Differenza tranter versiuns da "Emprima Guerra mundiala"

Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt

Inline

Versiun dals 20:32, 30. dec 2010

L’Emprima Guerra mundiala è vegnida manada tranter il 1914 ed il 1918 en l’Europa, il Proxim Orient, l’Africa e l’Asia da l’Ost ed ha chaschunà radund 17 milliuns victimas.^[1]

La guerra ha l’emprim gì lieu tranter las pussanzas centralas d’ina vart, numnadamain il Reich Tudestg, l’Austria-Ungaria e las pussanzas da l’entente, la Frantscha, la Gronda Britannia e la Russia sco era la Serbia da l’autra vart.

Las emprimas victimas èn stadas la Belgia ed il Luxemburg, perquai che las forzas armadas tudestgas èn marschadas en quels pajais tenor il concept dal plan da Schlieffen senza resguardar lur neutralitad. En il decurs da la guerra èn las pussanzas centralas vegnidas rinforzadas dal Reginavel osman e la Bulgaria, fertant ch’il Giapun, l’Italia, il Portugal, la Rumenia, la Grezia ed ils Stadis Unids da l’America han tranter auter prendì part da la guerra sin la vart alliada. En l’Emprima Guerra mundiala che vegniva e vegn surtut numnada en Gronda Britannia ed en Frantscha la Guerra gronda, èn las rivalitads politicas da las pussanzas grondas europeicas escaladas. Durant onns avevan quels conflicts manà ad in rearmament enorm. A la fin da la guerra sa chattavan 25 stadis e lur colonias cun ina populaziun da totalmain 1,35 milliardas umans en guerra – quai correspunda a circa trais quarts da la populaziun da l’entir mund da lez temp. Sin fundament da las consequenzas che l’Emprima Guerra mundiala ha chaschunà e ch’èn per part anc oz evidentas, vala ella tar blers istoriografs sco “catastrofa originara dal 20avel tschientaner”.^[2]

Emprima Guerra mundiala – stadis cumpigliads

entente ed alliads

pussanzas centralas

neutrals

La guerra ha cumenzà ils 28 da fanadur 1914 cun la decleraziun da guerra da l’Austria-Ungaria a la Serbia. ^[4] Ils 30 da fanadur ha la Russia cumandà la mobilisaziun generala per sustegnair la Serbia. Sinaquai ha il Reich Tudestg declerà sco partenari d’allianza da l’Austria-Ungaria la guerra a la Russia. La saira dal medem di han gruppas da chavallaria russas surpassà il cunfin da la Prussia orientala.

Gia ils 28 da zercladur 1914 eran il successur al tron Franz Ferdinand e sia consorta Sophie vegnids assassinads a Sarajevo. Ins supponiva che commembers da la loscha secreta serba “Schwarze Hand” sajan responsabels per l’attentat. Ils capo-politichers e militars austriac-ungarais han ponderà co ch’ins pudess “chastiar” la Serbia. La uschenumnada “partida da guerra”, ina gruppa d’interess da militarists cun il schef dal stab general Franz Conrad von Hötzendorf aveva ils onns avant gia pretendì differentas giadas ch’ins mainia ina guerra cunter la Serbia. Passa trais emnas suenter l’attentat han ins persvas l’imperatur Franz-Josef da suttametter la Serbia. L’imperatur Wilhelm II aveva empermess da sustegnair l’Austria-Ungaria ed intimà da cumenzar bainspert la guerra.^[5]

En in ultimatum dals 23 da fanadur 1914 ha la regenza austriac-ungaraisa pretendì perquai da la regenza serba d’instradar in’inquisiziun cunter ils participants dal cumplot. Inacceptabel per la Serbia era oravant tut la pretensiun da laschar prender part a las retschertgas organs da la regenza da l’Austria-Ungaria. La regenza serba ha considerà quai sco restricziun da sia suveranitad e refusà la pretensiun, ella ha dentant acceptà tut las autras pretensiuns severas da l’ultimatum. Malgrà tut ha il minister per l’exteriur Leopold Berchtold declerà la guerra a la Serbia. Quai ha activà diversas allianzas, e gliez ha manà entaifer pauc temp a la guerra mundiala.

Intgins istoriografs considereschan l’entusiassem per la guerra ch’ils intellectuals da bleras terras avevan al cumenzament dal conflict sco resultat da l’opiniun generala en l’Europa a l’entschatta dal 20avel tschientaner, numnadamain che la guerra possia schliar ils conflicts naziunals e socials sco era ils interess opposts da las differentas dinastias e lur reginavels. L’andament da l’Emprima Guerra mundiala documentescha ultra da quai che la classa dominanta europeica n’è ni stada capabla d’identifitgar novaziuns militaras e tensiuns socialas ni d’acceptar quellas (cumpareglia era la Debatta davart la culpa da guerra).

L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra ch’è vegnida manada cun meds materials massivs (artigliaria, eroplans, eronavs) e cun armas da destrucziun massivas (gas toxic). Perquai ch’i na deva ni la tecnica d’armas ni las premissas tacticas e strategicas per ina guerra en moviment, hai dà en pauc temp a tut las fronts ina guerra da posiziun steria. Sin ils champs da battaglia avant Verdun, a la Somme, en Flandra, en las Carpatas ed a l’Isonzo èn milliuns schuldads morts sin omaduas varts, senza che la situaziun militara saja sa midada a moda decisiva.

Situaziun da partenza politica

vesair era: Era da l’imperialissem

L’Europa Centrala e da l’Ost

A l’entschatta dal 20avel tschientaner devi en l’Europa Centrala ed en l’Ost bler pli paucs stadis ch’ozendi. Il Reich Tudestg, l’Austria-Ungaria e la Russia possedevan la gronda part dal territori.

En il sidost da l’Europa sa chattava il Reginavel osman che fascheva medemamain politica sco ina pussanza mundiala. Stadis pli pitschens devi mo sin il Balcan. Ils onns precedents era quel stà ina fuaina da revoltas permanenta cun duas Guerras dal Balcan, d’ina vart pervia dals giavischs d’independenza da ses pievels, da l’autra vart causa il contact da las pussanzas europeicas expansivas cun il Reginavel osman. En il Reich Tudestg, en Russia ed en l’Austria-Ungaria che vegnivan regids a moda monarchica e ch’avevan sulettamain parlaments pli u main senza pussanza devi gruppas etnicas che vulevan l’independenza naziunala, perquai ch’ins na tegneva praticamain betg quint da lur giavischs d’autonomia en ils trais reginavels imperials.

En il 19avel tschientaner avev’ins tranter auter supprimì en l’Ungaria ed en Pologna talas revoltas naziunalisticas. Oravant tut en il stadi multinaziunal Austria-Ungaria “buglivi” considerablamain tranter las differentas etnias. Latiers devi in ferm cuntrast tranter la monarchia austriac-ungaraisa ed il reginavel dal zar russ, che considerava sasez sco pledader dals pievels slavs sut “domini da Vienna”, propagava il panslavissem e sa preschentava sco pussanza protectiva dal reginavel (independent) Serbia. La relaziun da l’Austria-Ungaria tar omadus stadis era vegnida messa a la prova pir pacs onns avant, numnadamain durant la crisa d’annexiun bosniaca dal 1908. Ina crisa ch’avess gia lura pudì finir facilmain cun ina guerra.

Ma era la populaziun tudestga en il Reich Tudestg ed en la Cisletania empruvava da defender sia dominanza sur las autras naziunalitads da lur stadi.

L’Europa dal Vest

Ils stadis da l’Europa dal Vest avevan partì si grondas parts dal mund tranter els en colonias (vesair Colonialissem). La Gronda Britannia che disponiva da spezialmain bleras en l’Africa e l’Asia era la pussanza maritima dominanta. Il program da construir ina nova flotta da l’imperi tudestg era dapi l’entschatta dal tschientaner ina provocaziun per ils Brits. Tenor l’opiniun d’intgins istoriografs ha quai manà a dapli tensiuns durant il davos decenni avant la guerra. En general ha la Gronda Britannia fatg ina politica d’equiliber sin il continent: ins era da l’opiniun ch’il British Empire saja il pli pussant, sch’i na dettia betg sin il continent ina gruppa cun dapli pussanza ch’ina autra.

Structuras da bloc

En l’Europa avevi dà dus blocs. D’ina vart las pussanzas centralas: Il Reich Tudestg e l’Austria-Ungaria, alliads cun l’Italia che na vuleva l’emprim betg entrar en la guerra, perquai ch’ins haja sulettamain fatg in’allianza da defensiun, e cun il Reginavel osman. Quel era collià strategicamain cun la Germania tras las missiuns militaras tudestgas en il Reginavel osman. Da l’autra vart steva l’allianza tranter la Russia e la Frantscha che furmava cun la Gronda Britannia ina tripla entente.

Tut ils trais stadis da la tripla entente eran vegnids en conflict cun il Reich Tudestg. Ils Tudestgs provocavan la Gronda Britannia sco pussanza maritima cun lur flotta da guerra ch’els engrondivan (politica tudestga dal “Platz an der Sonne”). En Frantscha avevan ils naziunalists anc adina quaidas da far vendetga pervia da lur terrada durant la guerra tranter la Germania e la Frantscha da 1870/71. Las relaziuns da la Russia cun il Reich Tudestg eran vegnidas mendras dapi il congress da Berlin. Il reginavel dal zar sa sentiva engianà da Bismarck, pervia da sias pretensiuns da territori da la guerra dal Balcan cunter il Reginavel osman ch’ils Russ avevan gudagnà. Il contract da reassicuranza tranter il Reich Tudestg e la Russia dal 1887 n’ha il nov imperatur tudestg Wilhelm II betg renovà l’onn 1890.

Cunquai manava il Reich Tudestg duas “guerras fraidas”: “in conflict mundial cun l’Engalterra [...] ed in conflict europeic cun la Frantscha e la Russia per la predominanza continentala.” ^[6]

Situaziun da partenza militara

L’entente era al cumenzament da la guerra en ina situaziun da partenza pli favuraivla che las pussanzas centralas. Ella disponiva da dapli schuldads (era da sias colonias), pli grondas reservas da materias primas e dapli reservas da material da guerra. Ils alliads dal vest n’avevan era betg mancanza da tips d’armas, en spezial d’artigliaria greva. Sin fundament da l’organisaziun manglusa n’ha l’entente dentant betg pudì trair a niz sia superiuradad dal persunal e dal material a l’entschatta da la guerra.

Expensas da las pussanzas grondas per l’armament durant ils onns 1904–1914 (stan: 1914)
onn	populaziun	armada		marina		populaziun	armada		marina
	total	total	per persuna	total	per persuna	total	total	per persuna	total	per persuna
	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs
	Reich Tudestg					Reginavel Unì
1904	59,7	647	10,8	207	3,5	42,6	588	13,8	752	17,7
1905	60,6	697	11,5	231	3,8	43	581	13,5	676	15,7
1906	61,5	753	12,2	245	4	43,4	566	13,1	642	14,8
1907	62,4	807	12,9	291	4,7	43,8	553	12,6	625	14,3
1908	63,3	827	13,1	338	5,3	44,2	548	12,4	656	14,9
1909	64,2	869	13,3	411	6,4	44,6	556	12,5	729	16,3
1910	64,9	831	12,8	426	6,6	45	560	12,4	825	18,3
1911	65,7	832	12,7	444	6,8	45,2	564	12,5	874	19,3
1912	66,6	948	14,2	462	6,9	45,6	568	12,5	920	20,2
1913	67,5	1009	14,9	467	6,9	46	576	12,5	945	20,5
1914	68,4	1768 (1)	25,9	476	6,9	46,4	589	12,7	1052	22,7
(1) Tranter quels 410 milliuns marcs contribuziun da guerra.
	Giapun					Austria-Ungaria
1904	47,3	25	0,5	43	0,9	47	378	8	42	0,9
1905	47,9	23	0,5	49	1	47,4	419	8,8	97	2
1906	48,6	143	2,9	130	2,7	47,8	392	8,2	49	1
1907	49,2	265	5,4	152	3,1	48,2	378	8	55	1,1
1908	49,8	298	6	150	3	48,8	479	9,8	70	1,4
1909	51,7	185	3,6	151	2,9	51	405	7,9	54	1,1
1910	52,4	180	3,4	158	3	51,5	407	7,9	57	1,1
1911	53	206	3,9	181	3,4	52	444	8,5	105	2
1912	53,6	196	3,7	195	3,6	52,3	456	8,7	119	2,3
1913	54,3	207	3,8	203	3,7	52,7	496	9,4	155	3
1914	55	193	3,5	203	3,7	53,3	576	10,4	151	2,8
onn	populaziun	armada		marina		populaziun	armada		marina
	total	total	per persuna	total	per persuna	total	total	per persuna	total	per persuna
	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns	en milliuns marcs	en marcs	en milliuns marcs	en marcs
	Frantscha					Italia
1904	39,2	536	13,7	234	6	33,1	237	7,2	107	3,2
1905	39,2	603	15,3	254	6,5	33,3	237	7,1	106	3,2
1906	39,3	694	17,7	246	6,3	33,6	245	7,3	126	3,8
1907	39,3	658	16,7	253	6,5	33,8	219	6,5	119	3,5
1908	39,4	668	17	265	6,7	34	241	7,1	132	3,9
1909	39,5	697	17,6	278	7	34,3	272	7,9	127	3,7
1910	39,5	698	17,7	301	7,6	34,5	381	11,1	192	5,6
1911	39,6	718	18,1	333	8,4	34,7	317	9,1	156	4,5
1912	39,7	736	18,6	344	8,7	34,9	338	9,7	174	5
1913	39,7	766	19,3	412	10,4	35,1	332	9,5	205	5,9
1914	39,8		19,8	501	12,6	35,3	369	10,5	260	7,4
	Russia					Stadis Unids da l’America
1904	141,5	804	5,7	244	1,7	88,8	523	6,4	497	6,1
1905	143	817	5,7	252	1,8	83,2	506	6,1	467	5,6
1906	144,5	810	5,6	225	1,6	84,6	491	5,8	474	5,6
1907	146	876	6	189	1,3	86,1	588	6,8	499	5,8
1908	147,6	918	6,2	188	1,3	87,7	686	7,8	489	5,8
1909	149,5	1050	7	196	1,3	89,4	797	8,6	579	6,5
1910	151,5	1046	6,9	244	1,6	92,0.	673	7,3	504	5,5
1911	153,6	1048	6,8	238	1,6	93,7	485	5,2	572	6,1
1912	155,7	1140	7,3	355	2,3	95,2	403	4,2	521	5,5
1913	157,8	1254	8	498	3,2	96,8	422	4,4	595	6,1
1914	160	1294	8,1	541	3,4	98,9	401	4,1	610	6,2

Sco quai che la tabella mussa avevan las pussanzas centralas, oravant tut l’Austria-Ungaria, dà ora en relaziun paucs daners per lur armadas en ils onns precedents ed eran consequentamain preparadas mal sin ina guerra europeica. L’organisaziun da l’armada tudestga sco era l’armament e la morala da cumbat eran dentant per part meglras che tar l’entente. La logistica ch’ins duvrava per il transport da las truppas ed il provediment eran avant maun e vegniva ultra da quai sustegnida d’ina rait da viafier che funcziunava bain.

In’ulteriura situaziun da partenza militara da tut autra qualitad ch’ils militars a la testa d’omaduas varts n’han ditg betg realisà, era l’invenziun da la mitraglia enturn l’onn 1861 ch’è sa derasada en tut las armadas. Mitraglias augmentan sin in champ da battaglia las pussaivladads da la vart che defenda ed difficulteschan uschè cumbats e guerras d’attatga. Ellas pon cumpensar l’inferiuradad d’ina vart cun far nunpussaivel in’attatga destructiva. Il fatg ch’ins n’ha ditg betg realisà quella midada fundamentala da la situaziun strategica è stà in motiv signifitgant per las sperditas enormas sin ils champs da battaglia da l’Emprima Guerra mundiala. Autras novaziuns eran il fildarom cun spinas, reflecturs electrics per illuminar il champ da battaglia ed il telefon plitost nunmovibel per manar la battaglia. Tut quellas novaziuns sco era la guerra da foss èn vegnidas duvradas en la guerra tranter la Russia ed il Giapun dals onns 1904/1905 senza ch’ils stabs generals europeics hajan remartgà ellas suffizientamain.

En general na quintava nagin dals blocs cun ina guerra lunga, uschè n’avevan ins per exempel betg previs vestgadira d’enviern per ils schuldads. Ils stabs generals quintavan cun ina guerra curta ch’els vulevan anc finir l’onn 1914 cun success.

Cuntrari a las armadas en Frantscha ed en Germania n’era l’armada britannica fin alura betg in’armada da massa ed i na deva era betg in’obligaziun al servetsch militar. I deva sulettamain nov divisiuns regularas. Ils regiments britannics vegnivan mess en servetsch en in sistem da rotaziun en la patria u en las colonias. La forza armada principala era fin alura la Royal Navy.

Finamiras da guerra

→ Artitgel principal: Finamiras da guerra en l’Emprima Guerra mundiala

Reich Tudestg

Al cumenzament da l’Emprima Guerra mundiala dominava en l’imperi tudestg anc l’opiniun che la guerra haja mo in caracter da defensiun. Entras quai che l’armada ha bain spert gì success en la campagna dal vest han ins per part formulà projects d’annexiun fanatics. ^[7] La finamira commerziala ch’ins aveva gì avant la guerra, numnadamain da vulair engrondir las colonias dal Reich Tudestg en il surmar ed en l’Asia anteriura, ha sinaquai pers la prioritad. Ins vuleva ussa plitost engrondir la pussanza en l’Europa, pertge tras la posiziun entamez l’Europa sa sentiva il Reich Tudestg periclità. Cun annectar en l’ost ed en il vest per part territoris d’extrema grondezza vulev’ins segirar la posiziun egemoniala da l’imperi sin il continent europeic per adina. ^[8]

Il chancelier dal reginavel Bethmann Hollweg aveva fixà ils 9 da settember 1914 en ses “program da settember” las finamiras da guerra. La Germania vuleva segirar sia posiziun da pussanza ch’era creschida fermamain dapi l’unificaziun dal reginavel e far valair sias pretensiuns per ina politica mundiala.

Las finamiras da guerra en detagl:

Cessiun da la foppa da metals da Briey, plinavant dueva la Frantscha daventar economicamain dependenta da la Germania
Controlla politica, militara ed economica da la Belgia cun annectar Lüttich ed Antwerpen sco era la costa flama.
Luxemburg daventa in stadi tudestg.
In’unitad economica da l’Europa Centrala sut direcziun tudestga
Engrondir il possess colonial en l’Africa
L’Ollanda dueva avair ina relaziun pli stretga cun il Reich Tudestg^[9]

Suenter ch’ins aveva gì durant l’euforia da las emprimas emnas bleras finamiras pauc realisticas, ha Bethmann Hollweg scumandà la fin da l’onn 1914 la debatta publica davart las finamiras da guerra. Il motiv era ch’el vuleva prender resguard sin ils pajais neutrals ed ils lavurants tudestgs. Quest scumond ha dentant be gì in effect fitg restrenschì ed è vegnì abolì da la terza Oberste Heeresleitung – era per mobilisar psicologicamain la populaziun ch’era stancla da la guerra.^[10]

L’element essenzial da la politica da guerra tudestga en il vest è adina stà la Belgia. Dapi il program dal settember han tut ils responsabels da la politica pretendì che la Belgia stoppia vegnir dominada sco stadi vasal. Ultra da quai vulev’ins annectar uschè grondas parts sco pussaivel.^[11]

La segunda finamira centrala da guerra era ina controlla pli u main directa da la Pologna, sper l’annexiun dad ina strivla da terren lung il cunfin.

