Temp modern tempriv

Charta dal mund da l’onn 1689

Il term temp modern tempriv u temp premodern designescha entaifer l’istorgia europeica l’epoca tranter il temp medieval tardiv (da la mesadad dal 13avel fin la fin dal 15avel tschientaner) e la vieuta dal 18avel al 19avel tschientaner.

Sco tar tut las periodisaziuns entaifer l’istoriografia, n’èsi er qua betg pussaivel da trair cunfins d’epoca precis. Dal punct da vista da las scienzas spiertalas vegn la vieuta dal temp medieval al temp modern iniziada da l’umanissem cun sia nova concepziun da l’uman; sut si’influenza è sa sviluppà il temp da la renaschientscha ch’è tranter auter segnà d’ina rescuverta da l’antica. Da muntada centrala è plinavant stà il svilup da la stampa da cudeschs tras Johannes Gutenberg. Cesuras istoric-politicas han furmà la conquista da Constantinopel tras ils Osmans il 1453, la scuverta da l’America tras Cristof Columbus l’onn 1492, la fin da la reconquista il medem onn, l’entschatta da las Guerras talianas il 1494 sco er en Germania la refurma da l’Imperi dal 1495 e la refurmaziun a partir dal 1517.

Sco term final dal temp modern tempriv tschenta la scienza quasi unanimamain la Revoluziun franzosa (1789–1799) che concluda a medem temp l’epoca da l’illuminissem. Il 1789 è l’ancien régime ì a fin en Frantscha e silsuenter, pervi da las Guerras da coaliziun, en quasi tut l’Europa. Sut il squitsch da Napoleun è er vegnì dissolvì il 1806 il Sontg Imperi roman.

La definiziun da l’epoca

Mintg’emprova da periodisar il decurs da l’istorgia è in’intervenziun intenziunada da vart da l’istoriografia. Epocas e lur cunfins duain far resortir meglier l’object da perscrutaziun e gidar la scienza a sistematisar il champ da perscrutaziun. Tras quai sa lascha però be s’avischinar tant enavant a la realitad istorica. En in tschert senn creeschan epocas schizunt posteriuramain ina realitad istorica, da la quala ils contemporans n’eran forsa tuttavia betg conscients. Tut quai vala er per la midada fluctuanta dal temp medieval al temp premodern resp. da quel al temp modern. Singulas datas ed eveniments na pon perquai betg figurar sco marcaziuns d’epoca fixas, mabain servan sco agid d’orientaziun. Ultra da quai pon ils cunfins d’epoca variar tut tenor l’aspect che vegn tractà (politica u istorgia sociala) resp. tenor pajais e regiun. E la finala èn blers svilups istorics da tractar sut l’aspect da la lunga durada e pon schizunt star en cuntradicziun cun ina tscherta periodisaziun.

Cumenzament dal temp modern tempriv

‹David› da Michelangelo, (1501–1504)

Per regla vegn il cumenzament dal temp modern tempriv collià cun trais svilups: l’umanissem e la renaschientscha che marcheschan in resvegl spiertal e cultural, ils viadis d’exploraziun dals Portugais e Spagnols dapi l’entschatta dal 15avel tschientaner ch’han midà per adina il maletg dal mund e la refurmaziun ch’ha dissolvì a partir dal 1517 l’unitad da la baselgia (dal vest).

En general valan la renaschientscha, l’umanissem e la rescuverta da l’antica sco cumenzament d’ina nova epoca. En rom da quests svilups è sa derasà en l’Europa in nov maletg da l’uman che tschenta en il center l’individi autodeterminà cun sias abilitads. En la filosofia, la litteratura, l’art figurativ, la sculptura, l’architectura ed en autras spartas culturalas ha l’uman puspè cumenzà a s’orientar a las furmas ed ils cuntegns da l’antica.

