transport da rauba in sviament che guntgescha Innsbruck e Hall.

En direcziun vest-ost maina la colliaziun la pli directa vers Vienna dad Innsbruck e Kufstein in tschancun sur territori tudestg (Rosenheim) per manar puspè sin territori austriac sur Salzburg e Linz vers la chapitala. La viafier che maina exclusivamain sur territori austriac sa diromescha gia a Wörgl e maina vers ost-sidost. Viafiers da muntada plitost regiunala èn la Mittenwaldbahn che maina dad Innsbruck sur Seefeld e Mittenwald a Garmisch-Partenkirchen, la Stubaitalbahn ubain la Zillertalbahn. Il traffic regiunal da la chapitala tirolaisa consista dal sistem da trams e viafiers dad Innsbruck e da la viafier urbana che collia las aglomeraziuns. Medemamain d’impurtanza per il traffic public è la rait da bus regiunals dal VVT che collia er las valladas lateralas.

Art e cultura

Preistorgia e temp roman

Dal temp da la cultura da santeris cun urnas èn sa sviluppadas pervi da l’industria da minieras numerusas culegnas. Fritzens en l’ost dad Innsbruck cumpara en il num da la cultura da Fritzens-Sanzeno dal 5avel tschientaner a.C. Dal temp roman è la citad Aguntum en vischinanza da Lienz stada la suletta colonia pli gronda.

Romanica

Dal temp da la romanica è sa mantegnì relativamain pauc, cuntrari a la situaziun en il Tirol dal Sid èn numnadamain bleras baselgias e chastels vegnids transfurmads pli tard u reconstruids dal tuttafatg. Exempels ch’èn sa mantegnids furman la chaplutta dal chastè da Nauders e la baselgia da s. Niclà a Matrei en il Tirol da l’Ost. La pictura da quel temp s’orientescha al stil sever bizantin.

Gotica

La gotica ha surtut pudì sa derasar en il Tirol en il 15avel tschientaner, cur che las numerusas minieras (t.a. Hall sco center dal commerzi da sal) han manà a ritgezza. Bler substanza architectonica da quel temp è er sa mantegnida suenter las transfurmaziuns da pli tard, quai che sa mussa per exempel en ils clutgers a piz ch’èn per il pli anc avant maun er sche las baselgias èn pli tard vegnidas barocchisadas. Tals exempels èn sa mantegnids a Landeck, Schwaz e Seefeld. Sper baselgias dattan er perditga da quell’epoca edifizis seculars sco la chasa-cumin ed il chastè Hasegg a Hall ubain la tur da la citad ed il famus Goldenes Dachl ad Innsbruck. En la Val da l’En è sa sviluppà in tipus da citad specific ch’è tranter auter da vesair ad Innsbruck, Hall e Rattenberg.

Renaschientscha

Il chastè dad Ambras

Il stil da la renaschientscha è sa derasà en il Tirol en il decurs dal 16avel tschientaner. Da quel temp dateschan be paucas, ma impurtantas ovras sco ils chastels dad Ambras e Tratzberg ed il monument da fossa da l’imperatur Maximilian I en la baselgia da la curt. Numerusas chasas en la citad veglia dad Innsbruck derivan dal temp da transiziun tranter gotica e renaschientscha. La regiun dad Innsbruck è gia dapi la gotica tardiva in impurtant center europeic dal cul da bronz.

En la part sura dal Tirol existan ritgas picturas da fatschadas sin ustarias e chasas burgaisas (p.ex. ad Oetz, Habichen, Wenns, Kauns e Ladis).

Baroc e rococo

Il motiv per la derasaziun da la pumpa barocca è da vesair en la cuntrarefurmaziun ch’è stada ordvart impurtanta en il Tirol. Emprimas furmas baroccas cumparan en la regiun a partir da ca. 1620.

Tar ils emprims edifizis barocs da muntada tutgan la baselgia dals servits sper Volders e la baselgia dals gesuits ad Innsbruck, omaduas segnadas d’influenza taliana. L’impurtanta famiglia da maister constructurs Gumpp ha marcà sur trais generaziuns l’architectura dad Innsbruck. Georg Anton Gumpp ha er realisà il Altes Landhaus ad Innsbruck e la transfurmaziun dal convent da Stams en la Val da l’En Superiura. Il dom dad Innsbruck deriva dal maister constructur da Füssen Johann Jakob Herkomer. Auters impurtants artists dal baroc èn Jakob Prandtauer (convent da Melk), Paul Troger e la famiglia da picturs Zeiller en il Ausserfern sco represchentants da l’uschenumnada Lüftlmalerei, ina pictura da fatschadas populara.