En connex cun la politica dals stadis da l’ur da la Germania – pia il fatg ch’ins vuleva chatschar enavos la Russia e stgaffir ina zona da stadis neutrals da la Finlanda fin a l’Ucraina – aveva oravant tut il Balticum la prioritad tar las expansiuns tudestgas en l’ost. Praticamain tut ils represchentants da las pli differentas ideologias pretendevan dapli territoris en il Kurland ed en la Lituania. ^[12]

La finamira da guerra tudestga “Africa centrala” vulev’ins cuntanscher per mort e fin stinadamain. La proposta da Wilhelm Heinrich Solf, il secretari da stadi da l’uffizi imperial colonial, da reparter las colonias africanas da la Frantscha, la Belgia e dal Portugal ha Benthmann Hollweg la finala integrà en ses program da settember.^[13]

La propaganda annexiunistica n’ha betg cuntanschì tut ils circuls da la populaziun, mabain surtut classas industrialas ed intellectualas. Durant la segunda mesadad da la guerra era la parola socialdemocrata dad ina pasch senza annexiuns fitg populara, surtut tranter ils schuldads.

La pre-pasch da Brest-Litowsk ils trais da mars 1918 cun la Russia sovietica prevediva che la Pologna, la Lituania, l’Estonia ed il Kurland daventian independents da la Russia. Medemamain han l’Ucraina e la Finlanda survegnì l’independenza.^[14]

In punct culminant dals plans da guerra tudestgs cun gronds territoris annectads e blera influenza en l’ost ed en il sidost è stà il 1918, tranter la pasch cun la Russia sovietica e la terrada da las pussanzas centralas. Durant las tractativas davart ils supplements tar il contract da pasch da Brest-Litowsk da la stad 1918 ha surtut Ludendorff empruvà da segirar ils territoris Livland, l’Estonia, la Crim, il territori dals cosacs da Kuban e Don (sco punt tar il Caucasus), il territori dal Caucasus sez, il territori dals Tatars da la Wolga, il territori dals cosacs d’Astrachan e plinavant la Turcmenia ed il Turchestan sco sectur d’influenza tudestga. Quai è capità per part cunter la veglia da la direcziun dal reginavel, per part ha quella dentant era tolerà quai.^[15]

L’imperatur Wilhelm II ha sviluppà il plan da parter la Russia en quatter reginavels zaristics independents, l’Ucraina, il Südostbund (sco territori antibolschevistic tranter l’Ucraina e la Mar Caspica), la Russia centrala e la Sibiria. Quai suenter che la Russia avess cedì la Pologna, la provinzas da la Mar da l’Ost ed il Caucasus. Quella furma da dominar l’Europa avess dà ina punt en l’Asia centrala per periclitar ils posts englais en l’India.^[16]

Ils supplements tar la pasch da Brest-Litowsk dals 27 d’avust 1918 eran bain ina nova umiliaziun da la Russia, han dentant era fatg fin a quels plans d’annexiun che gievan anc bler pli lunsch.^[17] Ils stadis a l’ur da la Russia, da la Finlanda fin a la Georgia n’eran betg vegnids annectads, eran dentant fitg dependents da l’economia e dal militar dal Reich Tudestg.

Ina dumonda che vegniva discutada da lez temp entaifer la direcziun tudestga era dentant, sche ina Europa centrala dominada da la Germania pudess reussir encunter las duas pussanzas maritimas las pli grondas, la Gronda Britannia e l’America. La finala avevan quellas duas pussanzas mundialas praticamain access al potenzial economic global cun sias resursas. Sco schliaziun da quel problem han ils planisaders tudestgs sviluppà l’idea dal grond territori tudestg da la Biskaya fin a l’Ural. Il grond territori en l’ost sco cunterpaisa a las pussanzas maritimas, in territori serrà, autarc ed abel da sa defender era cunquai la nova finamira da guerra tudestga.^[18]

Percunter als auters stadis da l’Emprima Guerra mundiala n’aveva la Germania betg ina finamira da guerra natirala, la consequenza è stada ch’ins ha tschertgà finamiras da caracter artifizial. La mancanza da finamiras naziunalas palpablas ha manà ad ina concentraziun sin ina pura expansiun da pussanza.^[19]

Da cumenzar ina guerra ed annectar territoris d’in stadi ester era gia adina stà il dretg indubitabel d’in stadi suveran. Formulond sias finamiras da guerra ha la Germania manchentà en tut quella natiralezza la midada da tenuta ch’ha gì lieu da lez temp en tut il mund en la politica ed en l’opiniun publica pertutgant quel tema.^[20]

L’Imperium Germanicum ch’ins aveva en mira n’ha betg mo fatg naufragi pervia da la cuntinuitad da l’errur tudestga (Fritz Fischer), mabain era pervia da problems da la structura interna dal reginavel, che n’era betg abel da limitar sasez ad ina pussanza principala da l’Europa continentala. El ha dentant era fatg naufragi causa las pretensiuns dal temp cun lur dretg d’autodeterminaziun dals pievels, ch’il Reich Tudestg n’acceptava da principi betg. ^[21]

Il Reich Tudestg era sin fundament da sia pussanza militara, da ses potenzial economic e da sia grondezza territoriala tuttavia gia la pussanza europeica la pli ferma. Perquai stueva mintga expansiun imperialistica vegnir en conflict cun l’equiliber da las forzas en l’Europa. Avess la Germania tegnì pitg encunter la coaliziun la pli ferma, avess ella gì tenor Ludwig Dehio automaticamain ina funcziun egemoniala en l’Europa ed il mund.^[22]

Austria-Ungaria

→ Artitgel principal: L’armada da l’Austria-Ungaria durant l’Emprima Guerra mundiala

L’Austria-Ungaria pretendeva da cumbatter per ses interess sin il Balcan e per sia existenza insumma, pertge ch’ins temeva surtut la Russia. L’Austria-Ungaria na vuleva betg mo integrar la Serbia, mabain era il Montenegro, la Rumenia e la Russia-Pologna. Cunter las tendenzas naziunalisticas da quel temp ha l’Austria-Ungaria sustegnì vinavant l’idea universala dal reginavel imperial e cunquai dal stadi multinaziunal.

Durant las emprimas emnas da la guerra han ils politichers austriacs sa permess d’imaginar finamiras territorialas fitg precisas. Intginas emnas pli tard ha dentant la veglia da surviver stgatschà las acquisiziuns planisadas.^[23]

Sco suletta pussanza gronda aveva la monarchia era finamiras da guerra negativas.

defender il Trentino, il territori a la costa cun Triest e la Dalmatia sco era la costa da l’Albania cunter l’Italia
sa defender cunter las pretensiuns rumenas sin Siebenbürgen e la Bukowina
refusar las aspiraziuns da la Serbia e dals Slavs dal Sid en Bosnia-Herzegowina, la Dalmatia, la Croatia e la Slawonia
sa defender cunter ils plans panslavistics da la Russia en Galizia ed en Boemia
e la finala aveva er il cumbat cunter las aspiraziuns egemonialas dal Reich Tudestg ina tscherta prioritad

Er ils circuls dominants da la Monarchia vulevan conquistar e n’han betg stuì vegnir animads en quel reguard da forzas externas. Ma la finamira principala da la monarchia austriac-ungaraisa era da mantegnair sia existenza, quai vul dir sia integritad.^[24] La finamira uffiziala da l’Austria-Ungaria era da mantegnair l’integritad da la monarchia. Inuffizialmain empruvava la Monarchia dentant da rinforzar sia posiziun sco pussanza gronda cun prender influenza respectivamain tras annexiuns en Serbia, en il Montenegro, en l’Albania, en la Rumenia, en la Pologna ed en l’Ucraina.^[25] Effectivamain n’eri dentant betg u mo per part pussaivel da conquistar territoris slavs u rumens senza sminuir la posiziun privilegiada dals Tudestgs ed Ungarais en la cuminanza da stadis, quai pervia da l’equiliber precar da l’imperi dals da Habsburg.

Frantscha

Imaginaziuns da l’Action française extremista d’in urden suenter la guerra (1915/16)

La Frantscha vuleva far vendetga per la terrada dolurusa dal 1871 e reconquistar l’Alsazia e la Lorena. Ultra da quai vulev’ins superar la posiziun predominanta dal Reich Tudestg sin il continent europeic ch’ils Tudestgs avevan dapi quella guerra.

La finamira la pli impurtanta da la naziun è gia vegnida publica durant ils emprims dis da guerra: reconquistar l’Alsazia e la Lorena. Quella pretensiun è stada ina finamira da guerra fixa da l’entschatta fin a la fin da la guerra.^[26] Ins ha decidì suenter la victoria a la Marne da cuntinuar la guerra fin a la fin da l’egemonia dal militarissem prussian. Sinaquai cursavan bainprest autras finamiras en la publicitad, davent da la foppa dal Saar sur territoris da la vart sanestra dal Rain fin al fatg ch’ins ha mess en dumonda l’unitad dal reginavel (en tscherts ravugls) u vuleva almain flaivlentar el en il senn federativ. L’atun 1915 èn sa cristallisadas las finamiras da guerra franzosas ch’èn restads pli u main senza midada ils proxims onns, quai ina giada cun dapli, ina giada cun damain sustegn uffizial: far returnar l’Alsazia e la Lorena en ils cunfins da 1814 u schizunt 1790, pia cun il territori da la Saar, stgatschar enavos la Germania fin al Rain tras annexiun u neutralisaziun da la cuntrada dal Rain sco era affiliar economicamain e militarmain la Belgia ed il Luxemburg a la Frantscha.^[27]

Las finamiras da guerra sur mar da la Frantscha èn sa manifestadas tras concentraziun sin la front dal vest, principalmain concernent las cunvegnientschas cun ils alliads davart il Proxim Orient e l’Orient central sco era l’Africa dal Vest. La prioritad per blers colonialists franzos aveva in‘Africa dal Vest serrada, inclusivamain las enclavas tudestgas e britannicas. Er en l’Orient era plitost la Gronda Britannia il concurrent che l’adversari da guerra effectiv, il Reginavel Osman.

La situaziun da guerra favuraivla la stad 1916, surtut l’entrada da la Rumenia en la guerra (in fatg ch’ins valitava sco impurtant) ha chaschunà discussiuns ed examinaziuns davart las cundiziuns da pasch. L’emprim ha il schef dal stab general Joffre concepì l’avust 1916 in plan da las cundiziuns da pasch giavischaivlas – cun annexiun da la foppa da cotgla dal Saarland, la furmaziun da trais u quatter stadis a sanestra dal Rain cun basas da vart dretga dal Rain sco era la reducziun da la Prussia en favur dals auters stadis tudestgs. Quest plan han ins surlavurà ed acutisà l’october 1916 cun preveder in’occupaziun da trent’onns da la cuntrada dal Rain sco er ina partiziun da la Germania en nov territoris independents.^[28]

Il program da finamiras da guerra da la regenza Briand dal november 1916 era bler pli moderà. Tenor quel dueva il stadi naziunal tudestg restar en vigur, la Frantscha dueva almain retschaiver il cunfin dal 1790, pia l’Alsazia e la Lorena cun il territori da la Saar. Ins ha preferì l’idea da stgaffir dus stadis neutrals ed independents sut protecziun franzosa enstagl d’occupar la cuntrada dal Rain, quai che fiss stà fitg difficil. La Belgia vulev’ins laschar independenta – percunter al plan dal stab general. Per inqual commember da la regenza gieva il program memia lunsch, auters percunter na vulevan a tut pretsch betg desister d’annexiuns en la cuntrada dal Rain. Il primminister Briand era dentant persvadì dal program e perquai è quell’idea daventada il schaner 1917 il program uffizial da la regenza. Quella versiun revedida cuntegneva dentant en emprima lingia formulaziuns pli subtilas. Uschia han ins laschà davent il pled almain concernent las pretensiuns per ils cunfins dal 1790 u remplazzà il pled stadis neutrals cun neutralitad ed occupaziun provisorica.^[29]

Tut il rest dueva vegnir reglà durant contractivas tranter ils alliads, uschia aveva la Frantscha maun liber. En mintga cas eran tuts da l’opiniun ch’in sistem da stadis neutrals levgiassi pli tard annexiuns. Il chapitel il pli spectacular en l’istorgia da las finamiras da guerra franzosas è vegnì scrit senza che la Gronda Britannia sappia insatge – la missiun dal minister da las colonias Doumergue a Petrograd il favrer 1917. Doumergue ha offert a la Russia da pudair fixar sezza ses cunfins en il vest per evitar uschia ch’ils Russ fetschian ina pasch separada cun il Reich Tudestg. La Russia da sia vart ha empermess als Franzos da sustegnair lur aspiraziuns. Ins ha concedì a la Frantscha l’Alsazia e la Lorena tenor la grondezza da l’anteriur ducadi Lorena cun la foppa da la Saar. Ils territoris betg annectads da la vart sanestra dal Rain duevan furmar in stadi autonom e neutral sut protecziun ed occupaziun franzosa fin al mument che tut las pretensiuns da pasch fissan stadas ademplidas.^[30]

Ma paucas emnas pli tard eran quels arranschaments daventads tras la revoluziun russa senza muntada, e la politica da finamiras da guerra franzosa è vegnida en ina crisa pervia da la situaziun malsegira da la guerra. Sut il nov primminister Ribot è la dumonda da las finamiras da guerra vegnida secundara tras il privel imminent d’ina exclusiun da la Russia – uffizialmain èn ins be pli sa tegnids vid l’Alsazia e la Lorena.^[31]

Ribot ha proclamà che l’ura na saja anc betg vegnida per discutar davart tut las cundiziuns da pasch ed ha refusà tuttas tentativas d’annexiun. Il medem mument ha el dentant laschà avert la pussaivladad ch’i possia dar stadis dal Rain independents ed ha predegià vinavant ch’ins stoppia suttametter il militarissem prussian. La Frantscha n’ha betg fatg naufragi cun ses giavischs a Versailles, ins ha pudì realisar ina buna part da las finamiras malgrà tuttas concessiuns als alliads. Bain han ins stuì desister d’annexiuns avertas en il territori da la Saar e la cuntrada dal Rain, tras l’occupaziun da quels territoris avev’ins dentant tuttas pussaivladas da meglierar quest contract, sco 1923 tar l’occupaziun da la Ruhr.^[32]

Russia

Suenter la guerra persa cunter il Giapun concentrava la Russia ses interess internaziunals sin il Balcan, dal qual ils Russ vesevan sasez sco protectur natiral. En quest connex hai dà immediat grondas tensiuns cun l’Austria-Ungaria. Il maletg da sasez che la Russia aveva sco ertavel da la cultura bizantina ed ortodoxa e l’inimicizia tradiziunala cunter il Reginavel Osman èn medemamain sa manifestads en las finamiras da guerra russas. Suenter ch’ils Osmans èn stads entrads en la guerra speravan ils Russ da gudagnar Constantinopel e las stretgas da mar tranter l’Ägäis e la Mar naira. Las finamiras da guerra russas cumpigliavan dentant sper la finamira veglia da las stretgas da mar dentant era la Galizia e la Prussia da l’ost che tanscheva fin en il territori Russ. En in senn pli lartg giugava segiramain era l’idea d’in panslavissem, pia l’idea d’in territori per tut ils slavs en in bloc continental, ina rolla.

En l’emprima segirezza da gudagnar ha il minister per fatgs da l’exteriur Sasonow fatg ils 14 da settember in program da 13 puncts ch’era en tscherts aspects la cuntrapart tar il program da settember da Bethmann Hollweg.

Sasonow prevediva en emprima lingia che la Germania cedia territoris, sco ch’i vegniva pretais sin fundament dal principi da las naziunalitads. La Russia dueva annectar il curs inferiur dal Njemen (Memelland) e la part orientala da la Galizia. Plinavant vulev’ins affiliar al reginavel polonais l’ost da las provinzas Posen, la Schlesia (superiura) e la Galizia dal vest. Ulteriuras determinaziuns eran ils puncts fixs dals program da guerra dals alliads che vegnivan numnads savens: l’Alsazia e la Lorena, forsa la cuntrada dal Rain e la Pfalz a la Frantscha, dapli territoris per la Belgia sper Aachen, Schleswig-Holstein enavos al Danemarc ed il restabiliment da Hannover. L’Austria dueva furmar ina monarchia tripla, che consistiva dals reginavels Boemia, Ungaria ed Austria (pajais da las Alps). La Serbia dueva obtegnair la Bosnia-Herzegowina, la Dalmatia e l’Albania dal nord, la Grezia dentant l’Albania dal Sid, la Bulgaria ina part da la Mazedonia. La Gronda Britannia, la Frantscha ed il Giapun duevan obtegnair las colonias tudestgas.^[33]

Gronda Britannia

La Gronda Britannia vuleva sa deliberar da la forza economica creschenta da la Germania ed eliminar la ferma flotta tudestga, pertge ch’ins sa sentiva periclità tras la Germania ch’era pli e pli ambiziusa dapi l’unificaziun dal reginavel. L’invasiun tudestga da la Belgia è stà il motiv uffizial per la Gronda Britannia d’entrar en la Guerra – restabilir la Belgia è lura era stà durant ils emprims onns da guerra la suletta finamira da guerra impurtanta declerada avertamain.^[34]

Sper la finamira da liberar la Belgia discurriv’ins dentant gia baud da rumper il militarissem prussian per conservar l’equiliber europeic che pareva periclità tras l’occupaziun tudestga da la Belgia e la costa dal canal. En il Reich Tudestg dueva il reginavel Hannover vegnir restabilì, quai ch’avess en il medem mument rut la pussanza da veto da la Prussia en il cussegl federal. Finamiras territorialas directas sin il continent europeic n’aveva la Gronda Britannia en mintga cas mai. Er ordaifer l’Europa haja la Gronda Britannia tenor il primminister Asquith gia ussa gist tants territoris sco we are able to hold.^[35] Tuttina stuev’ins defender ils interess visavi la Frantscha, la Russia ed ils auters alliads, quai che muntava acquists britannics da possess tudestgs e tircs en l’Africa ed en l’Asia anteriura.

Fatgs territorials han ins considerà uffizialmain adina sco secundars – probablamain per evitar implicaziuns peniblas. Suenter che l’allià zaristic è stà exclus han ins pudì manar ina guerra propagandisticamain excellenta sco cruschada da la democrazia cunter tirans e despots. Ma a la fin da l’onn 1916 vuleva la publicitad britannica la finala savair concretamain pertge che lur schuldads duajan cumbatter e murir, uschia ch’ins ha stuì formular urgentamain finamiras da guerra.^[36] Ils 20 da mars ha Lloyd George numnà la liquidaziun da las regenzas militaras reacziunarias e la stabilisaziun da regenzas popularas sco basa da la pasch internaziunala sco las vairas finamiras da guerra. Vers la fin da l’onn è il cabinet sa cunvegnì da fixar emprimas finamiras da guerra provisoricas. Ins ha sustegnì las aspiraziuns franzosas per l’Alsazia e la Lorena, pretensiuns talianas (cuntrari al contract da Londra mo sin basa dal principi da las naziunalitads) sco era la restabilisaziun da la Belgia, da la Serbia e da la Rumenia. Pli tard hai dà sper las pretensiuns d’independenza per la Pologna ed ils pievels da la monarchia dal Danubi era agens giavischs d’expansiun en furma da la pretensiun d’ina autodecisiun per las colonias tudestgas e las parts arabas che la Tirchia aveva gia occupà sut British rule. ^[37]

L’accord da Sykes-Picot dals 16 da matg 1916 reglava las zonas d’interess da la Gronda Britannia e da la Frantscha en il Proxim Orient. La Gronda Britannia dueva retschaiver la Mesopotamia dal sid fertant che la Palestina dueva vegnir internaziunalisada. Las colonias tudestgas en l’Africa e surmar na duevan en mintga cas betg vegnir returnadas.^[38]

Suenter che la Russia è stada crudada davent da la coaliziun da guerra è il concept britannic d’in equiliber da las pussanzas daventà pli simpel, ma il medem mument era pli cumplitgà. Il squitsch russ sin l’ost da la Germania era crudà davent ed in sistem da stadis novs stueva liar las forzas tudestgas en l’ost. Perquai che quels stadis novs na pudevan mai sviluppar la pussanzas dal vegl imperi russ, han ils Brits sbittà l’idea d’agiuntar l’Austria a la Germania. En il vest era la situaziun in’autra, perquai ch’ils giavischs vasts da la Frantscha en la cuntrada dal Rain parevan d’esser il cumenzament zuppà d’ina egemonia franzosa. Quai vuleva la Gronda Britannia evitar cun mitigiar las cundiziuns da pasch per la Germania.