L’origin da quests moviments da resvegl è da chattar en l’Italia. Qua ha la renaschientscha gia cumenzà en il 14avel tschientaner, ha cuntanschì en il decurs dal 15avel tschientaner in’emprima culminaziun a Firenza ed è silsuenter sa derasada fin l’entschatta dal 16avel tschientaner en tut l’Europa. Sia rolla da pionier ha l’Italia d’engraziar per ina buna part al grond dumber da scienziads grecs ch’eran fugids da Constantinopel, suenter ch’ils Osmans avevan conquistà la citad l’onn 1453. Quests scienziads han manà cun els savida da l’antica che valeva gia dapi daditg sco scumparsa. Quasi a medem temp ha Johannes Gutenberg inventà la stampa da cudeschs cun letras moviblas. Quai ha pussibilità ina derasaziun da la savida a moda bler pli sperta e pli vasta ch’enfin qua. L’accumulaziun da savida è surtut s’effectuada en las citads; quellas – surtut las grondas citads imperialas e da la Hansa – avevan ultra da quai sviluppà furmas d’organisaziun e da dretg fitg differenziadas ch’han da lur vart effectuà in grond svilup civilisatoric.

L’invenziun da la stampa da cudeschs ha la finala gidà a fular via ad in ulteriur eveniment, il qual vegn surtut collià en Germania cun la fin dal temp medieval e cun il cumenzament dal temp modern tempriv: la refurmaziun. Las 95 tesas che Martin Luther ha publitgà il 1517 sa basavan sin in studi da las funtaunas da la Bibla en grec ed ebraic, il qual è be stà pussaivel grazia a las prelavurs dals umanists.

A chaschun da la Dieta imperiala a Worms l’onn 1521 ha Luther defendì sias tesas davant l’imperatur Carl V che regiva in imperi ‹en il qual il sulegl na gieva mai da rendì›. Tar quest imperi tutgavan numnadamain er las novas possessiuns en il Nov Mund, las qualas Cristof Columbus aveva scuvert l’onn 1492. L’impuls per ils viadis da scuverta era vegnì dal Portugal: sin iniziativa dal prinzi Hendri il Navigatur èn vegnidas fatgas a partir dal 1415 diversas expediziuns cun la finamira da chattar ina via maritima en l’India. Questa finamira dueva Vasco da Gama la finala cuntanscher il 1498. Ils viadis da scuverta dals Portugais e Spagnols han schlargià marcantamain il maletg dal mund dal temp medieval ed han tschentà il crap da fundament per l’expansiun europeica sur l’entir mund. Il medem onn sco Columbus ha scuvert l’America, è plinavant ida a fin la preschientscha maurica en Spagna (cun la reconquista da Granada).

In’idea in pau divergenta areguard il cumenzament da l’epoca prevala en la terminologia scientifica anglosaxona: Là discurr’ins dad ‹Early Modern History› – resp. sa referind a l’Europa da ‹Early modern Europe› – en connex cun il spazi da temp «tranter refurmaziun e Revoluziun franzosa». La basa da quest concept da periodisaziun furma l’idea che quest spazi da temp sa laschia chapir sco epoca da transfurmaziun culturala segnada da structuras e da process specifics che lubeschian da cunfinar quella tant dal temp medieval sco er da la moderna.

Finiziun dal temp modern tempriv

Decleraziun d’independenza dals Stadis Unids (1776)

La fin dal temp premodern ed il cumenzament dal temp modern marchescha incontestadamain la Revoluziun franzosa da l’onn 1789. Questa revoluziun è stada ina da las consequenzas da l’illuminissem ch’aveva gia manà a la Revoluziun americana dal 1776. Ils eveniments dal 1789 han muntà la fin da l’ancien régime, l’emprim en Frantscha ed en rom da las Guerras da coaliziun successivamain quasi en tut l’Europa. Il 1806 ha Napoleun Bonaparte sigillà la fin dal Sontg Imperi roman. Er suenter la sconfitta da Napoleun ils onns 1814/1815 e malgrà l’epoca da la restauraziun dal vegl régime sa preschentava l’Europa uss a moda dal tuttafatg autra ch’avant la revoluziun. L’istoriograf Reinhart Koselleck accentuescha ultra da quai ils process da midament ch’han gì lieu tranter il 1750 ed il 1850/70. Per questa fasa da transiziun dal temp modern tempriv al temp modern ha el creà il term ‹temp da sava›.