En la part inferiura dal Tirol è stada activa la famiglia Singer. Franz de Paula Penz è stà in impurtant directur da construcziun clerical; a ses operar sa laschan attribuir bleras baselgias en ils vitgs en il sid dad Innsbruck. Si’ovra principala è la basilica da Wilten che vala sco punct culminant dal rococo. Stuccatura en il stil da rococo ornescha er la fatschada da al chasa Helbling ad Innsbruck.

19avel tschientaner

Maletg da Franz von Defregger (1869)

Sco cuntramoviment al baroc è sa sviluppà a la fin dal 18avel tschientaner il classicissem segnà d’ina architectura simpla, severa. Parzialmain sa manifestescha quella tar la baselgia dal Neustift en il Stubaital, a moda pli clera tar quella da Brixen im Thale. Las guerras napeolonicas e la crisa economica ch’è suandada han alura franà in pau l’activitad da construcziun. Segnada da colonnas classicisticas è la fatschada dal Landestheater ad Innsbruck da l’onn 1846.

A partir da la mesadad dal 19avel tschientaner èn vegnida erigidas pliras baselgias en il stil da l’istorissem (neoromanica u neogotica), per exempel a Telfs, Weerberg e St. Nikolaus. Reprendì las picturas muralas da gronda fatschada a l’intern da las baselgias ha il stil renaschimental dals Nazarens.

Il stil floreal a l’entschatta dal 20avel tschientaner ha laschà be paucs fastizs en il Tirol. Ils pli impurtants èn da chattar a Kufstein sco er vi dal Winklerhaus ad Innsbruck.

In grond svilup han fatg en il 19avel tschientaner la litteratura e la pictura. Franz von Defregger e ses scolar Albin Egger-Lienz han marcà cun lur pictura da gener da la vita purila il maletg dal Tirol. Il professer da geologia e geograf Adolf Pichler è l’emprim stà scienzià ed è alura daventà in dals pli impurtants poets dal 19avel tschientaner. Cun il dramaticher Franz Kranewitter ha la litteratura tirolaisa fatg il pass en la moderna.

20avel tschientaner

Albin Egger-Lienz stat a l’entschatta da la moderna, Alfons Walde ha reprendì ses motivs ed è er stà l’architect da las staziuns da la pendiculara dal Hahnenkamm a Kitzbühel. Il 1910 ha Ludwig von Ficker fundà la revista da litteratura ‹Der Brenner› sco forum per critica da cultura; el ha ultra da quai promovì Georg Trakl.

L’architectura ha enconuschì suenter l’Emprima Guerra mundiala in moviment da renovaziun, purtà surtut da Clemens Holzmeister ed Alois Welzenbacher. Max Weiler ha procurà cun ses frescos en la Theresienkirche sin la Hungerburg ad Innsbruck per in veritabel scandal. Tranter auter derivan dad el er ils maletgs da paraid a la staziun centrala dal 1954, ils quals ins ha demontà e puspè pendì si en l’edifizi nov dal 2004. Paul Flora ha gì in stil da malegiar sumegliant a la caricatura.

A moda critica cun las consequenzas dal turissem da massa en il Tirol s’occupan Markus Wilhelm, Hans Haid e Felix Mitterer. La pli enconuschenta ovra da Mitterer è bain sia satira televisiva ‹Die Piefke-Saga›.

Litteratura

• Josef Riedmann: Das Bundesland Tirol (1918–1970). (Geschichte des Landes Tirol, 4/1), Athesia-Tyrolia, Bozen-Innsbruck-Wien 1988.
• Helmut Reinalter (ed.): Handbuch zur neueren Geschichte Tirols. Universitätsverlag Wagner, Innsbruck; dus toms:
  • Anton Pelinka, Andreas Maislinger (ed.): Bd. 2, Zeitgeschichte. Teil 1, Politische Geschichte. Wagner, Innsbruck 1993, ISBN 3-7030-0259-X.
  • Anton Pelinka, Andreas Maislinger (ed.): Bd. 2, Zeitgeschichte. Teil 2, Wirtschaft und Kultur. Wagner, Innsbruck 1993, ISBN 3-7030-0259-X.
• Franz Xaver Bogner: Tirol aus der Luft. Tyrolia-Verlag, Innsbruck 2012, ISBN 978-3-7022-3214-6.
• Susanne Gurschler: 111 Orte in Tirol, die man gesehen haben muss. Emons Verlag, Cologna 2016, ISBN 978-3-95451-834-0.
• Dominik Prantl: Tirol. Eine Landesvermessung in 111 Begriffen. Illustrà da Christian Opperer, Tyrolia, Innsbruck-Vienna 2020, ISBN 978-3-7022-3848-3.

Colliaziuns

 Commons: Tirol – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina d’internet da la regenza dal Tirol
• Infurmaziuns turisticas davart il Tirol