Sper il territori metropolitan avevan surtut ils dominions Africa dal Sid ed Australia atgnas finamiras da guerra che surpassavan quellas da la Gronda Britannia ed impedivan ses spazi da contractar per ina schliaziun suenter la guerra. L’uniun sidafricana aveva per exempel la finamira minimala da posseder l’Africa dal sidvest tudestga e l’Africa da l’ost portugaisa (Mocambique). La finamira maximala era dentant da predominar en tut il territori african al sid da l’equator da Kapstadt fin al Kilimandscharo.

Italia

Era l’Italia fascheva ina politica expansiva che prendeva surtut en mira territoris colonialisads da talians sut domini austriac-ungarais. Gia avant ch’entrar en la guerra avev’ins intimà l’Austria-Ungaria da surlaschar il Trentino a l’Italia, quai che la monarchia aveva refusà.

Suenter che la Russia aveva acceptà il regl talian dad era gudagnar territori slav per etablir l’Adria sco mare nostro (nossa mar), è vegnì fatg il contract secret da Londra dals 26 d’avrigl 1915. Curt suenter ha l’Italia declerà la guerra a l’Austria-Ungaria e fatg attatgas a l’Isonzo ed en las Dolomitas, sco quai che l’Italia aveva empermess a la tripla entente en il contract.

Perquai che la tripla entente aveva grond interess d’etablir ina terza front cunter las pussanzas centralas per decider pli spert la guerra, han ins acceptà bunamain tut ils giavischs territorials da l’Italia en il contract da Londra che circumscriva perquai las finamiras da guerra da l’Italia a moda exacta. Il nov partenari d’allianza dueva tenor quel obtegnair (ed ha obtegnì):

il Trentino (territori colonisà da Talians en il Tirol)
la part tudestga dal Tirol dal Sid (Tirol colonisà da Tudestgs fin al Brenner)
la citad ed il territori da Triest
il contadi da Görz e Gradisca (ha stuì vegnir partì l’onn 1945 cun la Jugoslavia)
l’entira Istria (1945 en possess jugoslav)
las inslas da l’Istria ed intginas autras pli pitschnas, ma betg Fiume (quella è vegnida l’onn 1924 tar l’Italia; 1945 èn tuttas vegnidas en possess jugoslav)
grondas parts dal territori da curuna austriac Dalmatia ch’era colonisà da Croats fin al golf da Kotor / Boka kotorska / Bocce di Cattaro (betg realisà, cun excepziun da la cità da port Zadar / Zara, 1945 en possess jugoslav)
il port albanais da gronda muntada strategica Valona cun blera retroterra (betg realisà, l’Albania è vegnida annectada ils onns 1939-1944 da l’Italia)

Medemamain dueva l’Italia obtegnair ina regiun anc betg definida a la costa dal sid da l’Asia Minura, sche la Tirchia avess da vegnir spartida.^[39] Ch’il contract da Londra n’è betg vegnì realisà dal tuttafatg en ils contracts da Paris, surtut en connex cun la Dalmatia, ha gì da far surtut cun la resistenza da la Serbia ch’era alliada cun l’entente.

Stadis Unids da l’America

Las finamiras da guerra americanas ha gì lur origins en il temp da la neutralitad. Suenter che l’America è entrada en la guerra ils 6 d’avrigl 1917 ha il president Woodrow Wilson cuntinuà sia politica senza interrupziun.^[40] El n’aveva betg ideas exactas davart ina pasch gista durant l’emprim temp da guerra, ma en mintga cas vegniva ina pasch per el en dumonda mo sche la Belgia vegniss restabilida e la Frantscha rumida. Uschiglio temeva Wilson anc pli fitg che auters politichers da sa fixar en dumondas territorialas.^[40]

La finamira principala da Wilson suenter esser entrà en la guerra era d’eliminar il militarissem tudestg e democratisar la Germania. ^[41] La strategia globala da Wilson era a l’entschatta sumeglianta a quella da la politica britannica a l’entschatta da la guerra. El vuleva sustegnair ils alliads mo uschè ferm sco necessari. El planisava da realisar a la fin da la guerra ses agen plan da guerra senza resguardar las terras da l’entente che vegnivan ad avair fatg bancrut fin lura.^[42]

Il punct culminant da las finamiras da guerra americanas èn stads senza dubi ils 14 puncts da Wilson dals 8 da schaner 1918. Là vegn pretendì la restabilisaziun cumpletta da l’independenza beltga, plinavant la restituziun da l’Alsazia e la Lorena, la fixaziun da cunfins talians per lung dals cunfins da las naziunalitads sco era la cuntinuaziun da l’existenza da l’Austria-Ungaria, malgrà quai duevan sias naziuns avair in svilup liber. A la Tirchia vegn dà autonomia, dentant senza cumpigliar autras naziunalitads, las stretgas da mar duajan vegnir tegnidas avertas tras garanzias internaziunalas. I vegn era pretendì in stadi polac independent che dueva cumpigliar territoris incontestablamain colonisads da Polacs, cun liber access a la mar.^[41]

En il decurs dal davos onn da guerra è la tenuta da Wilson vers las pussanzas centralas vegnida pli dira – quai surtut pervia da la pasch dictada da Brest-Litowsk. L’october 1918 han ils Americans cumplettà ed amplifitgà ils 14 puncts da Wilson. Ils puncts Belgia ed Alsazia e Lorena èn vegnì confermads, a l’Italia han ins concedì per motivs strategics il Tirol dal Sid (dal qual la vita culturala dueva dentant restar autonoma) sco er il protectorat sur l’Albania. Percunter sajan Triest e Fiume da transfurmar en ports libers per che la Boemia, l’Austria tudestga e l’Ungaria possian prosperar. Ils 14 puncts e lur agiuntas n’eran betg mo drizzadas encunter las pussanzas centralas, mabain er encunter l’imperialissem dals Alliads.^[43]

Las finamiras sur l’Austria-Ungaria n’han ins betg pli pudì mantegnair. Per quel motiv ha la regenza declerà ch’ella veglia s’engaschar per liberar tut ils pievels slavs sut domini tudestg ed austriac-ungarais. Ils 18 d’october ha Wilson fatg da savair al stadi habsburgais che las naziunalitads stoppian decider sezzas davart lur futur. La Galizia da l’ost n’appartegnia, essend ucraina, betg tar la Pologna sco la Galizia dal vest. A l’Austria tudestga duessi esser lubì per motivs giuridics da s’unir cun la Germania. La Serbia dueva figurar sin ils plans sco Jugoslavia cun in access a l’Adria. La Rumenia dueva acquistar la Dobrudscha, la Bessarabia e Siebenbürgern, la Bulgaria dueva avair ses cunfin en la Dobrudscha dal sid sco avant la Segunda Guerra dal Balcan, ella dueva era posseder parts da la Trazia. La Mazedonia dueva vegnir partida si. Il nov stadi polac, dal qual l’access a la mar en il vest da la Weichsel n’era anc betg definì, na dueva betg obtegnair territoris en l’ost ch’eran colonisads da Litauais ed Ucrains. Ils abitants tudestgs da Posen ed Oberschlesien duevan vegnir protegids. Tenor quel plan dueva plinavant l’Armenia survegnir in port (liber) a la mar mediterrana, ed il pajais dueva vegnir mess sut protecziun britannica. La fin finala han ins er acceptà la divisiun dal Proxim Orient tranter la Gronda Britannia e la Frantscha.^[44] En cumparegliaziun cun la Gronda Britannia han ils Stadis Unids fatg bler pli pauca fadia a la Frantscha tar la realisaziun da sias finamiras da guerra.

Propaganda

In tratg caracteristic principal da la propaganda en l’Emprima Guerra mundiala è stà ch’ins ha fatg reclama cun pregiudizis xenofobs e segns patriotics per motivar l’atgna populaziun da far servetsch da guerra.

En la part tudestga da l’Austria-Ungaria pudev’ins tranter auter chattar maletgs che glorifitgavan la guerra en grondezza da placat cun l’expressiun illustrada “Jeder Tritt ein Britt, jeder Stoss ein Franzos, jeder Schuss ein Russ” e “Serbien muss sterbien”. Suenter che la biblioteca da l’Universitad da Löwen era arsa durant l’invasiun tudestga en Belgia han scienziads prominents britannics declerà che a quella saja vegnì dà fieu cun intenziun. Prominents scienziads tudestgs han lura respundì quai cun cunterdecleraziuns.^[45].

La “Hunnenrede” cun la quala Wilhelm II aveva intimà truppas tudestgas l’onn 1900 da manar ina campagna senza resguard per supprimer la revolta dals boxers en China, ha dà als Tudestgs en terras angloamericanas pli tard il num “huns”. Autras campagnas da propaganda enconuschentas èn stadas tranter auter la pretaisa ch’ins haja crucifitgà mungias vi da portas-baselgia en Belgia u che las truppas tudestgas hajan taglià giu mauns d’uffants en Belgia.

Entusiassem da guerra

Ditg eri incontestà en la scienza, surtut dentant en lavurs da scienza populara, che la propaganda haja gì grond success e ch’igl haja dà tant en il Reich Tudestg, en l’Austria-Ungaria sco era en Frantscha in grond entusiassem da guerra (eveniment da l’avust, ideas da 1914). I vegn dentant discutà, sch’i deva quest entusiassem da guerra en l’entira populaziun u surtut en las classas socialas mesaunas e superiuras da las citads. En il Reich Tudestg han ins introducì ina matura d’urgenza per che scolars entusiasmads possian entrar pli spert en l’armada. Perscrutaziuns regiunalas pli novas en Germania cumprovan ch’i na deva betg in entusiassem da guerra general l’avust 1914 e mussan ina tenuta bler pli differenziada da la populaziun al cumenzament da la guerra.^[46] En Frantscha era ina gronda part pronta da defender la naziun, dentant pir suenter la decleraziun da guerra tudestga. Fin lura era la publicitad fatschentada prioritarmain cun dumondas da la politica interna, nagin na spetgava ina guerra ni discurriva schizunt d’in entusiassem per ina guerra futura. Sulettamain politichers naziunalists ed intellectuals avevan gia propagà avant l’attatga avertamain ina guerra, saja quai sco revantscha u per reconquistar l’Alsazia e la Lorena.

Decleraziuns per la tesa da l’entusiassem da guerra èn per exempel vegnidas da George L. Moose. El ha descrit il giavisch da vulair restabilir ina virilitad intacta suenter ina fasa d’ina uschenumnada decadenza, a la quala ins quintava ina posiziun predominanta supponida dals Gidieus, il moviment feministic, emprims pass d’in moviment d’omosexuals ed artists sco ils “poets da decadenza”.

Almain en pitschnas dimensiuns hai era dà acziuns d’adversaris da la guerra. Ils 28 da fanadur dal 1914 hai dà ina demonstraziun cunter la guerra en il Lustgarten a Berlin. Il prim da matg 1916 ha Karl Liebknecht fatg in pled avant ina demonstraziun da plirs millis d’adversaris da guerra sin il Potsdamer Platz, sinaquai l’han ins arrestà e sentenzià pli tard pervia da tradiment da la patria.

Cronologia

L’entschatta da la guerra (crisa dal fanadur)

→ Artitgel principal: crisa dal fanadur

Entaifer las classas dominantas devi senza dubi quaidas da revantscha. Igl era dentant da prevair sin fundament dals sistems da coaliziun europeics che la proxima guerra vegnia a tschiffar grondas parts dal continent. L’orrur da la guerra sa perdeva perquai ch’igl eran gia passads 43 onns dapi la davosa charplina militara tranter duas pussanzas grondas militaras europeicas.

En quella situaziun ha l’attentat sin il successur al tron austriac Franz Ferdinand e sia dunna Sophie a Sarajevo (da lez temp territori austriac-ungarais) dals 28 da fanadur 1914 tras il bosniac-serb Gavrilo Princip provocà ina reacziun da chadaina che ha mess en moviment suenter in mais la guerra europeica. Sche il servetsch secret serb è stà cumpiglià al cumplot per mazzar il successur al tron è dispità, ins sa dentant quintar ch’el aveva almain enconuschientscha dal fatg. Las activitads diplomaticas hecticas e cumplitgadas (sco per exempel la missiun Hoyos), che han gì lieu tranter las pussanzas europeicas, han marcà l’entschatta d’ina gronda crisa. La crisa dal fanadur è marcada da smanatschas, sbagls diplomatics e valitaziuns politicas sbagliadas.

L’entschatta ha fatg l’ultimatum ch’il minister per l’exteriur da l’Austria-Ungaria Graf Berchtold ha fatg a la Serbia ils 23 da fanadur 1914 cun in termin da 48 uras. ^[47] Da quel temp era l’opiniun publica europeica plitost drizzada encunter ils Serbs ch’ins considerava sco “canaglia crudaivla”. Ultra da quai vegniva pretendì che la regenza serba haja instradà l’attentat. L’ultimatum na pretendeva betg mo da cumbatter organisaziuns drizzadas vers l’Austria-Ungaria, mabain cumpigliava era cundiziuns che avessan restrenschì la suveranitad serba, sch’ellas fissan vegnidas ademplidas. Entaifer 48 uras ha la regenza serba ademplì bunamain tut ils puncts, ha dentant protestà cunter ina limitaziun da sia suveranitad ed ha decidì da mobilisar ina part da sia armada. Malgrà quella concessiun da la Serbia ha l’Austria-Ungaria valità quella resposta sco “nuncuntentaivla”, ha rut giu las relaziuns diplomaticas cun la Serbia suenter la fin da l’ultimatum ils 25 da fanadur ed ha medemamain cumandà ina mobilisaziun parziala. Las finamiras austriacas prevedivan l’emprim ina guerra locala per il predomini sin il Balcan, tant pli che la chapitala Belgrad n’era betg lunsch davent dal cunfin austriac-ungarais. En quella situaziun ha Berlin dà sustegn en furma d’ina plenipotenza absoluta ch’ins aveva gia garantì ils 6 da fanadur. En consequenza da quella decleranza da fidaivladad na pudevan ils auters pajais europeics betg s’imaginar che l’Austria saja en quest cas la forza motorica davos ils eveniments. La plenipotenza absoluta prevediva che la Germania intervegnia en cas che la Russia intervegnia, aveva pia in caracter defensiv. Ils 25 da fanadur ha la Russia decidì da sustegnair la Serbia militarmain. A medem temp han tant la Russia sco era la Gronda Britannia e la Germania proponì ina conferenza dals ambassadurs. Quella proposta n’ha dentant betg purtà fritg. In’ulteriura malchapientscha è stà ch’ins ha l’emprim considerà l’affar en il Reich Tudestg sco conflict local austriac-serb, fertant che las autras pussanzas grondas avevan il sentiment che la Germania instighia ina guerra.

Perquai ch’il Reich Tudestg è stà tar sia allianza cun l’Austria è quest sustegn stà decisiv per la decleraziun da guerra da l’Austria a la Serbia dals 28 da fanadur. Gia sin il cussegl da guerra dals 8 da december 1912 da l’imperatur Wilhelm II cun il commando militar aveva l’imperatur pretendì che l’Austria duaja sa mussar “energicamain” vers la Serbia e che la guerra cun la Russia saja lura inevitabla. Ils 27 da fanadur ha la Russia effectivamain mobilisà parts da sia armada. Il cumandant da la partiziun da mobilisaziun da l’armada russa, Sergei Dobrowolski ha ditg en la retrospectiva che la guerra saja gia stada dapi ils 25 da fanadur ina chaussa decidida per il stab general russ. Ils militars russ savevan che la Germania vegnia a mobilisar sias truppas per cas che las Russia cumandass ina mobilisaziun generala. Gist quai avevan els en mira. Cura che Zar Nicolaus II ha approvà la damaun dals 30 da fanadur la mobilisaziun generala da l’armada russa, n’era el dentant probablamain betg conscient tge consequenzas che quell’operaziun vegnia ad avair. Anc il medem di vuleva il zar revocar la mobilisaziun generala, è dentant vegnì retegnì dal stab general da l’armada russa. Perfin las brevs supplitgantas da l’imperatur Wilhelm II a ses “cusrin Nicky” – il zar Nicolaus II – n’han betg gì effect.

Il Reich Tudestg ha pretendì en ses ultimatum che la Russia retiria immediat sia mobilisaziun. Suenter che quai n’è betg capità, ha il Reich medemamain mobilisà e declerà a la Russia il prim d’avust la guerra. Sinaquai ha la Frantscha ch’era alliada cun la Russia medemamain mobilisà – spetgond in’attatga tudestga. Effectivamain han las emprimas acziuns da guerra da la Russia anc gì lieu la medema saira cun surpassar il cunfin da la Prussia da l’ost.

Sinaquai ha il commando superiur mess en vigur il plan da marschar ch’era ina versiun modifitgada dal plan da Schlieffen e ch’ins considerava sco suletta schanza da gudagnar la guerra da duas fronts che smanatschava. Ins vuleva esser spert e trair a niz la mobilisaziun russa plauna per in culp encunter la Frantscha. Suenter che la Belgia aveva scumandà da marschar tras lur pajais, ha il reginavel violà la neutralitad beltga per attatgar la Frantscha, pertge che in’attatga directa sur il cunfin tudestg-franzos bain protegì fiss stà senza speranza. Per la regenza liberala a Londra è quai stà i motiv d’entrar en la guerra.

Il cumportament da la Germania è stà il motiv ch’ins ha discutà lung e lartg la dumonda da la culpa da guerra en il contract da Versailles. Quest punct vegn anc adina discutà, las opiniuns divergeschan, schebain incumpetenza e la mancanza da vulair contractar – e quai betg mo entaifer la classa dominanta tudestga - han manà l’Europa en quella guerra (→(alinea davart la perscrutaziun istorica davart l’Emprima Guerra mundiala). Surtut en Germania ed en Russia han ils regents politics suandà fitg las pretensiuns da guerra dal militar, quai che ha gì consequenzas fatalas.

A l’entschatta dal conflict dumbrava la populaziun da las pussanzas centralas 118 milliuns, quella da l’entente cordiale 278 milliuns umans.

L’onn da guerra 1914

Stadi ^[48]	Allianza	Entrada en la guerra ^[49]
Austria-Ungaria	pussanzas centralas	28 da fanadur 1914
Serbia	entente	28 da fanadur 1914
Reich Tudestg	pussanzas centralas	1. d’avust 1914
Reginavel russ	entente	1. d’avust 1914
Luxemburg	entente	2 d’avust 1914
Frantscha	entente	3 d’avust 1914
Belgia	entente	4 d’avust 1914
Gronda Britannia	entente	4 d’avust 1914
Australia	entente	4 d’avust 1914
Canada	entente	4 d’avust 1914
Nova Zelanda	entente	4 d’avust 1914
Montenegro	entente	9 d’avust 1914
Giapun	entente	23 d’avust 1914
Reginavel osman	pussanzas centralas	29 d’october 1914
Italia	entente	25 da matg 1915
San Marino	entente	1. da zercladur 1915
Bulgaria	pussanzas centralas	11 d’october 1915
Portugal	entente	9 da mars 1916
Rumenia	entente	31 d’avust 1916
Grezia	entente	24 da november 1916 / 27 da zercladur 1917 ^[50]
Stadis Unids	entente	6 d’avrigl 1917
Cuba	entente	7 d’avrigl 1917
Guatemala	entente	22 d’avrigl 1917
Siam	entente	22 da fanadur 1917
Liberia	entente	4 d’avust 1917
China	entente	14 d’avust 1917
Brasilia	entente	26 d’october 1917
Panama	entente	10 da november 1917
Nicaragua	entente	6 da matg 1918
Costa Rica	entente	24 da matg 1918
Haiti	entente	15 da fanadur 1918
Honduras	entente	19 da fanadur 1918

Per ils manaders da guerra tudestgs eri evident che la Germania possia strusch gudagnar ina guerra da duas fronts. Perquai han els empruvà da realisar il plan da Schlieffen ch’era gia vegnì elavurà avant la guerra (il colonel-general Alfred von Schlieffen è stà tranter il 1891 ed il 1905 schef dal stab general). Quest plan prevediva che la Germania duaja conquistar cun tutta forza la Frantscha, en l’ost dentant be tegnair sias posiziuns. Perquai dueva il ferm sistem da defaisa franzos vegnir guntgì cun in grond moviment vers nord tras la Belgia neutrala per cuntanscher en questa maniera spert Paris.