Epocas entaifer il temp modern tempriv

Tut tenor punct da vista sa lascha il temp modern tempriv sutdivider en las suandantas epocas:

• Cumenzament da la renaschientscha (ca. 1350–1450)

• Epoca dals viadis d’exploraziun (1415–1531)

• Temp da la refurmaziun, dal schisma e da la confessiunalisaziun (1517–1648)

• Temp dal baroc (er numnà absolutissem) ed illuminissem (ca. 1650–1789)

• Fin da l’ancien régime u cumenzament da la Revoluziun franzosa (1789–1815)

En il 14avel tschientaner han intginas citads da l’Italia dal Nord mess ad ir cun la renaschientscha ina nov’epoca d’art e cultura che vuleva renovar la litteratura, architectura e pictura antica. Quest moviment n’è betg pli s’orientà a l’auter mund che prevaleva en la cretta cristiana, mabain ha mess l’uman en il center da l’interess. Ultra da quai han la renaschientscha e l’umanissem stgaffì las premissas per il svilup da las scienzas natiralas. Ils scienziads Galilei e Copernicus han sviluppà il maletg dal mund heliocentric ed han uschia stuschà a l’ur la concepziun dal mund da la baselgia. Questas ideas duevan pli tard esser da muntada fundamentala per la refurmaziun e l’illuminissem, perquai ch’ellas han fullà via ad in pensar dal tuttafatg nov.

A la fin dal 15avel tschientaner han gì lieu adina dapli viadis da scuverta da navigaturs spagnols e portugais. En rom da la reconquista eri reussì fin il 1492 a la Spagna da liberar la Peninsla Iberica dal tuttafatg dals Arabs muslims. Il medem onn ha la curuna spagnola incumbensà il navigatur Cristof Columbus da tschertgar novas vias maritimas en l’India e la China per scursanir il transport da bains sco saida u spezarias. Sin ses viadi vers vest ha Columbus scuvert il Nov Mund e tschentà uschia il crap da fundament per la colonisaziun europeica da l’America.

L’entschatta dal 16avel tschientaner era la baselgia catolic-romana fitg contestada pervi da corrupziun e commerzi cun perduns; adina pli dad aut èn sa fatgas udir las vuschs che clamavan suenter refurmas. L’entschatta da la refurmaziun per propi marcheschan alura las 95 tesas dal muntg Martin Luther dal 1517. Luther è s’engaschà persuenter da prender be la Bibla sco basa da la cretta ed ha refusà la pussanza da la baselgia che prevaleva. La svelta derasaziun da las scrittiras da Luther è stada pussaivla grazia a l’invenziun da la stampa da cudeschs. En consequenza da la refurmaziun è la baselgia sa spartida en pliras confessiuns ed er ils stadis dal Sontg Imperi roman èn sa dividids en dus champs: protestants e catolics. A medem temp è prorutta la Guerra da purs tudestga. Las dispitas teologicas han ins reglà ad interim a chaschun da la Pasch da religiun dad Augsburg il 1555. Pli tard èn però puspè proruts novs conflicts da pussanza politica, ils quals han manà il 1618 a la Guerra da trent’onns. Quest temp da tensiuns religiusas vegn er numnà epoca confessiunala.

L’epoca dal baroc è stada segnada da la Guerra da trent’onns ch’ha durà dal 1618 fin il 1648. Ils umans eran stratgs vi e nà en vista a la spartiziun tranter catolicissem e protestantissem. A medem temp han commerziants, scienziads e mastergnants sviluppà ina schientscha da stan burgaisa ed èn sa preschentads a moda pli conscienta en la publicitad ed envers ils signurs feudals. Medemamain è sa sviluppada da quel temp ina cultura curtaisa exprimida (absolutissem).

La renaschientscha, l’umanissem e la refurmaziun han mess cumplettamain sin il chau l’urden medieval dal cristianissem: Scienziads ed erudits han mess en dumonda pli e pli l’influenza da la religiun sin la vita politica e sociala. En questa moda è sa fatga valair a partir dal 1700 ina vieuta spiertala e politica. Al lieu da superstiziun è uss vegnida tschentada la pretensiun suenter raschun, virtid e libertad. Il temp da l’illuminissem ha oramai stgaffì las premissas per la secularisaziun e la dissoluziun da la societad dals stans. Las novas ideas spiertalas duevan furmar il 1789 l’avrapista decisiv da la Revoluziun franzosa.