Cura ch’il chancelier dal reginavel Bethmann Hollweg ha tramess ils 3 d’avust 1914 ses scriver da giustificaziun al minister britannic per l’exteriur Edward Grey, era l’Emprima Guerra mundiala rutta ora dapi dus dis cun la mobilisaziun tudestga e la decleraziun da guerra a la Russia. A la Frantscha han ins declerà la guerra dus dis pli tard. La finamira dal scriver tudestg era d’intimar ils Brits da restar neutrals en quella guerra. Quai n’era gia da bell’entschatta betg simpel, betg mo perquai che la Gronda Britannia era involvida en il sistem da coaliziuns da l’entente, mabain era perquai che truppas tudestgas avevan la damaun dal medem di surpassà ils cunfins da la Belgia e cunquai violà la neutralitad da la Belgia, la quala la Gronda Britannia stueva proteger, perquai ch’ella era s’obligada da far quai.

Bethmann Hollweg ha scrit a l’ambassadur Lichnowsky a Londra pertutgant l’invasiun en Belgia:

«Per plaschair dir a Sir Edward Grey che nus hajan violà la neutralitad da la Belgia, perquai che nus essan sfurzads da mantegnair nus sezs. Nus ans chattian en ina situaziun militara da sforz. Fin ussa sajan nus ans restrenschids militarmain sin las reglas da defensiun las pli necessarias. Ma la mobilisaziun russa sventirada ans haja tuttenina mess en privel, suenter ch’era la Frantscha ha gia armà fermamain sias forzas militaras ordavant, da vegnir maglià dals diluvis da ost e vest. Las acziuns da la mobilisaziun franzos hajan mussà che ina mobilisaziun haja fatalisticamain per consequenza la guerra. Ussa stoppian nus, encugnads tranter ost e vest, trair a niz tut ils meds per spendrar nossa pel. I na sa tractia betg d’ina violaziun intenziunada dal dretg internaziunal, mabain dad in’acziun d’in uman che cumbatta per sia vita. Jau saja m’engaschà en tut mia lavur sco chancelier dal reginavel da realisar ensemen cun la Gronda Britannia plaun a plaun ina situaziun ch’evitescha che las naziuns culturalas europeicas mazzan sasezzas. La Russia haja fatg termagls cun il fieu a moda criminala e ruinà quellas intenziuns. Jau spereschia che la Gronda Britannia possia tras sia tenuta en quella crisa mundiala tschentar in fundament, sin il qual nus possian realisar suenter la fin da la crisa quai che è ussa vegnì destruì tras la politica russa.»

Appel da l’imperatur Wilhelm II a la mobilisaziun: „An das deutsche Volk“, Placat dals 6 d’avust 1914

Ils 6 d’avust 1914 ha Wilhelm II fatg in appel “An das deutsche Volk!”^[51] e truppas tudestgas, ulans da la 2. e 4. divisiun da chavallaria, han cumenzà l’attatga sin la Belgia. Gia l’emprim di hai dà en il vitg da Battice abus da la populaziun civila.^[52] Perquai ch’ils schuldads tudestgs supponivan d’esser vegnì attatgads da partisans e civilists armads, han ins commess durant las proximas emnas pliras orrurs vers la populaziun civila en Belgia ed en Frantscha. Quellas repressalias han custà la vita a var 6500 civilists tranter l’avust e l’october 1914.^[53]^[54] Cumbatter a moda dira ils partisans lubiva da principi l’urden da guerra da quel temp, che vuleva restrenscher la guerra a las unitads militaras e prevediva perquai quellas mesiras penalas. Effectivamain avevan quellas attatgas il pli savens da far cun unitads militaras sparpagliadas. Magari sajettavan truppas tudestgas en ina maschaida d’isteria da massa ed ina situaziun nunsurvesaivla era ina sin l’autra.^[55] Ils manaders da truppa chastiavan tuttina consequentamain civilists innocents, tranter auter cun deportar u arsentar entirs vitgs. Istoriografs èn da l’opiniun che quai haja da far cun l’imaginaziun da la guerra dal pievel, sco ch’ella era vegnida fatga tranter la Frantscha e la Germania ils onns 1870/71, ch’era anc ferma en l’armada tudestga. .

Durant la mobilisaziun han ins planisà ed exequì in assagl da surpraisa sin la citad beltga Lüttich, tar la quala Erich Ludendorff, ch’è daventà pli tard schef da quartier general, è stà participà. La citad è spert crudada en ils mauns dals attatgaders, fertant che la tschinta da dudesch forts enturn la citad n’era anc betg conquistada. Pir suenter ch’ins aveva rabitschà natiers artigliaria greva (la Dicke Berta da Krupp e la Schlanke Emma da Skoda main enconuschenta, dentant pli ferma) èsi stà pussaivel d’occupar las fortezzas. Il punct culminant è stà il bumbardament e la crudada dal Fort Loncin.

Avant avevan tant la regenza franzosa sco l’imperatur tudestg cumandà la mobilisaziun da lur armadas. Il medem di ha l’ambassadur tudestg surdà a Sankt Petersburg la decleraziun da guerra a la Russia. L’avantmezdi dals 2 d’avust han truppas tudestgas occupà la citad da Luxemburg, e sinaquai ha il president dal stadi franzos Raymond Poincaré proclamà il di suenter per decret il stadi da bloccada da la Frantscha. Il medem temp ha la Germania declerà uffizialmain la guerra a la Frantscha, pervia da diversas violaziuns da cunfin en la part tudestga da la Lorena.

Sco gia menziunà eran truppas tudestgas marschadas ils 4 d’avust senza decleraziun da guerra ed encunter il dretg internaziunal en la Belgia neutrala. La Gronda Britannia ha cumandà il medem di la mobilisaziun da sia armada ed ha dà a la Germania in ultimatum fin a mesanotg, quai che ha intimà il minister per l’exteriur, Sir Edward Grey, da far sia remartga famusa: ”The lamps are going out all over Europe; we shall not see them lit again in our lifetime” (“En l’entira Europa sa stizzan ussa las glischs; en nossa vita na vegnin nus betg pli a vesair glischar ellas.”) Suenter la fin da quest ultimatum ha la Gronda Britannia declerà ils 5 d’avust al reginavel imperial la guerra. Il medem di han ins numnà Horatio Herbert Kitchener minister da guerra. Quel ha prognostitgà sco in dals emprims ina guerra da plirs onns ed ha anc cumandà ils 5 d’avust d’engrondir l’armada. Il domini sin la mar incontestabel dals Brits ha pussibilità da trametter immediatamain 100’000 umens en Frantscha. Tras il cumond d’armada 324 dals 21 d’avust 1914 han ins furmà cun ils voluntaris ch’ins aveva recrutà uschia sis novas divisiuns. En total han ins pudì furmar sin quella moda fin l’onn 1915 passa 40 divisiuns sco armada da Kitchener u armada nova per l’engaschi en Frantscha.

Dapi ils dis da la mobilisaziun franzosa avevi dà en la Lorena tudestga en il conturn dal XXI. corps d’armada l’emprim pli pitschens, lura dentant spert pli gronds moviments da truppas franzosas ed emprims cumbats da fieu cunter furmaziuns tudestgas. Ils 10 d’avust han truppas bavaraisas gì emprimas grondas sperditas en il conturn da Badonviller. Ils 11 d’avust hai dà a Lagarde in grond cumbat tranter Franzos e parts da la 42avla divisiun d’infantaria. A la fin da quel eran circa 2300 Franzos en praschunia.

L’exploraziun ha mussà che la 6avla armada tudestga (a la quala era la 42avla divisiun d’infantaria fascheva part) sa chattava en la regiun tranter Metz e Saarburg tranter duas armadas franzosas cun almain nov corps activs, numnadamain l’emprim sut general Dubail ed il segund sut general Castelnau. Quai dentant cun la differenza che la 6avla armada era “suletta” e la pli gronda part da la 7avla armada ch’ins aveva clamà per sustegn, era anc sin via en il nordost.

Suenter ch’ils Tudestgs avevan gudagnà ils 12 d’avust sper Badonviller ina battaglia encunter ils Franzos, han ins decidì da carmalar la gronda forza armada da l’adversari l’emprim sin territori tudestg per gudagnar temp per s’avischinar cun la 7avla armada. Silsuenter vulevan ins batter l’inimi en ina trapla en il conturn da Mörchingen - Lauterfingen – Mittersheim – Pfalzburg. Las truppas tudestgas èn sinaquai sa retratgas fin a quella lingia ed èn idas en posiziun.

Ils 16 d’avust ha il cumandant da la 6avla armada, il prinzi ereditar Rupprecht da la Bavaria, decidì encunter las ordras d’attatgar il pli spert pussaivel las furmaziuns franzosas en la Lorena. Quai gieva encunter il plan da Schlieffen che pretendeva strictamain la defensiva. En il decurs dals 18 d’avust hai lura dà emprims cumbats en il territori enturn Lauterfingen.

Ils 18 d’avust, suenter la victoria sur ils forts beltgs da Lüttich e Namur surtut tras l’artigliaria greva, ha l’offensiva gronda tudestga per circumdar las armadas alliadas cumenzà. Cun far quai han ins cuntanschì fitg svelt Brüssel. L’armada beltga è sinaquai sa retratga en la fortezza d’Antwerpen, è sinaquai ha l’assedi da dus mais d’Antwerpen cumenzà.

Ils 20 d’avust ha il general franzos Joffre cumandà l’offensiva en direcziun da la part tudestga da la Lorena ed en il territori da la Saar-Ruhr, in’offensiva ch’era gia planisada ditg avant la guerra en l’uschenumnà “plan XVII”. Or da quella, ed or da diversas autras battaglias sper Saarburg, Longwy, a la Maas, tranter Sambre e Maas e sper Mons hai dà cumbats tranter las Vogesas e la Schelde (ils uschenumnads cumbats da cunfin) ch’han purtà ad omaduas varts grondas sperditas. Malgrà las acziuns nunspetgadas dals Franzos e dals Brits carteva la Oberste Heeresleitung (OHL) ch’ins possia avanzar spert fin a Paris.

Suenter il fiasco da quella offensiva franzosa ha l’armada franzosa cumenzà a retrair sia ala sanestra tras la Frantscha dal nord. Quella retratga è vegnida interrutta da differentas battaglias sco quellas sper Le Cateau e Guise-St. Quentin ed ha manà l’ala dretga dals Tudestg datiers da Paris. La regenza franzosa ha sinaquai bandunà ils 2 da settember la chapitala ed ha dischlocà a Bordeaux, la defensiun da Paris han ins surdà al general reactivà Gallieni. Il commando superiur franzos ha dentant tratg ensemen truppas da l’ala dretga sco era reservas per etablir sper Paris ina nova armada che ha periclità il progress da la flanca dals Tudestgs. Ins ha stuschà in’ulteriura armada sut Ferdinand Foch en il center. Joffre planisava da duvrar la Marne sco posiziun da retegnida per pudair franar cun in’offensiva davent da qua l’entir progress tudestg.

Ils 4 da settember èsi gartegia als Tudestgs da surpassar la Marne, e sin quai hai dà dus dis pli tard la battaglia da la Marne tranter Ourcq e Maas che ha purtà grondas sperditas ad omaduas varts. Curt suenter ha la OHL dà si il plan da Schlieffen, perquai ch’i n’era betg gartegià a las truppas d’avanzar lunsch avunda per isolar u schizunt circumdar Paris. Cura che las truppas tudestgas èn sa retratgas da la Marne – quai che ha surprendì ils alliads –, tanschevan las reservas da muniziun franzosas mo pli per dus dis.

Vers la fin da settember èn ils moviments tschessads dad omaduas varts, las forzas eran equilibradas, in pau a la giada ha ina guerra da posiziun cumenzà. Quai aveva tranter auter era da far cun il fatg che las reservas da muniziun, surtut quellas per l’artigliaria, na pudevan betg vegnir emplenidas spert avunda. Igl ha sa mussà bain spert ch’il consum da muniziun surpassava per lunsch las capacitads. Sulettamain en Belgia n’aveva il progress anc betg pers sia spertezza. Fin il november eran Antwerpen, Brügge ed autras citads impurtantas beltgas en maun tudestg. Gronda resistenza han ils alliads dentant fatg sper Ypern, il motiv perquai che general von Falkenhavn ch’era dapi ils 14 da settember schef dal stab general ha stuì smetter las attatgas. Da la fin d’october fin als 10 da november hai adina puspè dà sper Ypern cumbats cun grondas sperditas. Quellas ha la OHL stilisà cun il rapport cugliunant che giuvens regiments tudestgs hajan conquistà las emprimas posiziuns da l’inimi chantond “Deutschland, Deutschland über alles”. Il rapport da l’OHL ha creà il mitus da Langemarck che ha existì fin al temp dal naziunalsocialissem ed ha glorifitgà la presumada mort d’unfrenda d’ina generaziun giuvna e scolada tudestga. Cun ils cumbats sper Ypern è la guerra mobila stada a fin. A la front tudestga hai uss dà in vast sistem da foss da protecziun (Guerra da foss durant l’Emprima Guerra mundiala|guerra da foss).

Perquai ch’ils Russ faschevan attatgas nunspetgadamain fermas en l’ost encunter la Germania, era la situaziun a la front da l’ost l’emprim difficila per las pussanzas centralas. Sin fundament dal plan da Schlieffen eran ils Tudestgs preparads per ina guerra defensiva a la front da l’ost, quai ch’è dentant sa mussà sco sbagl suenter in’offensiva immensa dals Russ en il nordost. Curt suenter l’entschatta da la guerra avevan duas armadas russas invadì l’ost da la Prussia e sa chattavan cunquai sin territori dal reginavel tudestg. Sco consequenza da quai han ins rinforzà las truppas e remplazzà ils cumandants vegls tras il maior general Erich Ludendorff ed il colonel general Paul von Hindenburg. Grazia ad els è la situaziun sa midada spert a la front da l’ost. Spezialmain la victoria en la battaglia sper Tannenberg dals 26 fin als 31 d’avust è stada per la Germania in grond success. Igl è reussì a las truppas tudestgas da serrar en l’armada russa da Narew. La battaglia sper ils lais masurics è suandada dals 6 fin als 15 da settember ed è ida a fin cun la terrada da l’armada russa da Niemen. Las truppas russas han sinaquai rumì ina gronda part da la Prussia da l’ost. Truppas russas avevan curt suenter l’entschatta da la guerra er occupà la Galizia ch’appartegneva a l’Austria-Ungaria. L’armada austriac-ungaraisa ha stuì sa retrair il settember fin a las Carpatas suenter in progress vers la citad da la Galizia Lemberg – quai pervia da la pussanza dominanta da la Russia. Il prim da november è il colonel general von Hindenburg vegnì numnà schefcumandant ost da l’armada tudestga. Ils 11 da november ha in’offensiva tudestga cumenzà a la front da l’ost che ha chatschà enavos las truppas russas fin en l’ost a Łódź. Il november 1914 ha la marina britannica declerà l’entira Mar dal Nord sco zona da guerra ch’è immediatamain vegnida minada. Bastiments che navigavan sut bandiera da stadis neutrals pudevan vegnir attatgads dals Brits senza preavis. Quest agir da la regenza britannica ha violà il dretg internaziunal valaivel, tranter auter la decleraziun da Paris dal 1856 che la Gronda Britannia aveva suttascrit. Dals 5 fin als 17 da december èsi gartegià a las truppas austriac-ungaraisas da franar il progress russ vers Krakau. Silsuenter ha la transfurmaziun ad ina guerra da posiziun era cumenzà en l’ost. Dal december 1914 fin a l’avrigl 1915 ha la battaglia d’enviern en las Carpatas furià, en la quala las pussanzas centralas han sa fatg valair visavi la Russia.

Il punct da partenza da la guerra, il conflict tranter l’Austria-Ungaria e la Serbia, è crudà pli u main a l’ur da l’attenziun en vista a l’escalaziun che cumpigliava gronds territoris a partir da l’avust: Las trais offensivas da l’armada austriac-ungaraisa sut Potiorek tranter l’avust ed il december 1914 han la finala tuttas fatg naufragi pervia d’ina planisaziun sbagliada e la resistenza vehementa dals Serbs, surtut en la battaglia da Cer ed en la battaglia a la Colubara, malgrà ch’ins ha pudì conquistar Belgrad il december per curt temp. L’armada da la k.u.k. Monarchie ha pia era stuì acceptar qua ina terrada catastrofala. Oravant tut las emprimas attatgas èn stadas accumpagnadas da grevas violaziuns cunter la populaziun civila serba. Era sin agen territori (en Bosnia ed en Slavonia) han ins executà collaboraturs presumads ed effectivs. Plirs millis civilists èn vegnids mazzads, vitgs sblundregiads e brischads. L’armada serba era suenter quest sforz – encunter in adversari che disponiva da bler dapli resursas – il december a la fin da sias forzas. Ultra da quai eran ruttas ora epidemias en il pajais.

La regenza dal Reginavel osman ha empruvà l’emprim da sa tegnair davent da las acziuns da cumbat en ina “neutralitad armada”. Per ils Giuvens tircs ch’eran a la pussanza era quai evident ch’els stoppian suandar ina pussanza gronda per insumma pudair tegnair pitg militarmain. Sin giavisch dad Enver Pascha hai la finala dà l’allianza da guerra cun la Germania e l’Austria-Ungaria, in patg ch’era dentant dispità en il cabinet. L’october 1914 han ils Tircs osmans bumbardà cun ils bastiments da guerra Goeben e Breslau ch’els avevan cumprà da la Germania citads a la costa russa. Sinaquai han la Frantscha, la Gronda Britannia e la Russia declerà l’entschatta november la guerra a l’Imperi Osman che sa chattava ussa sin la vart da las pussanzas centralas. Gia ils 23 da november èsi gartegià a truppas britannicas da conquistar la citad osmana Basra al Golf da la Persia.

Gia ils 5 d’avust aveva il Commitee of Imperial Defence da Londra decidì da schlargiar la guerra violond ils contracts da la conferenza d’Africa a Berlin dals onns 1884/1885. Quai signifitgava ch’ins vuleva attatgar tut las colonias tudestgas u laschar attatgar quellas da truppas franzosas, indicas, sidafricanas, australianas, giapunaisas u talas da la Nova Zelanda. En quel context hai surtut dà en l’Africa per part grevs cumbats. La colonia Togo ch’era circumdada da tuttas varts han ins conquistà immediat. Camerun era en la medema situaziun difficila, fin a la fin da l’onn 1914 èn las truppas tudestgas sa retratgas en la tschungla, nua ch’i ha dà ina guerriglia stentusa. L’uniun sidafricana ha attatgà la part tudestga da l’Africa dal sidvest. Fin la fin da l’onn n’hai betg pli dà ina pussaivladad da tegnair il territori. Sulettamain la part tudestga da l’Africa da l’ost è sa defendida stinadamain sut Paul von Lettow-Vorbeck. Grazia a la strategia tudestga da retratgas e tactica da gueriglia han ins pudì mantegnair la colonia fin a la fin da la guerra.

Las colonias tudestgas en il Pacific han ins dà si sin fundament d’in ultimatum giapunais senza cumbat. Sulettamain la colonia tudestga Kiautschou han ins defendì stinadamain durant l’assedi da Tsingtau fin ch’il material e la muniziun èn stads duvrads si.

Ils 24 da december hai dà en intginas parts da la front dal vest la uschenumnada pasch da Nadal, in armistizi nunautorisà tranter ils schuldads. Passa 100’000 schuldads, surtut englais e tudestgs, èn stads cumpigliads a quest armistizi da Nadal cumbinà cun acts da fraternisaziun.

L’onn da guerra 1915

Il schaner 1915 hai dà a la front dal Caucasus las emprimas acziuns da cumbat pli grondas tranter truppas osmanas e russas. Il Reginavel Osman ha subì en il cumbat da Sarikamis ina greva terrada. Igl è vegnì al genocid als Armens ed al genocid als Suryoye entras truppas osmanas che han custà la vita a var in milliun carstgauns. Nundumbraivels Armens èn vegnids deportads en territoris da desert.

L’armada tudestga ha victorisà ils Russ en la battaglia d’enviern dals 2 fin ils 27 da favrer a Masuren cun agid da la 10avla armada ch’era arrivada da nov. Sinaquai èn las truppas russas sa retratgas definitivamain da la Prussia da l’ost.

Il november 1914 ha Erich von Ludendorff sco schef dal stab retschet ensemen cun Paul von Hindenburg il cumond superiur sur tut las truppas tudestgas a la front da l’ost. La stad 1915 èn la Pologna, bunamain l’entir Kurland e la Lituania vegnids occupads da la Germania. En Pologna hai dà entras las pussanzas d’occupaziun dus guverns: in austriac a Lublin ed in tudestg cun sedia a Warschau. Ils territoris restants han ins reunì sut l’expressiun Ober Ost. Quai era l’abreviaziun per il territori dal schefcumandant da tut las forzas militaras tudestgas en l’ost. El s’extendeva dal Kurland, sur la Lituania etnografica, intgins districts spiramain polonais sco Augustow e Suwalki fin als districts dal vest da la Bielorussia.

A la front dal vest hai dà il favrer e mars la uschenumnada battaglia d’enviern en la Champagne, nua ch’ils Franzos han l’emprima giada utilisà granella da ballas massiva. Quella tactica n’ha dentant betg gì grond success, perquai ch’ils Tudestgs èn spert s’adattads ad in’attatga da l’infantaria ed han savì cumbatter las attatgas or da refugis bain installads cun fieu d’arretar e mitraglias.

Curt suenter han ils Tudestgs cumenzà a sviluppar il diever da gas toxic, ina da las armas las pli crudaivlas en l’Emprima Guerra mundiala. Per l’uschenumnada attatga da vaschia utilisav’ins gas da clor che sa tschentava pervi da sia consistenza en ils foss. L’emprima attatga da gas toxic avev’ins planisà sco experiment ed ha gì lieu ils 22 d’avrigl ad Ypern. L’effect è stà devastant: 15’000 schuldads franzos da l’Algeria, latiers schuldads dal territori breton sco era ils Canadais ch’eran arrivads pir avant dacurt a la front, èn scappads u vegnids mazzads, uschia ch’ils Tudestgs han l’emprim pudì avanzar senza resistenza. Malgrà tut n’ha la OHL betg nizzegia quest avantatg, e sinaquai han ils alliads puspè pudì serrar la front. Istoricamain n’èsi betg sclerì dal tuttafatg tgi che ha l’emprim utilisà gas sco med da cumbat.

Ils 25 d’avrigl ha l’operaziun da las Dardanellas dals alliads cumenzà sin la peninsla Gallipoli cun la finamira da rumper atras fin Constantinopel. Violond la neutralitad grecca avevan truppas alliadas conquistà avant l’insla Lemnos per duvrar quella sco basa per attatgas cunter il Reginavel Osman. La grippa sfendagliusa da Gallipoli eran bain in bun refugi, ma tar lur attatgas na gidavan ellas betg bler ils Brits, Australians e Novzelandais. Latiers era la resistenza tirca nunspetgadamain ferma, il motiv che l’operaziun ha stuì vegnir rutta giu fin ils 9 da schaner 1916 cun ina gronda evacuaziun amfibica.

A la front tudestga da l’ost ha gì lieu dals 2 fin ils 7 da matg en l’ost da Cracau la battaglia da Gorlice-Tarnow. En il decurs da quella èsi reussì a las truppas tudestgas ed austriac-ungaraisas da rumper profundamain en las posiziuns russas. Przemysl e Lemberg han ins reconquistà il zercladur; las pussanzas centralas han puspè pudì metter la gronda part da la Galizia sut lur controlla.

Ils 7 da matg ha in sutmarin tudestg sfundrà il bastiment da passagiers britannic Lusitania davant la costa dal sid da l’Irlanda, quai che ha provocà grevas tensiuns tranter il Reich Tudestg ed ils Stadis Unids (tranter las 1198 victimas sa chattavan 127 Americans).^[56]).

Ils 9 da matg han ils Brits e Franzos empruvà da rumper atras en l’Artois durant la battaglia sper Lens, ma l’emprova n’ha betg gì success ed è vegnida rutta giu mez zercladur suenter enormas sperditas.

Ils 23 da matg ha l’Italia declerà la guerra a l’Austria-Ungaria. La front passava tras il Tirol, per lung da l’Isonzo a la costa da l’Adria. Cunquai sa chattava l’Austria-Ungaria a partir da quel mument en ina guerra da trais fronts, quai che ha cumplitgà la situaziun da las pussanzas centralas. Fin la stad 1917 han las truppas talianas empruvà adumbatten en indesch battaglias a l’Isonzo d’assaglir las posiziuns da l’Austria-Ungaria. Quellas eran per part en las autezzas da la grippa ch’ins pudeva trair a niz a moda effizienta per sa defender; ina part da la front passava tras l’auta muntogna. Ils cumbats là èn vegnids enconuschents sco guerra da las Alps ed han chaschunà autas sperditas. Probablamain hai dà en las posiziuns en l’auta muntogna dapli morts tras schelentadas e lavinas che tras acziuns da cumbat.

L’entschatta fanadur han las pussanzas centralas cumenzà in’offensiva gronda a lur front da l’ost. Fin il settember èsi reussì ad els da conquistar citads impurtantas sco Warschau, Brest-Litowsk e Vilnius. Las pussanzas centralas han per part sfratgà en la front russa per plirs tschients kilometers. En la battaglia sper Tarnopol ha l’armada russa tegnì si quest progress. Il medem mais ha zar Nikolaus II surpiglià persunalmain il commando suprem da l’armada russa. Malgrà las grondas sperditas da territoris russ n’aveva el betg en mira ina pasch separada sco quai che las pussanzas centralas avevan sperà.

Wilhelm II, Ferdinand I da la Bulgaria e marschal general von Mackensen a Nisch (1915)

Las pussanzas centralas èn vegnidas rinforzadas ils 14 d’october 1915 entras la Bulgaria ch’è entrada en la guerra. Gia ils 6 da settember aveva la Bulgaria declerà ch’ella saja pronta da collavurar cun las pussanzas centralas che vulevan stgaffir tras in’attatga sin la Serbia ina colliaziun terrestra tar il Reginavel Osman. Ils 6 d’october ha l’offensiva encunter la Serbia cumenzà, en il decurs da quella han las pussanzas centralas chatschà enavos fin il november l’armada dals Serbs fin en Albania. Fin il december 1915 han truppas austriac-ungaraisas, tudestgas e bulgaras occupà l’entira Serbia. Las restanzas da l’armada serba han pudì scappar a Corfu, prendend cun els intgins millis praschuniers.

Ils davos cumbats pli gronds a la front dal vest da l’onn da guerra 1915 hai dà tranter ils 25 da settember ed ils 13 d’october en l’Artois ed en la Champagne. Quella battaglia d’atun ha chaschunà per ils Brits e per ils Franzos autas sperditas ed ha purtà sulettamain pitschnas invasiuns en las posiziuns tudestgas. La guerra terrestra l’onn 1915 a la front dal vest ch’è tranter auter era vegnida manada en las Vogesas, l’artg da St. Mihiel, en las Argonas ed era sutteran cun minas sutteranas enormas n’ha effectivamain betg purtà midadas da num da la lingia da la front, ha dentant chaschunà als Franzos las pli grevas sperditas entaifer in onn chalendar durant l’entira guerra.

La fin november èn truppas britannicas avanzadas davent dal Golf da la Persia en Mesopotamia. Sper Kut el-Amara èn ellas dentant vegnidas enserradas da l’armada osmana ed han stuì capitular l’avrigl 1916.

L’onn da guerra 1916

Santeri da schuldads a la front da l’ost, enturn 1916

La campagna militara che las pussanzas centralas avevan cumenzà l’october 1915 cun success è ida a fin il favrer 1916 suenter l’occupaziun cumpletta da l’Albania e Montenegro tras l’armada austriac-ungaraisa. A Montenegro è Viktor Weber Edler von Webenau stà dals 26 da favrer 1916 fin ils 10 da fanadur 1917 guvernatur general militar. En l’Albania, che n’era atgnamain betg in participant da la guerra, han ins endrizzà sut il presidi dal consul general August Ritter von Kral in cussegl administrativ civil.

Suenter che l’armada tudestga era sa cuntegnida l’onn precedent a la front dal vest plitost a moda defensiva, ha la Oberste Heeresleitung sut Erich von Falkenhayn decidì a l’entschatta da l’onn 1916 d’attatgar Verdun. Falkenhayn vuleva intimar l’armada franzosa da mobilisar grondas furmaziuns da truppa per defender sia pli gronda e cunquai moralmain pli impurtanta fortezza. Quellas truppas franzosas vulev’ins lura laschar “perder tut il sang” en il cumbat cunter l’armada tudestga ch’era cleramain pli gronda. Ils Tudestgs han alura manà immens quantums da chanuns, da muniziun e da truppas en il territori en il nord da la Maas. La fin fanadur avevi en il territori d’attatga da vart tudestga ina concentraziun da meds da guerra sco anc mai.

Ils 21 da favrer ha la battaglia per Verdun cumenzà cun ina granella da ballas vehementa ord 1500 chanuns che ha cuzzà passa otg uras. Cunquai ha l’epoca da las battaglias da material cumenzà. Uschia han ins eliminà ils blers avantposts franzos. Curt suenter han otg divisiuns tudestgas attatgà sin l’entira front ed han liquidà las davosas unitads adversarias, uschia che la morala dals Franzos è tschessada considerablamain. Ils 25 da favrer è l’impurtant Fort Douaumont vegnì conquistà da truppas tudestgas. Curt suenter han ils alliads decidì che la fortezza da Verdun stoppia vegnir tegnida per tut pretsch. Ins ha incaricà general Pétain da defender la citad. Grazia al bun refurniment sur la via da Bar-le-Duc a Verdun èsi reussì als Franzos d’esser tuttina ferms sco l’adversari fin l’entschatta avrigl.

Ils 20 da matg è la collina “Um mort” (Dead Mans Hill” / “Le-Mort-Homme”) vegnida conquistada dals Tudestgs, dentant betg vegnida tegnida fitg ditg. La collina vala pervia dals cumbats manads a moda nunditg brutala sco simbol per l’“enfiern da Verdun”. Ils 2 da zercladur ha gì lieu l’assagl dal Fort Vaux entras truppas tudestgas. Il fanadur hai dà cumbats intensivs per il Fort Thiaumont, che ha midà entaifer curt temp pliras giadas il possessur fin ch’el è crudà definitivamain sut controlla tudestga.

In student tudestg ha rapportà davart ils cumbats paucs mais avant sia mort tar in’attatga d’assagl sin in Fort davant Verdun:

«7.30 gas cun ils calibers ils pli gronds. 7:30 fin las 8:00 granatas da 38,5 fin 42 centimeters. La terra fin al tschiel. La chavorgia è in nivel da vapur immens, tocca sgola aut sco turs. Il vitg Fl. è in nivel da fim. Visavi da nossa posiziun para il mund dad ir a fin. Or dals foss! Betg in meter quadrat che n’è betg stgavà. Las mitraglias fracassan, il fieu da l’infantaria rocla. Ina canera infernala. Qua in che croda, là puspè in. Litinent U., noss cumandant da cumpagnia actual, stat si – là – tocca da sia charta dal stab general sprizzan, el tegna ils mauns davant il pèz e croda enavant. Suenter paucas minutas ès el mort.»

Il cumbat da Verdun è spert stà enconuschent tar ils schuldads tudestgs sco “mulin da Maas” e “pumpa da sang”. Sin in intschess da paucs tozzel kilometers quadrats èn plirs milliuns granatas explodidas che han arà il champ da battaglia pliras giadas. Il territori da cumbat era plain rusnas da granatas, baras e muniziun sajettada. La vegetaziun da là patescha perquai fin oz.

Entras ils cumbats violents davant Verdun è l’armada franzosa vegnida flaivlentada fermamain, uschia che ses alliads britannics han cumenzà l’entschatta da la stad in’offensiva gronda al flum Somme. Il schefcumandant da las forzas armadas britannicas en Frantscha, Douglas Haig, ha er utilisà il concept da Falkenhayn da la battaglia d’isada. L’offensiva ch’el planisava a la Somme na dueva betg mo distgargiar l’armada franzosa, mabain era spussar materialmain e persunalmain dal tuttafatg ils Tudestgs. Suenter ina preparaziun d’artigliaria d’otg dis senza interrupziun cun passa 1400 chanuns – tar la quala ins ha sajettà circa in milliun e mez granatas– ha l’attatga sin las posiziuns tudestgas a la Somme cumenzà il prim da fanadur 1916. Malgrà las grevas chanunadas eran plirs refugis tudestgs restads intacts, uschia ch’ils schuldads tudestgs han pudì far frunt a l’attatga britannica cun fieu da mitraglia. Gia l’emprim di da la battaglia a la Somme èn 21’000 schuldads britannics morts, da quels 8000 durant l’emprima mes’ura. Bleras unitads britannicas han pers passa la mesadad da lur schuldads. Malgrà quellas sperditas enormas ha Haig laschà cuntinuar l’offensiva. Sin fundament da la battaglia a la Somme e l’”offensiva da Brussilow” a la front da l’ost ha l’armada tudestga stuì trair giu truppas davant Verdun ed interrumper l’attatga sin la citad ils 21 da fanadur.

Anc l’atun ha l’armada franzosa flaivlentada cumenzà en in act da forza militar ina cunter-offensiva. Ils 24 d’october han truppas franzosas conquistà ils forts Douamont e Thiaumont. Ulteriuras offensivas franzosas han sfurzà ils Tudestgs da bandunar ils 2 da december Fort Vaux. Il fort è vegnì siglientà silsuenter da piuniers tudestgs. Fin ils 16 da december han ils Franzos reconquistà quasi tut ils territoris ch’ils Tudestgs avevan occupà tar lur offensiva da la primavaira.

Dentant era il cumbat a la Somme medemamain sa sviluppà ad in cumbat da material immens. Durant cumbats da mais en e mais ora cun bleras sperditas èsi reussì a las truppas britannicas e franzosas da smatgar en intgins kilometers la front tudestga. Las sperditas eran dentant talmain autas ch’ins ha interrut la battaglia a la Somme la fin november 1916.

La battaglia davant Verdun ha chaschunà en total passa 600’000 morts e blessads sin omaduas varts. Be tranter il favrer e l’avust 1916 han ins dumbrà 88’000 morts tudestgs. Sin fundament dal decurs da la battaglia han ins remplazzà Erich von Falkenhayn l’avust 1916 cun il feldmarschal general Paul von Hindenburg ch’è daventà nov schef dal stab general da l’armada tudestga. Las battaglias a partir dal 1916 han laschà enavos rusnas dramaticas en la demografia da la Germania ed han chaschunà ina povradad sco anc mai tar orfens e vaivas da guerra.

Las battaglias a la Somme han anc pretendì dapli victimas mortalas ch’il cumbat per Verdun. Passa in milliun schuldads britannics, tudestgs e franzos èn vegnids mazzadas ni blessads en quella battaglia. Da la sperdita da meritaivels schuldads e sutuffiziers ch’eran gia dapi il 1914 sin il champ da battaglia n’è l’armada tudestga betg pli sa revegnida fin a la fin da la guerra. Durant la battaglia a la Somme aveva l’armada britannica utilisà l’emprima giada intgins chars armads, ch’eran dentant stads eri pliras giadas sin via a la front cun defects tecnics. Perquai che la battaglia a la Somme aveva purtà als alliads sper sperditas enormas be paucs gudogns da territori, han ins remplazzà ils 3 da december il schefcumandant franzos Joffre tras general Nivelle.

Era sin auters champs da battaglia hai dà l’onn 1916 grevs cumbats. Dal matg fin il zercladur ha l’armada austriac-ungaraisa manà in’offensiva cunter las posiziuns talianas ch’ins ha stuì interrumper suenter pitschens success a l’entschatta pervia da la situaziun a la front da l’ost. L’armada taliana ha interprendì dal zercladur fin il november pliras attatgas grondas a l’Isonzo. Ils Talians han conquistà la citad da Görz, ulteriurs success dals Talians n’hai dentant betg dà. Il zercladur ha l’armada russa cumenzà cun l’offensiva da Brussilow ch’ins avevan numnà tenor il general responsabel. La Russia aveva oravant tut speranza en sia gronda massa da schuldads, pertge ch’il material da guerra mancava en general. L’armada russa ha conquistà territoris pli gronds en Wolhynia e Galizia, ha dentant pudì vegnir tegnida si l’avust da las truppas austriac-ungaraisas cun agid tudestg. Sin fundament da las autas sperditas eri adina pli evident che la morala da l’armada russa sa bassava cuntinuadamain. La segunda offensiva da Brussilow dal settember fin l’october ha fatg naufragi sco la terza offensiva da l’october al december. Ils 5 da november han las pussanzas centralas proclamà la part da la Pologna ch’era fin l’onn 1915 russa sco reginavel independent. Las speranzas da las pussanzas centralas che la Pologna sustegnia ellas militarmain en grond stil tras quest gest n’èn dentant betg sa verifitgadas; be in pitschen contingent da voluntaris polonais naziunals cumbattava sin la vart da las pussanzas centralas. Dentant ston ins resguardar che tschient millis schuldads da naziunalitad polonaisa faschevan servetsch gia dapi l’entschatta da la guerra sco subdits en las forzas armadas tudestgas, austriac-ungaraisas sco era russas.

Pir ils 28 d’avust 1916 aveva l’Italia declerà la guerra al Reich Tudestg. Tuttina avev’ins gia transferì dal matg fin il november 1915 ina divisiun tudestga rinforzada (divisun da las Alps) a la front en il Tirol dal Sid per sustegnair l’allià austriac-ungarais.

Ils 27 d’avust 1916 era la Rumenia ida en la guerra sin la vart dals alliads. Truppas rumenas han invas Siebenbürgen ch’appartegneva a l’Austria-Ungaria, ma gia la fin d’avust hai dà ina cunteroffensiva da las pussanzas centralas. Entaifer curt temp han truppas austriac-ungaraisas, tudestgas e bulgaras conquistà ina gronda part da la Rumenia. Ils 6 da december han las pussanzas centralas conquistà la chapitala rumena Bukarest. Ils Rumens han sulettamain pudì tegnair cun agid russ il nordost da lur pajais. Suenter la victoria sur la Rumenia han las pussanzas centralas fatg ils 12 da december in’offerta da pasch als alliads, la quala quels han refusà ils 30 da december.

L’onn da guerra 1917

Il mars 1917 èn las truppas tudestgas sa retratgas da la Somme en la posiziun da Siegfried ch’era rinforzada fermamain. Avant han els destruì il territori ch’els han dà liber ed han minà quel per part.

Il medem mais han ils Brits interprendì in’avanzada vers Bagdad ed han conquistà la citad.

Sin fundament da las grevezzas da la guerra e da la gronda mancanza da victualias hai dà ils 8 da mars (ils 23 da favrer tenor chalender russ) a Sankt Petersburg demonstraziuns da massa ch’han manà a la revoluziun da favrer. En la citad èn cussegls da lavurants e schuldads sa furmads fertant ch’ins ha etablì ina regenza burgaisa provisorica sut prinzi Lwow. Ils 15 da mars ha Zar Nikolaus II demissiunà. Sper la regenza parlamentara devi sco segunda pussanza il cussegl suprem da lavurants e schuldads da Petersburg. La regenza provisorica ha decidì da manar vinavant la guerra – quai che ha trumpà grondas parts da la populaziun. Per quest motiv ha la Oberste Heeresleitung pussibilità l’avrigl ad ina gruppa da Bolschewiki enturn Lenin che viveva en l’exil svizzer da vegnir cun il tren en Russia. Ils 16 d’avrigl è Lenin arrivà a Sankt Petersburg, nua ch’el ha appellà da far ina revoluziun socialista.