Atgnadads da l’epoca

Politica en general

Politicamain è la premoderna stada segnada dal conflict tranter il protestantissem ed il catolicissem; quel dueva la finala escalar en la Guerra da trent’onns. La confessiunalisaziun ha manà ad ina vieuta fundamentala entaifer tut ils secturs da la vita, il qual sa lascha er chapir – or da la retrospectiva – sco process da modernisaziun. Ils cumbats ch’accumpognan quest svilup mainan ad ina reordinaziun da l’Europa; sper la baselgia catolic-romana vegn er la baselgia protestanta renconuschida sco cuminanza religiusa eguala. La predominanza da la Spagna catolica tschessa pli e pli.

En il Sontg Imperi roman sa sviluppa in nov tip da stadi. Entaifer il sistem politic dal temp medieval valeva il proprietari da funs sco signur feudal u sco vasal dal monarc. En il nov stadi territorial cumpara il proprietari da funs percunter sco suveran da ses territori.

Il retg franzos Louis XIV

La furma statala dominanta entaifer il temp modern tempriv è l’absolutissem. En rom da quel sa mida la relaziun dal monarc envers ses subdits. Il ‹retg-sulegl› Louis XIV da la Frantscha è da l’avis: « L’État, c’est moi» («Il stadi sun jau»). Retg Friedrich II da la Prussia da l’autra vart represchenta l’‹absolutissem sclerì› e vesa sasez sco «emprim servient dal stadi».

En la premoderna (e betg forsa en il temp medieval) croda er il chapitel stgir da las persecuziuns da strias. Sco quai che perscrutaziuns pli novas mussan, eran er um e dunna colliads en il temp premodern plitost sco ‹partenaris da lavur›; pir il mund burgais ha cumenzà a svalitar las lavurs chasanas e la lavur da dunnas en general.

Vers la fin da l’epoca pon sa metter tras en la societad process da democratisaziun. Quai è sa mussà il pli eclatant en la Guerra d’independenza nordamericana ed a l’entschatta er en la Revoluziun franzosa. En Frantscha ha l’aristocrazia pers ses privilegis; en ils Stadis Unids ha ina constituziun democratica furmà la nova basa per l’urden giuridic.

Svilups economics

Ord vista da l’economia ha il temp da las revoluziuns muntà la fin dal feudalissem. Questa furma economica sa basava sin il domini feudal da possessurs da funs che figuravan sco signurs feudals u vasals dal monarc e che possedevan da lur vart purs en relaziun da servs. Plaunsieu è er ì a fin il domini da las corporaziuns da las citads medievalas.

L’expansiun sin il sectur da la navigaziun maritima e las scuvertas da novs passadis e da novs pajais han manà a las novas structuras economicas d’in commerzi mundial. Quel è stà segnà d’in colonialissem naschent, dal commerzi d’ultramar tras las pussanzas grondas Spagna, Portugal, Pajais Bass, Engalterra e Frantscha sco er dal svilup da la manufactura. Tut quai dueva pli tard furmar il fundament per l’industrialisaziun ed il chapitalissem. Er l’industria da minieras (surtut quella d’argient) è sa midada radicalmain: suenter la scuverta da giaschaments en il Nov Mund è l’explotaziun en l’Europa Centrala tschessada ladinamain.

La finala ha er l’absolutissem manà ad ina nova furma economica, il mercantilissem. Il num deriva da quai ch’il stadi absolut tgirava sias relaziuns cun l’exteriur tenor criteris mercantils; il gudogn da chapital derivava surtut dal commerzi. Il mercantilissem vala sco ina furma tempriva dal chapitalissem.

Suenter ch’emprims models main effizients eran gia stads en diever, èsi reussì a James Watt da sviluppar enturn il 1770 l’emprima maschina a vapur cun funcziunalitad cumplessiva. Quai ha revoluziunà las relaziuns da producziun, surtut en la siderurgia, ed ha pussibilità l’introducziun da la viafier (a partir da l’onn 1825 en l’Engalterra tras George Stephenson). Ord vista da l’istorgia da l’economia pon ins er dir che l’invenziun da la locomotiva (tras Richard Trevithick l’onn 1804) muntia la fin dal temp modern tempriv.

Scienza

Columbus scuvra l’America (1492)

Sper ils svilups politics ed economics skizzads muntan surtut ils progress en la scienza ina differenza centrala tranter il temp premodern e las epocas precedentas; en in tschert senn èsi pia gist quai che dat a l’epoca ses profil caracteristic.