Ils 6 d’avrigl 1917 han ils Stadis Unids declerà la guerra al Reich Tudestg. Il motiv è stà che il reginavel aveva declerà la guerra da sutmarins senza restricziun che ha era manà a la mort da bleras persunas civilas. Ultra da quai è la depescha da Zimmermann vegnida enconuschenta, en la quala il Reich Tudestg ha appellà a Mexico d’attatgar ils Stadis Unids. Il december 1917 ha l’America era declerà la guerra a l’Austria-Ungaria.

Malgrà las sperditas enormas che la guerra aveva chaschunà fin là, han ils alliads era fatg l’onn 1917 pliras attatgas grondas sin la front tudestga dal vest. Quella giada ha il schefcumandant britannic Haig elegì la citad Arras en il nord da la Frantscha sco finamira d’ina offensiva, fertant che l’armada franzosa ha attatgà a l’Aisne ed en la Champagne las posiziuns tudestgas. A l’Aisne han ils Franzos cumbattì cun anc dapli schuldads e material da guerra che tar lur cunteroffensiva avant Verdun in onn avant. Las offensivas dals alliads han cumenzà l’avrigl ed han gia stuì vegnir ruttas giu il matg suenter grondas sperditas. L’armada tudestga aveva cumenzà a construir ils foss da protecziun bler pli bass e bler pli datiers in da l’auter. Latiers avevan ils tudestgs preparà divisiuns d’intervenziun che pudevan spert vegnir manadas a parts da la front chatschadas en las stretgas.

Sco consequenza da las offensivas betg gartegiadas hai dà revoltas en l’armada franzosa, temporarmain en 16 corps d’armada. Perquai han ins remplazzà il schefcumandant Nivelle tras general Pétain ch’aveva organisà la defaisa da Verdun. Entras introducir ina tenuta defensiva stricta ha Pétain pudì calmar las revoltas en l’armada franzosa ad interim. Encunter schuldads che revoltavan vegniva agì cun direzza extrema, tschients schuldads franzos èn vegnids mazzads. Malgrà che unitads tudestgas avevan communitgà che la resistenza franzosa n’existia praticamain betg pli sin grondas parts da la front, n’ha la direcziun da l’armada tudestga betg tratg a niz las revoltas en l’armada franzosa. Pétain ha vis il privel ed ha procurà per meglier proviant e dapli temp da ruaus per las truppas. Ils schuldads èn vegnids distgargiads in pau tras operaziuns planisadas meglier e pli precautamain sco era tras dapli diever da material. En consequenza da quai hai dà en l’armada franzosa plaun a plaun in process da regeneraziun, la morala è sa meglierada puspè.

Suenter ils cumbats cun bleras sperditas la primavaira han ils alliads cumenzà il zercladur 1917 ina gronda offensiva sut direcziun britannica en Flandra. Sco gia pliras giadas avant han ins gì confidenza en il diever massiv da material da guerra ed artigliaria sin in tschancun fitg lartg. La battaglia da la Flandra ch’è stada marcada d’in terren difficultus ha durà plirs mais ed ha purtà als alliads mo paucs gudogns da territori e grondas sperditas. Ins ha stuì rumper giu ella l’atun 1917.

Ils 27 da zercladur 1917 è la Grezia vegnida sin la vart dals alliads en la guerra. La Grezia neutrala era gia dapi l’onn 1916 sut pressiun alliada perquai che bastiments britannics e franzos bloccavan la costa. Suenter in ultimatum dal schef-cummissari franzos Jonnart ha il retg Constantin I demissiunà il zercladur 1917. Sinaquai han ins furmà sut il primminister Elefherios Venizelos ina republica ch’era bainvulenta envers ils alliads. Quella ha declerà la guerra a las pussanzas centralas.

Las pussanzas dal vest han intimà la Russia da far in’offensiva per levgiar lur situaziun. Il minister da guerra Kerenski ha planisà l’offensiva che ha cumenzà ils 30 da zercladur. Suenter emprims success è l’offensiva stada bloccada ils 11 da fanadur. Gia ils 19 da fanadur han truppas tudestgas ed austriac-ungaraisas cumenzà la cunteroffensiva sper Tarnopol. Igl è reussì ad ellas da reconquistar la Galizia da l’ost e la Bukowina. En la Russia hai dà ils 17 da fanadur in’emprova da putsch dals Bolschewiki ch’il militar ha supprimì. Lenin è scappà sinaquai en Finlanda, fertant che prinzi Lwow è vegnì substituì sco primminister da Kerenski, in um che fascheva part d’in partida socialista moderada. Malgrà las terradas militaras e la situaziun critica en l’intern ha Kerenski insistì ch’ins mainia vinavant la guerra. Il settember han truppas tudestgas conquistà la citad da Riga e l’october las inslas balticas Ösel, Dagö e Moon. Sinaquai è la resistenza militara da la Russia praticamain dada ensemen.

Il prim d’avust 1917, trais onns suenter il cumenzament da la guerra, ha papa Benedetg XV derasà in scriver apostolic cun il titel “Dès le début”, en il qual el è sa mess a disposiziun sco intermediatur da contractivas da pasch cumplessivas. L’appel da pasch è dentant stà senza success.

La fin october 1917 èsi reussì a truppas austriac-ungaraisas cun grond sustegn da la 14avla armada tudestga (tranter quella era il corp d’Alps tudestg) da rumper atras sper Flitsch e Tolmein (oz Slovenia). Ils Talians han pers passa 200’000 umens sco praschuniers da guerra ed èn vegnids bittads enavos fin al Piave. La front han ins sulettamain pudì stabilisar cun fadia. Ins ha tramess divisiuns britannicas e franzosas per sustegnair l’Italia.

L’entschatta november è la situaziun en la Russia escalada. Lenin ch’era entant turnà da la Finlanda ha manà la revoluziun d’october dals 6 fin als 7 da november e stgatschà la regenza provisorica avant ch’ils Bolschewiki surpiglian la pussanza. Gia ils 8 da november han ils novs pussants russ relaschà il decret davart la finiziun da la guerra; entras quai hai dà in grond levgiament per las pussanzas centralas a lur front da l’ost.

Cuntrari a la situaziun en l’ost ch’è sa calmada la fin da l’onn 1917 devi en Frantscha anc adina grevs cumbats. Ils 20 da november ha l’armada britannica fatg in’attatga da surpraisa sin las posiziuns tudestgas sper Cambrai suenter curta preparaziun tras l’artigliaria. Qua han ins duvrà plirs tschients chars armads. Als Brits èsi gartegià da tagliar profund en la front tudestga. L’armada tudestga ha stuì mobilisar tuttas reservas disponiblas. Paucs dis suenter il cumenzament da la battaglia han ils Tudestgs cumenzà la cunterattatga, durant la quala els han l’emprima giada duvrà truppas d’assagl a la front dal vest. Ils 3 da december è la battaglia da chars armads da Cambrai stada a fin cun quasi las medemas fronts. En tut eran passa 80’000 schuldads britannics e tudestgs vegnids blessads, mazzads u arrestads. Dal punct da vista tactic ha la battaglia gì gronda influenza sin l’andament da la guerra. In’attatga sperta cun chars armads e truppas d’assagl suenter curtas chanunadas pareva da pussibilitar in avanzament en quella guerra da foss dal tuttafatg statica.

L’attatga britannica sin la Palestina ch’era controllada dals Osmans è stada la davosa offensiva pli gronda da l’onn da guerra 1917. L’attatga ch’è vegnida sustegnida d’Arabs revoltants (T. E. Lawrence) è ida a fin ils 20 da december cun la conquista da Jerusalem tras truppas britannicas.

Ils 15 da december han ins concludì in armistizi tranter las pussanzas centralas e la Russia e cumenzà in’emna pli tard a Brest-Litowsk las contractivas da pasch che n’han l’emprim betg purtà fritgs.

L’onn da guerra 1918

Per sfurzar ils Bolschewiki da far concessiuns, èn las pussanzas centralas s’avanzadas l’entschatta dal 1918 vinavant sin territori russ ed han fatg ils 9 da favrer ina pasch separada cun l’Ucraina. Malgrà las cundiziuns diras ha Lenin laschà suttascriver ils 3 da mars il contract da pasch da Brest-Litowsk. La Russia è sortida da la guerra perdend circa 25 pertschient da ses territori europeic. L’Ucraina era sut controlla tudestga, da quai speravan ins ch’il provediment da materias primas e da graun sa megliereschia.Perquai che la Russia na fascheva betg pli part da la guerra, èsi stà pussaivel per la direcziun da l’armada tudestga da trametter var in milliun schuldads a la front dal vest. Entras quai han las pussanzas centralas cuntanschì a la front dal vest il suramaun numeric. En vista al fatg che adina dapli unitads americanas arrivavan en Frantscha n’ha quai dentant betg durà ditg, perquai ha la OHL l’emprima giada dapi l’onn 1916 decidì da far in’offensiva gronda a la front dal vest. L’armada tudestga planisava in’attatga cun blera artigliaria e gas toxic al punct da contact tranter la front britannic-franzosa per sparter ils inimis e batter els separadamain. La OHL ha survesì che la forza da cumbat da las truppas franzosas era pli pitschna che quella da las britannicas. Uschia avevi gia dà l’onn 1917 revoltas en l’armada franzosa.

La damaun baud dals 21 da mars 1918 ha l’offensiva da primavaira tudestga cumenzà cun la pli ferma granella da ballas ch’i aveva dà fin là a la front dal vest. Differentas funtaunas discurran dad in fieu da radund 6000 chanuns. Durant l’offensiva han ins l’emprima giada duvrà l’uschenumnà chanun da Paris. Las truppas d’assagl tudestgas han fatg ina greva invasiun en la front britannica ch’è sa schliada si praticamain en plirs lieus. Entaifer paucs dis è l’armada tudestga s’avanzada bunamain 70 kilometers. Ma ils cugns d’attatga tudestgs che sa distatgavan adina pli fitg in da l’auter han bainspert pers lur forza. Suenter ils 6 d’avrigl ha la guerra da posiziun puspè cumenzà. Sut la pressiun da la situaziun smanatschanta da la primavaira 1918 han ils alliads finalmain pudì vegnir perina da numnar in schefcumandant communabel per las forzas armadas alliadas en Frantscha ed en Belgia: il nov schefcumandant era il marschal franzos Ferdinand Foch. Ulteriuras offensivas tudestgas a partir dals 9 d’avrigl en Flandra ed a partir dals 27 da matg a l’Aisne (nua ch’ins è puspè, sco il 1914, s’avanzà fin ad in pèr paucs tozzels kilometers davant Paris) èn vegnidas bloccadas la finala gist uschè sco quellas avant. Il fatg ch’ils Americans han surpiglià in toc allià pli lung da la front en la Lorena ha pussibilità als Franzos da transferir forzas e cumbatter meglier las offensivas tudestgas. Ils 3 da zercladur è l’offensiva da primavaira tudestga stada a fin a l’Aisne.

La davosa offensiva tudestga gronda dals 15 da fanadur 1918 sper Reims ed en la Champagne è praticamain restada senza effect, malgrà ch’ins aveva puspè preparà las acziuns cun blera artigliaria.

Ils alliads eran favurisads grazia al sustegn dals Americans che vegnivan adina pli ferms ed han pudì cumenzar gia ils 18 da fanadur tranter la Marne e l’Aisne cun la cunteroffensiva.

A la Somme, durant la battaglia da chars armads sper Amiens (8 d’avust 1918), han ils Tudestgs subì ina greva terrada. Da vart tudestga discurriv’ins dal “di nair da l’armada tudestga”. L’armada tudestga era gia flaivlentada considerablamain. D’ina vart tramettev’ins gia ils emprims giuvens da l’annada 1900 a la front, da l’autra vart na savev’ins betg far auter che laschar schuldads che avevan gia lunsch sur 30 onns vinavant a la front, era sch’els eran babs da famiglia. Las gruppas da vegliadetgna mesaunas eran gia fitg decimadas tras ils onns da guerra precedents.

A partir da la stad 1918 èn latiers pli e pli blers schuldads tudestgs daventads praschuniers dals alliads. Gia ils 14 d’avust ha la OHL taxà la situaziun militara sco persa. Las truppas tudestgas stuevan uss sa retrair plaun a plaun. Il november 1918 occupavan ellas mo pli ina pitschna part dal nordost da la Frantscha e bain la mesadad da la Belgia ed il Luxemburg. Malgrà grondas sperditas e forzas da truppa tschessantas cumbattevan ils Tudestgs fin a la fin stinadamain (descrit sco “taila-filien” da defensurs). Ils Tudestgs han profità qua da la situaziun da la tactica da guerra (avantatgs da la defensiva, era cun relativamain paucas mitraglias e chanuns), dals gronds donns en il territori da guerra (vias, infrastructura – chars armads n’eran anc betg sviluppads bain sco arma offensiva) e per finir da las difficultads dals alliads da procurar per refurniment.

Perquai n’èsi fin a la fin betg reussì als alliads da rumper atras a moda decisiva, quai che ha promovì suenter la guerra l’uschenumnada legenda da la stilettada.

A partir dals 15 da settember 1918 è la resistenza da l’armada bulgara dada ensemen suenter in’attatga dals alliads cunter la front da la Macedonia. La battaglia da Palestina dals 18 e 19 da settember ha purtà a l’armada osmana sut Otto Liman von Sanders la terrada definitiva. Per quels motivs han Hindenburg e Ludendorff pretendì ils 29 da settember ultimativamain che represchentants politics dal reginavel elavureschian in’offerta per in armistizi. Per cuntanscher contractivas sin basa dal program da 14 puncts dal president american ha Ludendorff proponì il medem temp da far dependenta la regenza da la confidenza dal parlament. Sinaquai ha l’imperatur pretendì per decret ils 30 da settember d’introducir in sistem da regenza parlamentar, quai ch’il Reichstag ha realisà cun decider ils 28 d’october da midar la constituziun (vesair: Refurma d’october). Il nov chancelier dal Reich Max von Baden (ch’era vegnì confermà dal parlament) aveva gia offrì ils 4 d’october a Woodrow Wilson in armistizi correspundent. Ils Stadis Unids da l’America han sinaquai pretendì ch’ils Tudestgs bandunian il territori occupà, chalian la guerra da sutmarins illimitada ed aboleschian la monarchia. Gist il davos punct han la regenza e la SPD dentant refusà.

L’october 1918 ha l’Austria-Ungaria cumenzà a sa schliar. Ils 28 d’october han ins fundà la Tschecoslovachia, ils 29 d’october il stadi dals Serbs, Croats e Slovens (stadi SHS, a partir da l’onn 1929 Jugoslavia). La Galizia è s’unida cun il stadi polonais ch’è puspè sa reconstituì. Il medem di han las truppas talianas che vegnivan dal Piave cuntanschì il suramaun en la battaglia da Vittorio Veneto ed han uschia cuntanschì in avanzament decisiv. Sco reacziun sin la sperdita da tut ils territoris betg tudestgs è sa constituì ils 30 d’october il stadi da l’Austria tudestga.

Il prim da november è ina regenza independenta sa constituida en l’Ungaria, suenter che l’Ungaria aveva visà ils 31 d’october l’uniun reala cun l’Austria e clamà las truppas ungaraisas a chasa; cunquai era l’Austria-Ungaria schliada. General Weber ha suttascrit ils 3 da november l’armistizi da Villa Giusti cun ils alliads suenter avair manà tractativas sin incumbensà da l’imperatur resp. dal commando suprem da l’armada. (Ils politichers da l’Austria tudestga eran sa retratgs dad ina decisiun ed han evità uschia la critica ch’ins ha udì pli tard en Germania per ils “traditurs da november”). Ils 11 da november ha Carl I/IV sco imperatur da l’Austria desistì da prender part a las fatschentas dal stadi, ils 13 da november en medema moda sco retg da l’Ungaria.

Malgrà las bregias per cuntanscher in armistizi ha l’admiralitad tudestga cumandà en il cumond da flotta dals 24 d’october 1918 per ils 29 d’october che la flotta duaja partir per ina davosa battaglia desperada cunter la Royal Navy superiura (“fin onuraivla”). Sinaquai hai da revoltas a Wilhelmshaven. Ins ha transferì perquai parts da la flotta a Kiel e vuleva punir ils rebels. Ina revolta da mariners è rutta ora, ord la quala igl ha dà entaifer paucs dis ina revoluziun, la revoluziun da november.

En numerusas citads tudestgas han ins fundà cussegls da lavurants e schuldads. Kurt Eisner ha proclamà a Minca il stadi liber da la Baviera. Alura è la republica da cussegl da Minca suandada la primavaira 1919. La revoluziun ha cuntanschì Berlin ils 9 da november, nua ch’il chancelier dal Reich Max von Baden ha proclamà ord atgna iniziativa e per tema d’ina revolta radicala politica che l’imperatur demissiuneschia e ch’il prinzi ereditar desistia dal tron. Plinavant ha el transponì il post dal chancelier dal reginavel sin il parsura da la SPD, Friedrich Ebert. Il suentermezdi dal medem di ha Philipp Scheidemann proclamà la republica tudestga. Karl Liebknecht da la lia da Spartakus ha proclamà la republica socialista libra Germania. Tant l’imperatur sco era tut ils prinzis tudestgas han stuì demissiunar. Wilhelm II ha fatg quai en scrit pir intginas emnas pli tard, è dentant scappà ils 10 da november en l’exil ollandais ed ha cunquai suandà l’avis da ses cussegliaders.

A partir dals 7 da november han il marschal franzos Foch e quatter politichers tudestgs da la regenza da Max von Baden sut la direcziun da Matthias Erzberger (parsura da la partida catolica dal centrum) contractà en in char-salun en il guaud da Compiègne davart l’armistizi tranter ils alliads ed il Reich Tudestg. (Ch’ins aveva lubì a Hindenburg e Ludendorff da star davent da las contractivas da l’armistizi ch’els sez avevan pretendì ultimativamain, ha gì grevas consequenzas per la naschientscha da la Republica da Weimar. Pertge ch’entaifer curt temp han ins stigmatisà ils delegads civils tudestgs sco “malfatschents dal november”).

Suenter la midada da la regenza ha Friedrich Ebert intimà ch’ins suttascrivia il contract dictà da la Frantscha. A las 5 la damaun dals 11 da november han omaduas partidas suttascrit il contract davart l’armistizi da Compiègne. Quest contract fixava tranter auter las cundiziuns per rumir ils territoris occupads dals tudestgs e la vart sanestra dal Rain, che è vegnida occupada dals alliads ensemen cun trais basas a Mainz, Koblenz e Cologna. Plinavant han ins annullà il contract da pasch da Brest-Litowsk. Entras quai ch’il reginavel era obligà da dar giu gronds quantums da meds da transport ed armas sco era d’internar la flotta d’auta mar n’avevan ins praticamain betg pli la pussaivladad da cuntinuar la guerra, malgrà che l’armistizi valeva adina be per 30 dis e stueva lura vegnir prolungà. Ils 11 da november a las 11 han las armas taschì.