Las scuvertas dals navigaturs spagnols e portugais Cristof Columbus, Amerigo Vespucci (ch’ha dà al nov continent il num), Ferdinand Magellan, Vasco da Gama u Bartolomeu Diaz han schlargià marcantamain il maletg dal mund. En l’antica cumpigliava quel be l’Europa, l’Africa al nord da la Sahara e parts da l’Asia; e singulas scuvertas dal temp medieval (sco quella da l’America tras ils Vikings) eran strusch vegnidas recepidas. A partir dals onns 1490 han las novas scuvertas er dà in nov schlantsch a la cartografia e manà a la creaziun d’emprims globus (tr.a. tras Martin Behaim e Gerhard Mercator).

Las scuvertas d’ultramar han tschentà il crap da fundament per l’avanzament da la Spagna e dal Portugal ad imperis mundials; suenter lur declin en il decurs dal 17avel tschientaner han alura l’Engalterra, ils Pajais Bass e la Frantscha sviluppà lur sistems colonials. Menziun meritan er ils viadis enturn il mund da James Cook ch’han dà ulteriur scleriment areguard la constituziun dal mund; en pli al èsi reussì da far frunt al scorbut che valeva sco malsogna da navigaturs temida.

En il temp da las scuvertas crodan medemamain ils astronoms Tycho Brahe, Nicolaus Copernicus, Johannes Kepler, Galileo Galilei ed Isaac Newton. Els han remplazzà la concepziun dal mund geocentrica (tenor Ptolemeus) tras la concepziun dal mund heliocentrica. La teoria da la gravitaziun sviluppada da Newton ha gidà a consolidar quest sistem.

In grond svilup ha er gì lieu da quel temp en la medischina. Da menziunar èn surtut Paracelsus ch’è stà in precursur da la farmazia e Bartolomeo Eustachi che vala sco in dals fundaturs da l’anatomia.

Filosofia

Ils pli impurtants filosofs dal 16avel e 17avel tschientaner èn stads Spinoza, Michel de Montaigne, René Descartes, John Locke, Francis Bacon e Thomas Hobbes. Spinoza e Descartes vegnan attribuids, ensemen cun Leibniz, al raziunalissem; Locke, Hobbes e pli tard er Hume furman la scola da l’empirissem.

En il 17avel e 18avel tschientaner croda l’illuminissem. Quel po vegnir definì sco process d’emancipaziun spiertala cun la finamira da sa deliberar d’ina cretta tschorva en la maniera da pensar da las autoritads; quest spiert da scleriment sa drizza tant al singul individi sco er a l’entira societad. Tut tenor l’aspect ch’ins vul accentuar, è la culminaziun da l’illuminissem da situar en il 17avel tschientaner (raziunalissem) u en il 18avel tschientaner (enciclopedia, emancipaziun burgaisa). Questa perioda ha preparà la via vers las revoluziuns en l’America ed en Frantscha. Decisiv dueva esser il maletg da l’uman illuministic ch’ha chattà en rom da la Revoluziun franzosa si’expressiun pregnanta en la parola ‹Libertad, egualitad, fraternitad›.

A l’illuminissem tempriv appartegnan ils moralists enturn Denis Diderot, Voltaire, Montesquieu, Jean Baptiste le Rond d’Alembert e Jean-Jacques Rousseau. Er l’idea dal contract social tenor Rousseau (sa basond sin la suveranitad dal pievel ed il dretg natiral) è in fritg da questa filosofia. Qua sa furma gia in’emprima critica vers l’absolutissem. Al temp da l’illuminissem appartegna er la filosofia da la raschun ch’è colliada surtut cun l’ovra dad Immanuel Kant. Ils emprims ch’han sviluppà ina filosofia da l’istorgia èn stads Johann Gottfried Herder e Friedrich Wilhelm Joseph Schelling. Sper els appartegna er Johann Gottlieb Fichte a l’idealissem tudestg. Sco Rousseau è Fichte sa fatschentà cun la dumonda d’in contract social; plinavant represchentan Schelling e Fichte ina filosofia da la natira. Tant cun dumondas da la natira, da la raschun sco er da l’istorgia è sa fatschentà Georg Wilhelm Friedrich Hegel che dueva daventar in impurtant precursur dals svilups filosofics dal 19avel tschientaner. Gia en il 17avel tschientaner era sa furmada la direcziun filosofica da l’empirissem; en il 18avel tschientaner è quella sa sviluppada (sut l’influenza da David Hume) vers in’economia naziunala, represchentada surtut tras Adam Smith.

Durant il 18avel tschientaner èn scienziads s’occupads per l’emprima giada seriusamain da l’istorgia d’art da la Grezia antica. Johann Joachim Winckelmann dueva la finala daventar il fundatur da la scienza da l’antiquitad classica insumma. Sias ideas èn er stadas fundamentalas per il maletg da l’uman da ses temp che vegn per part circumscrit cun il term ‹neoumanissem›.

En l’Asia da l’Ost è il temp modern tempriv stà segnà d’emprims contacts cun il vest (abstrahà dals viadis da Marco Polo en il 13avel tschientaner). En il medem temp croda er in tschert declin dal budissem, entant ch’il confuzianissem ha survegnì nova forza.

Art figurativ

L’art furma in spievel dal gust dal temp, dal maletg da l’uman e da las caracteristicas generalas d’ina societad e po uschia valair sco indicatur areguard il spiert dal temp d’ina epoca.

Ils stils da l’art che prevalan en l’Europa en il decurs dal temp modern tempriv èn la renaschientscha e pli tard il manierissem, il baroc ed il rococo. Quests stils èn pli u main represchentads en tut las spartas d’art (pictura, plastica, architectura e.a.). Artists da la renaschientscha da renum mundial èn Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci (che lavurava a basa d’observaziuns exactas da la natira), Michelangelo, Tizian (ch’ha purtretà pliras giadas l’imperatur Carl V) ed Albrecht Dürer. Impurtants represchentants dal baroc èn Peter Paul Rubens e Rembrandt.

Sper ils stils numnads è il temp segnà dal svilup d’in manaschi d’art orientà al gudogn. Lucas Cranach il Vegl manava per exempel in lavuratori en il qual èn vegnids creads var 5000 maletgs. I deva lavuratoris che lavuravan surtut sin empustaziun da pussanzas secularas u ecclesiasticas ed autras ch’eran dependentas d’incumbensaders privats.

Da l’art ordaifer l’Europa èn da menziunar en spezial – sper las differentas culturas asiaticas – las culturas autas indianas (Incas, Maya, Aztecs). Quellas han per part enconuschì in temp da fluriziun ch’ha durà fin las sbartgadas da Hernán Cortés e Francisco Pizarro.

Litteratura

Martin Luther

Sco l’art figurativ exprima er la litteratura il spiert dal temp e vegn influenzada dals svilups filosofics, politics e socials da l’epoca respectiva.

Il temp da la refurmaziun e da la cuntrarefurmaziun ha medemamain enconuschì sia tipica lingua litterara. En il center stat bain la translaziun da la Bibla tras Martin Luther. Ma sper texts biblics ed ulteriura litteratura religiusa è il temp segnà da texts polemics tant refurmatorics sco antiluterans. Quels vegnivan savens distribuids en furma da fegls sgulants ed avevan uschia in caracter publicistic. Impurtants represchentants da la litteratura da quel temp èn Hans Sachs e Sebastian Brant; en il temp da la Guerra da trent’onns tutga er Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen cun ses ‹Abenteuerlicher Simplicissimus›.

Silsuenter sa laschan las singulas tendenzas entaifer la litteratura dal temp premodern attribuir sco suonda ad epocas pli grondas: baroc dal 1600 fin il 1720, illuminissem dal 1730 fin il 1800, Sturm und Drang dal 1765 fin il 1785 e classica da Weimar dal 1786 fin il 1805 (mort da Schiller) u fin l’onn 1832 (mort da Goethe).

Surtut durant il temp da l’illuminissem è la litteratura sa colliada fermamain cun la filosofia. Impurtants represchentants da la litteratura da l’illuminissem en Frantscha èn Voltaire e Denis Diderot. Entaifer la litteratura da lingua tudestga è il temp da transiziun dal 18avel al 19avel tschientaner segnà da las ovras dals suandants scripturs: Georg Christoph Lichtenberg, Gotthold Ephraim Lessing, Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Gottlieb Klopstock, Friedrich Schiller, Christoph Martin Wieland, Heinrich von Kleist, Novalis e Johann Gottfried Herder. L’epoca tempriva da Goethe, Schiller e Herder vegn numnada Sturm und Drang. L’ovra da Goethe e Schiller da pli tard appartegna a la classica da Weimar. Sper poesias ed ovras narrativas è l’epoca surtut segnada d’ovras dramaticas ch’èn caracterisadas da lur critica sociala e lur spiert da resvegl.