Consequenzas da la guerra

Sperditas

L’Emprima Guerra mundiala ha chaschunà bunamain diesch milliuns morts e circa 20 milliuns blessads tranter ils schuldads. Il dumber da las victimas civilas munta ad ulteriurs set milliuns.^[1] En il Reich Tudestg han 13,25 milliuns umens fatg servetsch militar, da quels èn dus milliuns morts.^[57] L’imperi russ aveva mobilisà circa dudesch milliuns umens per il servetsch da guerra, dals quals 1,85 milliuns èn vegnids per la vita. Dals 8,1 milliuns Franzos clamads sut las armas n’han 1,3 milliuns betg survivì la guerra. Il British Empire aveva engaschà tut en tut circa set milliuns schuldads, dals quals 850’000 n’èn betg turnads da la guerra. L’Austria-Ungaria ha stuì acceptar circa 1,5 milliuns victimas mortalas da 7,8 milliuns schuldads. Sin la vart taliana èn da 5 milliuns schuldads bunamain 700’000 morts. En relaziun han la Rumenia, il Montenegro e la Serbia gì las pli grondas sperditas: Da 700’000 schuldads serbs èn circa 130’000 morts.^[1] En tut ha la Serbia pers tras la guerra var 540’000 umans, circa 11% ed il Montenegro schizunt 16% da sia populaziun.^[58]

Tranter ils blessads sa chattavan numerus invalids ch’eran bainduras sfigurads da betg enconuscher pli. Nundumbraivels anteriurs schuldads da la guerra mundiala èn morts curt suenter la fin dals cumbats en consequenza da lur blessuras e malsognas da la guerra. Tar ils blessads ston ins era quintar numerus refusaders da guerra, che n’eran ni èn davants psichicamain betg abels da far servetsch militar – ed èn vegnids mess en praschuns ni psichiatrias per “mantegnair la morala da la truppa”. Sper las victimas militaras hai dà las civilas: La bloccada cunter las pussanzas centrals ha chaschunà be en Germania almain 700’000 morts da la fom. ^[59] Vers la fin da la guerra ha la grippa spagnola mazzà en l’Europa milliuns civilists e schuldads ch’eran gia flaivlentads tras la guerra; sin il Balcan, en spezial en Serbia, hai gia dà davent dal 1914 grondas sperditas da populaziun tras malsognas ed epidemias, sco quai ch’igl era medemamain il cas en zonas devastadas da la guerra ordaifer l’Europa (surtut en l’Africa centrala e da l’ost). En connex cun l’Emprima Guerra mundiala stat ultra da quai era il genocid als Armens.

Sperditas militaras^[1]	Schuldads	Morts	Pertschient
Germania	13,25	2,00	15%
Austria-Ungaria	7,80	1,50	19%
Reginavel osman	3,00	0,60	20%
Bulgaria	1,20	0,10	8%
Russia	12,00	1,85	15%
Frantscha	8,10	1,30	16%
British Empire	7,00	0,85	12%
Italia	5,00	0,68	14%
Rumenia	1,20	0,34	28%
Serbia	0,70	0,13	19%
Stadis Unids	4,74	0,21	4%

Custs da guerra

Ils custs totals da la guerra da l’onn 1914 fin l’onn 1918 han muntà a 956 milliardas Goldmark. Quels sa repartan suandantamain: 208 milliardas ha l’Empire britannic sbursà per la guerra, 194 milliardas la Germania, 134 milliardas la Frantscha, 129 milliardas l’America, 106 la Russia, 99 l’Austria-Ungaria e 63 l’Italia. ^[60] Quels custs gigantics han surpassà lunsch la forza economica dals pajais europeics. En general han ins finanzià la guerra cun emprests da guerra e l’inflaziun – cun excepziun da la Gronda Britannia.

En Germania muntavan las expensas da guerra fin l’onn 1916 a circa 60 fin 70 milliuns marcs per di. Lura hai dà in creschament enorm sco consequenza da dapli sforz d’armament, surtut cun l’uschenumnà program da Hindenburg. Be ina pitschna part da quels custs han ins pudì finanziar cun taglias, radund 87% n’èn betg stads cuvrids. Il debit dal reginavel è perquai creschì per 145,5 milliardas marcs.^[61]

Ils territoris per ils quals ins aveva battì il pli fitg en la Frantscha dal nord ed en la Belgia eran vegnids destruids per gronda part durant la guerra. Ils custs per la reconstrucziun han ins calculà cun radund 100 milliardas francs. L’idea dals victurs da pudair refinanziar ils custs da guerra cun reparaziuns, è stada in’illusiun. La Gronda Britannia n’era betg pli in dals pli gronds crediturs dal mund, mabain in dals pli gronds debiturs. Per la Germania ha la guerra finì cun in’inflaziun gigantica, las pussanzas victuras èn daventadas debiturs dals Stadis Unids. L’Europa aveva pers sia posiziun da pussanza mundiala tras la guerra. Charles de Gaulle ha formulà pli tard: Igl ha dà victurs e victorisads; nus tuts avain pers.

Consequenzas politicas: Ils contracts da Paris

Il contract cun il reginavel tudestg

Ils 18 da schaner 1919 ha la conferenza da pasch da Paris cumenzà. Ils 28 da zercladur ha la delegaziun tudestga suttascrit sut gronda pressiun dals alliads il contract da Versailles. Sin fundament da las directivas dal contract da Versailles ha il Reich Tudestg stuì surdar l’Alsazia e la Lorena a la Frantscha e las provinzas Posen e la Prussia dal vest a la Pologna; il territori da la Memel han ins mess sut administraziun franzosa ed occupà l’onn 1923 tras la Lituania; il Hultschiner Ländchen han ins stuì surlaschar a la Tschecoslovachia ch’era gist vegnida fundada. Danzig han ins declerà sco citad libra sut controlla da la Societad da las naziuns ch’ins aveva gist fundà. Las anteriuras colonias tudestgas èn daventadas territoris da mandat da la Societad da las naziuns sut controlla britannica e franzosa. En Eupen-Malmedy-St. Vith (da lez temp beltg), en il Schleswig dal nord (la part dal nord da lez temp danaisa), en parts da la Prussia da l’ost (restadas tudestgas) ed en la Schlesia superiura (partida tranter la Germania e la Pologna) han ins fixà da far fin l’onn 1921 votaziuns dal pievel davart l’appartegnientscha al reginavel tudestg. Il territori da la Saar han ins suttamess per 15 onns a l’administraziun da la Societad da las naziuns, fertant che la Frantscha ha surpiglià il domini economic. Votaziuns en il Memelland han purtà autas cumparts (circa 80%) per las partidas tudestgas.

Il Reich Tudestg è vegnì sfurzà da discharmar e dastgava be avair in’armada professiunala cun ina forza maximala da 100’000 schuldads, latiers la marina imperiala da 15’000 umens. L’equipament da quella armada era restrenschì fermamain. En il vest dal Reich Tudestg han ins stgaffì ina zona demilitarisada cun cunfins circa 50 kilometers a l’ost dal Rain. Als cunfins dal Reich Tudestg han ins definì zonas, en las qualas ins na dastgava betg construir ni midar fortificaziuns. Plirs flums ed il canal da la Mar dal Nord ed Ost (da lez temp: canal da l’imperatur Wilhelm) èn vegnids internaziunalisads tras determinaziuns dal contract da Versailles.

L’artitgel 231 dal contract ha dà l’entira culpa da la guerra al Reich Tudestg ed a ses alliads. Ils alliads han giustifitgà cun quai lur pretensiuns da reparaziun. Blers tudestgs han resentì quai sco malgist. A l’entschatta han ins fixà reparaziuns d’ina summa da 269 milliardas marcs che duevan vegnir pajadas en ratas da 42 ans. Las pretensiuns e regulaziuns per las reparaziuns èn sa midadas pliras giadas (vesair: Reparaziuns tudestgas suenter l’Emprima Guerra mundiala). Plinavant ha il Reich Tudestg stuì furnir rauba. Las directivas dal contract da Versailles n’han betg fatg ina fin a la posiziun da la Germania sco pussanza gronda. Ellas eran dentant uschè diras ch’ellas han difficultà fitg la relaziun da la Germania tar ses alliads. Grondas parts da la populaziun tudestga taxavan il contract da Versailles sco pasch dictada, quai che ha promovì fitg circuls naziunalists en il reginavel. Il contract n’è betg vegnì suttascrit da l’America. Ella ha fatg ina pasch separada cun il Reich Tudestg ils 25 d’avust 1921 (contract da Berlin). Quel desistiva d’intginas da las directivas las pli diras. Marschall Foch ha commentà il contract da Versailles cun ils pleds: “Quai n’è nagina pasch. Quai è in armistizi da 20 onns.” Lenin ha numnà il contract ina pasch da rapina.

Il contract cun l’Austria

Ils 10 da settember 1919 han ils alliads e l’Austria suttascrit sper Paris il contract da Saint-Germain. L’Austria ha stuì surdar il Tirol dal Sid e sia cumpart dal Friaul e Triest a l’Italia (quels territoris eran gia occupads dapi ils 3 da november 1918 da l’Italia), latiers territoris ch’eran de facto gia surdads al stadi nov Jugoslavia (stadi SHS). L’Austria ha stuì renconuscher l’independenza da l’Ungaria, da la Tschecoslovachia (cun ils territoris da lingua tudestga che l’Austria pretendeva), da la Jugoslavia e da la Pologna.

Ins ha scumandà a l’Austria da s’unir cun il Reich Tudestg, malgrà che l’assamblea naziunala provisorica dals 12 da november aveva votà unanimamain persuenter. Il num da stadi Austria tudestga han ils victurs ignorà; els han fatg il contract cun la Republica Austria che stueva da qua davent sa numnar uschia. Sin donn e cust da l’Ungaria han ins concedì a l’Austria l’”Ungaria dal vest tudestga” (Burgenland), nua ch’i vegniva discurri per gronda part tudestg. Quai dentant senza la chapitala Ödenburg (ungar. Sopron), perquai ch’ils abitants avevan exprimì en ina votaziun dal pievel l’onn 1921 ch’els veglian restar tar l’Ungaria. Er en l’Austria han ins scumandà l’obligaziun al servetsch militar. La fermezza maximala da l’armada austriaca han ins fixà a 30’000 schuldads. Er en l’Austria han ins numnà il contract da pasch in dictat.

Il contract cun la Bulgaria

En il contract da Neuilly cun la Bulgaria ch’ins ha suttascrit ils 27 da november 1919, han ins limità la forza da l’armada bulgara sin 20’000 schuldads. La Bulgaria ha stuì ceder plirs territoris pitschens en il vest a la Jugoslavia. Ultra da quai ha l’entente surpiglià la Trachia dal vest (l’onn suandant ha lura la Grezia surpiglià quella tenor il “contract grec da Sèvres).

Il contract cun l’Ungaria

Ils 4 da zercladur 1920 è il contract da pasch cun l’Ungaria vegnì suttascrit en il chastè da Trianon sper Paris. La Slovachia (“Ungaria superiura”) ha alura era stuì vegnir surlaschada de jure a la Tschecoslovachia (che aveva gia daditg occupà quest territori); il fatg ch’ins ha tschernì per motivs strategics il Danubi sco cunfin nov, malgrà che blers Ungarais vivevan e vivan era en il nord dal Danubi, maina fin oz a problems tranter ils dus stadis. La Croatia, la Slavonia ed il Banat ha la Jugoslavia surpiglià; En la part dal nord da la Serbia viva fin oz ina minoritad ungaraisa. Ultra da quai ha l’Ungaria stuì ceder il Burgenland a l’Austria (effectuà l’onn 1921) e Siebenbürgen (dapi l’onn 1919 gia occupà da la Rumenia; fin oz ina minoritad ungaraisa) a la Rumenia. L’armada professiunala ungaraisa han ins limità a 35’000 schuldads.

Il contract cun la Tirchia

L’ultim contract da Paris han ins suttascrit ils 10 d’avust 1920 a Sèvres. L’Imperi Osman è vegnì repartì. La Tirchia ha stuì ceder la Trachia da l’ost e la citad da Smyrna e conturn a la Grezia, gist uschè sco tut las inslas da la Ägäis sut controlla tirca auter ch’il Dodekanes, che l’Italia ha surpiglià. Las stretgas da mar tircas (Bosporus, Dardanellas) han ins stuì avrir senza controlla tirca a la navigaziun internaziunala. La Kilichia e la Siria èn vegnidas sut domini franzos, fertant che la Cipra, l’Egipta, la Palestina e l’Irac èn vegnids sut administraziun britannica. Il Curdistan ha obtegnì il status d’autonomia, l’Armenia è daventada independenta.

La fermezza da l’armada tirca è vegnida limitada a 50’000 schuldads. Il contract da Sèvres n’è betg vegnì confermà da l’assamblea naziunala tirca. Igl ha dà conflicts militars cun la Grezia che han manà fin l’onn 1922 a la rumida da la Trachia da l’ost e da Smyrna tras ils Grecs. L’onn 1921 han ins effectuà per contract ch’ils Franzos en partids da la Kilichia. L’Armenia han ins repartì tranter l’Uniun sovietica e la Tirchia. Durant ils onns suandants èn millis Armens daventads victimas da persecuziuns dals Tircs. En la pasch da Losanna han ins confermà ils 24 da fanadur 1923 las acquisiziuns da territori tircas, plinavant han ils alliads desistì da pretender reparaziuns.

Consequenzas dals contracts

Ils contracts da Paris muntan ina renunzia a la politica da ballantscha da las pussanzas sin il continent ch’ins aveva manà durant tschientaners. Fertant ch’ins aveva p.ex. anc garantì al congress da Vienna suenter las guerras napoleonas l’integritad dal territori naziunal franzos, han ils contracts da Paris fatg fin sa basond sin il dretg internaziunal cun trais reginavels organisads a moda monarchica. Plinavant han ins renconuschì ils stadis ch’igl ha dà or da quest reginavels e midadas da territori considerablas dal rest dals anteriurs stadis inimis. Tut ils anteriurs stadis inimis sco era lur stadis successurs han gì d’acceptar per part enormas obligaziuns da reparaziun (che n’han de facto betg pudì vegnir ademplidas).

Plinavant han ins era stgaffì en quels contracts la basa per la Societad da las naziuns e da l’Organisaziun internaziunala da lavur (ILO).

La fin dal Reginavel Osman ha manà a la catastrofa da l’Asia Minura. Il fatg che l’Austria-Ungaria ha gia cumenzà l’onn 1918 a sa divider en pitschens stadis ha manà ad instabilitads en l’Europa centrala. La finala vivevan milliuns umans en l’Europa centrala sco minoritads en stadis naziunals ch’ins aveva construì ord las ruinas da la monarchia dal Danubi. La plipart d’els era protegida da reglaments da minoritads dals contracts da Paris, cun excepziun da l’Italia ch’ins n’ha betg obligà da renconuscher ils reglaments da minoritads. L’Italia veseva sasezza sco perdenta, perquai ch’ella ha sulettamain obtegnì ina part da sia pretensiuns.

Las consequenzas da la Guerra per la Germania han manà a quai ch’igl è vegnì fullà via per propaganda naziunalistica. Era circuls democratics e moderads han savens approvà las pretensiuns dals naziunalists. La posiziun dal president american Woodrow Wilson ha gì grond effect, el ha discurrì dal “dretg d’autodeterminaziun dals pievels”. Quella maxima n’han las pussanzas victuras europeicas savens betg suandà en la pratica.

L’idea dal dretg d’autodeterminaziun han ins era recepì cun entusiassem en las colonias da las pussanzas europeicas, eran sch’ins ha pudì realisar ella là pir 40 onns pli tard. Il British Empire ha dentant gia cumenzà suenter l’Emprima Guerra mundiala a sa schliar per part da l’avugà da Londra: l’Irlanda è daventada independenta toc a toc suenter revoltas sanguinusas tranter ils onns 1917 e 1921, ils dominions da l’imperi sco l’Africa dal Sid, l’Australia ed il Canada han pretendì sco recumpensa per lur servetschs da guerra ina vasta autonomia.

Process da delinquents da guerra

Vesair Process da Leipzig

L’Emprima Guerra mundiala sco cesura militara

La guerra industrialisada

L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra dal tuttafatg industrialisada, en la quala ins ha empruvà da mobilisar tuttas reservas persunalas e materialas disponiblas. Las ragischs da la “Guerra totala” ch’ils naziunalsocialists han propagà pli tard sa chattan davant Verdun ed a la Somme. Avend l’epoca da las armadas da milliuns gia cumenzà durant la Revoluziun Franzosa cun introducir l’obligaziun al servetsch militar, ha quell’epoca cuntanschì durant l’Emprima Guerra mundiala ina nova dimensiun. L’Imperi Tudestg aveva durant la guerra en media pressapauc set milliuns umens sut las armas che stuevan vegnir equipads. L’economia da guerra ha cuntanschì durant l’Emprima Guerra mundiala sin fundament da las battaglias da material e sang enormas ina dimensiun fin là nunenconuschenta. Durant tscherts dis da la guerra han ins sajettà dapli muniziun che durant l’entira guerra tranter la Germania e la Frantscha dals onns 1870/71. L’industrialisaziun totala da la guerra è era sa mussada en la producziun da millis da chanuns, mitraglias, chars armadas ed eroplans. Quai n’avevi betg dà avant. Senza prender resguard sin basegns civils han ins transferì tut las resursas a la front. Ils problems economics en Germania fin l’onn 1923 (fominas, inflaziun, iperinflaziun) eran per gronda part consequenzas tardivas da quella politica da guerra.

Il maletg dal schuldà

L’Emprima Guerra mundiala cun ses cumbats da material ha effectuà ina ferma midada da mentalitad. Avant quella guerra existiva anc il maletg da battaglias avertas sin champs, nua ch’il schuldà dueva far frunt a l’inimi cun curaschi e sco chavalier. Quest maletg n’ha betg pudì surviver las pretensiuns ed experientschas da la guerra da posiziun. Durant e suenter la guerra hai dà in maletg ideal dal schuldà sco cumbattant senza emoziuns, endirì ed abel da cumbatter sut in squitsch senza cunfins. Era la scolaziun dals schuldads han bleras armadas midà en quel senn. Al maletg da la guerra faschevan dentant er ils invalids da guerra part, ch’ins stueva relaschar en ina vita civila cun sfiguraziuns corporalas betg enconuschentas ed amputaziuns. Quai en ina vita civila che n’enconuscheva anc betg protesas modernas e reabilitaziuns medicinalas e professiunalas.

L’equipament

→ Artitgel principal: Equipament militar durant l’Emprima Guerra mundiala

Pala da l’Emprima Guerra mundiala. En la guerra da foss vegniva la pala gizzadà e duvrada savens sco arma, il moni han ins scursanì a quest model suenter ina ruttadira.

Bleras armadas n’han l’emprim betg prendì resguard a la protecziun ed al camuflagi sin il champ da battaglia ch’eran daventads impurtants.

Pir dapi la guerra dals Burs (1899-1902) era l’impurtanza d’unifurmas en colurs che na dattan betg en egl sa mussada. Tranter l’onn 1903 e l’onn 1914 aveva ina cumissiun da la direcziun da l’armada franzosa empruvà da realisar cun differentas unifurmas experimentalas novaziuns en il tagl ed en la colur, quai ch’è dentant restà fin als 27 da fanadur 1914, sis dis avant il cumenzament da la guerra, senza resultat. Pir quel di hai dà ina decisiun. Ils Franzos han pia stuì ir l’emprim cun la veglia unifurma blau-cotschna en guerra, cun la quala ins veseva els gia da lunsch. Era la chapellina cun piz tudestga appartegneva atgnamain ad in’epoca passada.

Durant l’onn 1916 han ins equipà la gronda part dals schuldads tudestgs a la front cun ina chapellina d’atschal confurma al temp.