Musica

Dal temp da la refurmaziun èn sa mantegnidas chanzuns da baselgia, scrittas per part da Luther sez, e las notas correspundentas. Ils pli impurtants cumponists dal baroc èn Heinrich Schütz, Johann Sebastian Bach e Georg Friedrich Händel. Ils represchentants extraordinaris da la classica viennaisa èn alura stads Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart e Ludwig van Beethoven.

Durant il temp da l’illuminissem furmava la musica in’impurtanta part da la cultura curtaisa. Da l’imperatur Leopold II e da retg Friedrich II da la Prussia è enconuschent ch’els faschevan sezs musica e cumponivan per part. Per ils sauts curtais han ins creà agens geners da musica sco il menuet.

Tar ils tipics instruments da musica da quel temp tutgavan il cembalo, il virginal ed il spinet, plinavant la violina e la flauta traversa. Impurtants construiders d’instruments eran Nicola Amati ed Antonio Stradivari (gìa) sco er Gottfried Silbermann (orgla).

Mentalitad

En il temp premodern era la vita dal singul uman entretschada en in collectiv cumplessiv; quel definiva ses agir e si’identitad bler pli fitg ch’ozendi. Quest collectiv sa cumponiva da la parentella directa, da la cuminanza chasana, dals vischins, da la cuminanza dal vitg, d’amis e d’associaziuns da mastergnants. Il singul individi pudeva be exister en il context da questas gruppaziuns, ses surviver en temps grevs dependeva directamain da talas colliaziuns pragmaticas. La solidaritad e la cumpagnia eran perquai princips fundamentals da las differentas furmas da viver dal temp premodern. Quests contacts vicendaivels e la convivenza en general na pudevan betg adina sa splegar a moda armonica. Perquai eran s’etablidas reglas da cumportament fitg concisas che duevan pussibilitar il funcziunament da la communitad. Cuntrafar a questas reglas manava a sancziuns ed exclusiun.

Il temp modern tempriv è stà segnà da l’avanzament social da la burgaisia

L’esser integrà en la societad sco er la reputaziun e posiziun entaifer quella sa basavan sin il princip da l’onur. En strusch in’autra societad ha quest term giugà ina rolla talmain centrala sco durant il temp modern tempriv. La finamira da tut agir era da satisfar a quest ideal e da pudair manar ina vita onuraivla; possess, pussanza u be il surviver sco tal avevan da sa suttametter a quest intent. L’undraivladad era ina mesira che sa manifestava en numerusas facettas en la vita da mintgadi; ma il pli explicit s’exprimiva quest princip en situaziuns da conflict, en las qualas la cuminanza sa posiziunava ubain cun sa solidarisar ubain cun sa distanziar ed excluder. L’onur variava en dependenza dal dretg da stadi e da l’etos. Mintga stadi aveva si’atgna onur; quella segirava la posiziun dal singul ed al protegiva cunter attatgas. Ordaifer il stadi social na devi ni dretgs ni onur. Sper quest dretg da gruppa sociala devi er in’onur persunala. Quella era spezialmain sviluppada entaifer l’aristocrazia ed en las mastergnanzas. En il decurs dal 17avel e 18avel tschientaner han dus svilups cumenzà a metter en dumonda la legitimitad da l’onur dal stadi. Entaifer l’onur curtaisa è la favur da la curt envers il singul aristocrat daventada adina pli impurtanta, betg pli be la posiziun ierarchica da quel. Per l’autra è s’avanzada durant l’illuminissem l’idea da l’onur interna, la virtuusadad.

L’impurtanta rolla che vegniva attribuida a l’onur ha er fatg nascher il fenomen da la dischonur. Quella n’è betg da chapir en quest connex sco categoria morala, mabain sco in dischavantagiar giuridicamain tschertas professiuns, collià cun distanziaziun sociala e spretsch. Glieud senz’onur n’era betg dal tuttafatg senza dretgs, ma aveva pussaivladads restrenschidas da pudair acquistar il dretg da burgais u da vegnir integrada en l’onur corporativ-burgaisa d’ina citad. Tschertas occupaziuns, mastergns e classas socialas eran stigmatisads sco dischonuraivels, e quai surtut cun l’intenziun da vart dals mastergnants da mantegnair ‹netta› lur corporaziun.

Sco privadas da tut’onur valevan per l’ina tut las naschientschas illegitimas. Alura er Gidieus, ‹zagrenders› e ‹vagants› sco murdieus, musicists e cumediants ambulants e chasegliaders. Questas persunas vegnivan exclusas da professiuns onuraivlas sco er da tuttas gildas e corporaziuns. Lur dumber era considerabel, surtut en il 16avel tschientaner. Plinavant èn da menziunar las persunas ch’avevan pers lur renum ed eran vegnidas exclusas tras lur agen cumportament dischonuraivel. E per finir devi in bun dumber da professiuns che valevan sco dischonestas: t.a. il barbier, il nurser, il muliner, il dazier, il survegliader da bogn, il boier ed il cutsch.

Litteratura

• Richard van Dülmen: Die Entdeckung des Individuums. 1500–1800. Fischer, Francfurt a.M. 2002, ISBN 3-596-60122-3.
• Richard van Dülmen: Gesellschaft der Frühen Neuzeit. Kulturelles Handeln und sozialer Prozess. (Kulturstudien, tom 28), Böhlau, Vienna 1993, ISBN 3-205-98003-4.
• Birgit Emich: Geschichte der Frühen Neuzeit studieren. UVK, Constanza 2006, ISBN 3-8252-2709-X.
• Robert von Friedeburg: Europa in der frühen Neuzeit. (Neue Fischer Weltgeschichte, tom 5), Fischer, Francfurt a.M. 2012.
• Andreas Keller: Frühe Neuzeit. Das rhetorische Zeitalter. Akademie, Berlin 2008, ISBN 978-3-05-004399-9.
• Thomas Maissen: Geschichte der Frühen Neuzeit. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-65472-5.
• Ilja Mieck: Europäische Geschichte der Frühen Neuzeit. Eine Einführung. 6avla ediziun amplifitgada, Kohlhammer, Stuttgart 1998, ISBN 3-17-015414-1.
• Paul Münch: Lebensformen in der Frühen Neuzeit. 1500–1800. Ullstein, Berlin 1998, ISBN 3-548-26520-0.
• Helmut Neuhaus (ed.): Die Frühe Neuzeit als Epoche. (Historische Zeitschrift, supplement 49), Oldenbourg, Minca 2009, ISBN 978-3-486-59087-6.
• Wolfgang Reinhard (ed.): Geschichte der Welt. Weltreiche und Weltmeere 1350–1750. (Die Geschichte der Welt, ed. da Jürgen Osterhammel, Akira Iriye, tom 3), Beck / Harvard University Press, Minca 2014, ISBN 978-3-406-64103-9.
• Heinz Schilling: Die neue Zeit. Vom Christenheitseuropa zum Europa der Staaten, 1250 bis 1750. Siedler, Berlin 1999, ISBN 3-88680-440-2.
• Karl Vocelka: Frühe Neuzeit 1500–1800. (UTB-Basics, tom 2833), UVK, Constanza 2013, ISBN 978-3-8252-2833-0.
• Anette Völker-Rasor (ed.): Frühe Neuzeit. Oldenbourg, Minca 2000, ISBN 3-486-56426-9.
• Heide Wunder: Er ist die Sonn’, sie ist der Mond. Frauen in der Frühen Neuzeit. Beck, Minca 1992, ISBN 3-406-36665-1.

Colliaziuns

• Frühneuzeitzentrum Potsdam
• historicum.net – purschidas d’infurmaziun istoricas en l’internet
• Libraria virtuala dal temp modern tempriv
• Introducziun en il temp modern tempriv, Universitad da Münster
• Portal davart l’istorgia dal temp modern tempriv
• Enciclopedia dal temp modern
• Institut per la perscrutaziun dal temp modern tempriv a Vienna
• Gerd Schwerhoff: Frühe Neuzeit. Zum Profil einer Epoche. pdf, 2001.