Tant l’expressiun “Tarnung” sco era il verb “tarnen” èn s’etablids en il context da l’Emprima Guerra mundiala èn il vocabulari tudestg. L’effect da camuflagi da tschertas colurs d’unifurma era gia sa cumprovà en il 19avel tschientaner tar las unifurmas en colur da sablun da bleras truppas colonialas. Per betg pli stuair utilisar il pled “camouflieren” che derivava dal Franzos, han ins duvrà in pled tudestg per “zuppentar/zuppar”, che na dueva dentant tuttina betg avair la connotaziun da mancanza da curaschi. En quella situaziun han ins laschà reviver il pled dal tudestg mesaun “tarnen” che litterats tudestgs avevan puspè utilisà dapi il 19avel tschientaner en pleds sco p. ex. “Tarnkappe”.^[62]

La fin da la chavallaria

Igl è bain spert sa mussà ch’il diever tradiziunal da la chavallaria, era surtut sut las cundiziuns da la front dal vest, ina chaussa anacronistica. Sche las armadas èn idas en battaglia cun grondas unitads da chavallaria, han ellas gì grondas sperditas. Tut autra era dentant la situaziun en ils spazis vasts a la front da l’ost; omaduas varts faschevan oravant tut durant la guerra da moviment ils onns 1914/15 grond diever da lur truppas da chavallaria, surtut per l’exploraziun armada e per segirar il territori. Ma er en l’ost era il temp da las “chavallarias da battaglias” enconuschentas prest a finì. Durant ils onns da guerra suandants han tut las armadas reducì fitg lur truppas da chavaliers. Anteriurs chavallarists han ins savens duvrà en truppas per mantegnair l’urden en la retroterra da la front u ch’els han procurà per il refurniment da l’artigliaria, nua ch’ins duvrava blers chavals. Blers uffiziers da chavallaria èn vegnids en servetsch da l’aviatica militara. Sulettamain l’armada britannica ha duvrà sia chavallaria fin a la fin da la guerra era a la front. Uschia duevan unitads da la chavallaria batter definitivamain las truppas tudestgas ch’eran sin la fugia durant la battaglia en la Flandra dal 1917, quai ch’è dentant mai capità. La davosa attatga cun success da la chavallaria è vegnida manada ils 31 d’october 1917 sut general Edmund Allenby da la 4. Light Horse Brigade australiana e da la 5. Mounted Brigade tar la conquista da Beerscheba.

Superstiziun

Las cardientschas blauas ch’eran fitg derasadas durant l’Emprima Guerra mundiala stevan en cuntradicziun massiva cun la realitad militara. Blers schuldads cumpravan amulets ni “chamischas da miseria”, cun ils quals els empruvavan da sa proteger da blessuras. Il medem fenomen hai gia dà durant la Guerra da trent’onns. En vista a mitraglias che sajettavan fin a 600 ballas per minuta e chanuns cun calibers da fin a 42 cm diameter pareva quella superstiziun sco in relict dal temp medieval u schizunt dal temp precristian.

En il film Battagliun dals pers vegn mussà co schuldads talians mettan a lur camarats morts tenor usit antic ina munaida (obolus) en bucca per ch’els possian pajar al bartgariel Charon il surpassadi dal flum Styx en il reginavel dals morts.

Capacitad da giuditgar dal militar

Dad omaduas varts èn ils militars s’orientads memia fitg a las experientschas da las guerras precedentas ed han resguardà memia pauc las novaziuns militaras. Malgrà ch’igl aveva gia dà en la guerra da secessiun americana mitraglias, foss da protecziun, battaglias da material e schizunt sutmarins, han ils militars strusch dà paisa a quels aspects da la guerra. Blers cartevan anc a la rolla decisiva da la chavallaria ed empermettevan a lur regenzas ina sperta victoria (“A chasa, cura che la feglia croda”). Dad omaduas varts avev’ins etablì armadas da massa, n’aveva dentant betg gronda idea co manar quellas, surtut quai che pertutgava la mobilitad ed il provediment.

L’Emprima Guerra mundiala sco cesura d’epoca

Cun la fin da l’Emprima Guerra mundiala è in’epoca ida a fin – il lung 19avel tschientaner sco quai ch’el vegn numnà savens. Quel aveva cumenzà cun la Revoluziun Franzosa (1789) e vegn per il solit apostrofà sco “epoca burgaisa”. Quai savevan gia ils contemporans. Il minister per l’exteriur Sir Edward Grey ha manegià che las glischs sa stizzian en l’Europa; il chancelier dal reginavel Theobald von Bethmann Hollweg ha discurrì cun in stgir presentiment dad in “sigl en il stgir”.

L’Emprima Guerra mundiala è stada – sco quai ch’il diplomat ed istoriograf american George F. Kennan ha ditg – la “catastrofa originara dal 20avel tschientaner”. Ella è surtut era stada in eveniment cun effects fatals sin l’ulteriura istorgia dal 20avel tschientaner: La revoluziun d’october, il stalinissem, il faschissem, il naziunalsocialissem e la finala la Segunda Guerra mundiala n’èn betg pensabels senza ils disturbis da l’Emprima Guerra mundiala. Intgins istoriografs resumeschan il temp tranter ils onns 1914 e 1945 sco segunda Guerra da trent’onns e descrivan il temp da las guerras mundialas sco temp da catastrofa per l’istorgia tudestga.

Cun l’Emprima Guerra mundiala è in’epoca da cardientscha optimistica al svilup ida a fin, igl ha dà ina gronda dischillusiun tras la realitad terribla da las battaglias da material ed ils cumbats da foss. L’urden dal 19avel tschientaner è ì a perder: republicas parlamentaras democraticas han remplazzà furmas da reger liberal-constituziunalas cun tratgs fermamain autocrats surtut en il Reich Tudestg ed en l’Austria-Ungaria. Da lezza hai dà plirs stadis novs. La furma da stadi republicana ha remplazzà en l’Europa definitivamain la furma monarchista. Las tensiuns economicas e politicas èn dentant restadas en quels stadis sco era ils concepts politics d’avant la guerra per far frunt a quels problems. Gia prest è la crisa da la societad rutta ora en quels stadis ch’eran periclitads da gronds moviments da massa faschists e naziunalsocialistics che han manà a regenzas dictatoricas e totalitaras. La societad da classas e stans dominadas dals burgais è per part sa midada en ina societad da massa.

La ruina da las monarchias en Germania, en l’Austria-Ungaria, en Russia ed en Tirchia e las midadas politicas e socialas en consequenza da quai ha manà sin fundament da la conjunctura nauscha a sistems da regenza per part fitg instabels en ils stadis da successiun, oravant tut en l’Europa da l’ost centrala.

Entras quai ch’els han intervegnì en l’Emprima Guerra mundiala è l’America daventada la pussanza mundiala dominanta. Stadis sco la Gronda Britannia e la Frantscha èn daventads economicamain dependents da l’America. L’Emprima Guerra mundiala ha inizià la fin da la posiziun predominanta europeica – era entras l’emancipaziun successiva dals pievels da l’Africa e da l’Asia dal colonialissem. L’urden mundial euro-centric è vegni substituì d’ina polarisaziun adina pli gronda da duas pussanzas grondas ch’è daventada evidenta a la fin da la Segunda Guerra mundiala en la Guerra fraida.

Particularitads militaras

Guerra da foss

vesair: Guerra da foss en l’Emprima Guerra mundiala

Guerra en l’aria

→ Artitgel principal: Guerra en l’aria en l’Emprima Guerra mundiala

Film mit davart pilots americans

Ils eroplans pauc robusts da l’entschatta da la guerra han ins oravant tut duvrà per exploraziuns a lunga distanza. Ma gia durant quel temp ademplivan els in impurtant pensum ch’è vegniva sutvalità a l’entschatta dals generals.

Cura ch’ils Brits èn arrivads en Frantscha, han els prendì cun els be 45 eroplans d’exploraziun. Els observavan trasora la front e communitgavan moviments da l’inimi al commando superiur. L’offensiva a la Marne ha general Joffre surtut cumenzà grazia als eroplans. L’armada tudestga aveva l’emprim quintà da passar en il vest da Paris. Cura ch’ella ha tuttenina midà direcziun vers sidost ed uschia laschà ina gronda largia tranter las singulas armadas, han ils eroplans dal Royal Flying Corps (RFC) vis quai sco emprim. Els han dà vinavant quella novitad a la chadaina da commando franzosa che ha sinaquai pudì cumenzar la cunterattatga a la Marne.

Sin quella maniera è l’exploraziun d’aria daventada pli e pli impurtanta. Cura che la guerra da foss ha cumenzà, han ins era duvrà ils eroplans per coordinar l’artigliaria. Perquai han ins sviluppà emprimas metodas per cumbatter els. L’introducziun dals uschenumnads “Löschfunkensender” telegrafics dapi il 1915 ha muntà l’entschatta dal func aviatic.

Il piunier d’aviatica franzos Roland Garros è stà l’emprim che ha sviluppà l’emprim vair aviun da chatscha. El ha montà ina mitraglia davantvart sin ses eroplan. Per betg donnegiar il propeller ha el rinforzà quel cun plattas da metal. La primavaira da l’onn 1915 ha el fatg cun sia nov’arma 18 dis chatscha sin ils Tudestgs sur la Flandra avant ch’el è vegnì sajetta giu tar ina da sia missiuns.

Pauc pli tard ha l’ollandais Anton Herman Gerard Fokker construì in sistem d’interrupziun per sia Fokker E.III. Grazia ad ina sincronisaziun chalava la mitraglia da sajettar mintga giada ch’ella avess tutgà il propeller. Ils emprims pilots che han gì success cun quella maschina èn stads Max Immelmann ed Oswald Boelcke che han procurà per il renum da la mulesta da las Fokker. Fin l’entschatta da l’onn 1916 han ils Tudestgs dominà il tschiel sur la front dal vest.

Attatgas da bumbas hai dà plitost darar l’emprim, quellas han ins dentant intensivà en il decurs da la guerra. Las emprimas bumbas ha in zeppelin tudestg bittà giu sur Antwerpen ils 24 d’avust 1914.

Datoteca:ALBATROSUCAGI-1917.jpg

Pilots osmans cun in Albatros davosvart l’onn da guerra 1917

Il december dal medem onn han ins er attatgà l’insla britannica. Ils Brits perencunter èn sa concentrads tar lur attatgas sin l’industria da la Germania dal vest e las fabricas da zeppelin dal Lai da Constanza. L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprim conflict militar, en il qual ins ha utilisà bumbardaders. I sa tractava d’eroplans a duas alas gronds e stabils che pudevan transportar bumbas cun ina paisa da per part passa ina mesa tonna. Fin l’onn 1918 èn 1400 civilists britannics vegnids mazzads da bumbas ch’ins ha bittà giu da zeppelins tudestgs e bunamain 5000 èn vegnids blessads.

En connex cun l’armament da l’aviatica han ins er armà sur las mars. Idroplans ch’ins utilisava fin qua be per explorar èn vegnids armadas per ch’els possian attatgar ports, fortezzas a las costas ed unitads militaras sin l’aua ed en l’aria. L’Emprima Guerra mundiala e plinavant stada l’emprima guerra, en la qual ins ha duvrà emprims portaviuns. Ils Brits ed Americans avevan numnadamain modifitgà plirs da lur bastiments da guerra. Quels models eran be adattads per idroplans che partevan dal bastiment e sa tschentavan en l’aua datiers dal bastiment. Da là vegnivan els auzads puspè cun ina crana sin il bastiment. Il svilup accelerà da portaviuns durant l’Emprima Guerra mundiala è stà decisiv tar ils cumbats en il Pacific durant la Segunda Guerra mundiala.

Fin l’onn 1917 hai adina puspè dà grevas attatgas sin Londra, sinaquai han intginas industrias stuì chalar da lavurar. Pli tard han ins remplazzà ils zeppelins che purschevan memia blera surfatscha d’attatga ed eran memia immobils cun eroplans gronds.

A partir da l’onn 1916 han ils Tudestgs puspè pers lur domini en l’aria. Ils alliads eran s’organisads da nov e sgulavan uss cun intgins eroplans robusts (per exempel Nieuport 11) attatgas cun grond success. Ils Tudestgs han reagì. Oswald Boelcke ha scolà intgins dals megliers pilots ed ha dà vinavant sia savida da cumbat ch’el ha fixà en la Dicta Boelcke. Las squadriglias da chatscha tudestgas (scursanì Jasta), surtut la Jasta 11, han chaschunà grevas sperditas als alliads.

Suenter la mort da Boelcke ha Manfred von Richthofen surpiglià l’entschatta da l’onn 1917 la Jasta 11. El ha procurà cun ses pilots per l’avrigl sanguinus, durant il qual ils alliads han pers 443 eroplans. Richthofen sez ha sajetta giu durant quel temp 20 eroplans, ses frar Lothar 15. In auter pilot, Kurt Wolf, ha cuntanschì durant quel avrigl 22 victorias en l’aria.

Cura ch’ils Americans èn vegnids sin il plaz da guerra l’onn 1918, è la situaziun sa midada. Ils Americans avevan bain pauca experientscha, ma lur dumber immens d’eroplans n’han ils Tudestgs betg pudì egualisar. A partir da la stad 1918 stuevan ils pilots imperials empruvar lur cletg cun attatgas precipitadas, perquai ch’els n’avevan uschiglio nagina schanza encunter las squadriglias alliadas. Sinaquai han ils alliads laschà sgular pliras squadriglias ina sur l’autra, per minimar anc pli fitg las pussaivladads dals Tudestgs.

Ils 21 d’avrigl 1918 è Manfred von Richthofen vegnì sajetta giu dad in tiradur da mitraglia australian, durant ch’el vegniva persequità dad Arthur Roy Brown. El è stà cun 80 victorias confermadas il pilot d’aviuns da chatscha cun il success il pli grond da l’Emprima Guerra mundiala. Cun la sperdita da lur idol e las difficultads pli e pli grondas da provediment è la pressiun sin las squadriglias da chatscha imperialas creschida. Per la fin da la guerra han ils eroplans gì pauca influenza. La guerra è vegnida decidida sin terra.

Numerus pilots morts, tranter auter von Richthofen, èn vegnids sepulids a Berlin sin il santeri d’invalids.

Guerra maritima

Marina tudestga

Sin ils oceans cumbattevan a l’entschatta da la guerra oravant tut la marina imperiala da la Germania e la Grand Fleet da la Gronda Britannia ina cunter l’autra. Pervia da la predominanza da las navs britannicas, n’han ils Tudestg betg pudì ir en l’offensiva l’onn 1914, uschia ch’ils bastiments alliads pudevan cursar oravant tut en il Chanal da la Mongia senza pli gronds disturbis. Defensiv era surtut Helgoland munì d’ina ferma defensiun da costa che segirava il golf tudestg.

Sin fundament da las retegnientschas da las pussanzas centralas che sa concentravan sin ils champs da battaglia franzos han ils Brits pudì cuntanscher senza problems il domini maritim sur la Mar dal Nord ed instradar ina bloccada da mar. La finamira da la bloccada era da separar la Germania da tut las vias sin la mar. Plinavant ha era il corp d’expediziun britannic pudì traversar la mar grazia a quella controlla dal spazi maritim senza disturbis.

L’emprima battaglia ha gì lieu ils 28 d’avust davant Helgoland. Torpedaders tudestgs protegids da bastiments cruschaders levs faschevan regularmain acziuns d’exploraziun nocturnas. Quella regularitad ha pussibilità als Brits da metter ina trapla a las furmaziuns tudestgas. Quellas han dentant udì dal plan ed han sezzas mess ina trapla. Omaduas varts han dentant gì problems organisatorics, e perquai che las forzas da sustegn n’han betg pudì bandunar la Jade ha la flotta d’auta mar pers trais bastiments cruschaders levs ed in bastiment da torpedo ch’appartegnevan a la “gruppa d’estga”. Cura che las unitads grevas tudestgas èn stadas en il lieu da cumbat, eran ils Brits sparids.

Per cumpensar il dischequiliber da las forzas han ils Tudestgs cumenzà la guerra da sutmarins. Suenter emprims nunsuccess da sutmarins tudestgs èsi reussì a l’U9 sut il commando da Otto Weddigen da sfundrar ils 22 da settember 1914 trais bastiments cruschaders britannics. Suenter ch’ins aveva realisà quant effizient ch’ils sutmarins pon esser, èn ins sa decidì d’er attatgar bastiments da commerzi per tagliar giu als Brits lur provediment ch’els duvravan per surviver.

En la guerra surmar ha la squadriglia dal Pacific tudestga subì ina greva terrada en la battaglia sper las Inslas dal Falkland. Cura che la squadriglia tudestga sut la direcziun da vice-admiral Maximilian Graf von Spee, ha pudì sfundrar en il golf da Coronel dus cruschaders britannics, èn ils Brits sa decidids da trametter ina furmaziun en direcziun dal Falkland, perquai ch’els temevan che von Spee attatgia il port da Stanley sin las inslas. Cura che von Spee ha cuntanschì ils 8 da december il port, è el vegnì surprais dad ina predominanza britannica. En la battaglia sequenta han ils Brits sfundrà ils “cruschaders gronds” Scharnhorst e Gneisenau. Ils auters bastiments tudestgs han bain pudì scappar per il mument, èn dentant vegnids chattads pauc pli tard e medemamain destruids.

L’onn 1915 è la situaziun da la Germania vegnida mendra. En la battaglia sin la Doggerbank han ins stuì acceptar ils 24 da schaner in’ulteriura terrada encunter ils Brits. Tut las emprovas da sminuir la bloccada da mar alliada han fatg naufragi ed adina dapli bastiments tudestgs èn vegnids sfundrads u han stuì vegnir bandunads cun gronds donns. Sin fundament da quel fiasco ha la guerra da sutmarins illimitada cumenzà ils 4 da favrer, durant la quala ins n’ha betg mo attatgà bastiments alliads, mabain era neutrals. Ils 7 da matg ha il sutmarin tudestg SM U20 sfundrà la RMS Lusitania, quai che ha effectuà in’unda da protest internaziunala.

Malgrà che la regenza tudestga aveva publitgà ina communicaziun, en la quala i vegniva scusseglià da viagiar en Gronda Britannia, eran passa 200 Americans a bord dal bastiment, cura che quel ha bandunà il prim da matg 1915 il port da New York. Cura ch’il bastiment da passagiers che transportava era muniziun e material explosiv^[63] è vegnì sfunsà ils 7 da matg, èn ils 1198 passagiers e commembers da l’equipa morts, tranter els 79 uffants e 127 Americans. Tranter l’America ed il Reich Tudestg è il tun daventà pli dir. La finala ha l’America smanatschà d’entrar en la guerra.

Per tema che l’America entria en la guerra ha l’admiralitad tudestga finì l’entschatta da l’onn 1916 la guerra da commerzi ed è sa concentrada sin la destrucziun da bastiments da guerra alliads. Ils 31 da matg ed il prim da zercladur hai da la battaglia al Skagerrak, en la quala 258 bastiments èn stads cumpigliads. La finamira dals Tudestgs era da flaivlentar cun lur flotta d’auta mar ils Brits decisivamain. La fin finala è la pli gronda battaglia sin la mar en l’istorgia mundiala ida a fin cun in pari e la Germania ha puspè mess sias speranzas sin la guerra da sutmarins illimitada. Durant l’onn da guerra 1917 ha quella strategia bain manà a sperditas immensas da bastiments mercantils alliads e neutrals, ma ina vieuta decisiva en la guerra sco quai che la direcziun tudestga aveva spetga, n’ha betg pudì vegnir cuntanschida. Enstagl da quai è l’America entrada en la guerra. Il medem temp han las pussanzas da l’entente introducì il sistem da convoi. Cun quel n’eri betg pli uschè simpel per las navs da chattar bastiments mercantils senz’armas. Ina gronda part dals sutmarins tudestgs è vegnida destruida.

Il matg 1918 han ils Tudestgs cumenzà in’ulteriura offensiva da sutmarins, tras quella hai dà intginas sperditas tar ils Americans. Oravant tut ils sutmarins davant la costa da l’ost da l’America dal Nord eran in grond privel per bastiments mercantils e transportaders da truppa. Ma la finala n’eri betg da spetgar ina vieuta decisiva tras la guerra maritima. Ina gronda part da las equipas da sutmarins era morta e l’industria n’era betg abla da construir avunda bastiments novs.

Dapli success ha la guerra maritima gì en la Mar da l’Ost. Malgrà che la flotta da la Mar da l’Ost russa era bler pli ferma che las forzas tudestgas, èsi reussì al schefcumandant, admiral Prinz Heinrich von Preussen, da chatschar l’inimi en la defensiva, uschia ch’i n’ha betg dà ina suletta attatga russa sin la costa tudestga durant l’entira guerra. Enstagl da cumbatter èsi stà pussaivel da sustegnair operaziuns tudestgas da l’armada en il Balticum.

Cura che la fin da la guerra è stada da prevair, duevi dar encunter la voluntad da la nova regenza tudestga ils 28 d’october anc ina giada in’attatga gronda sin la marina britannica. Sinaquai ha la revolta dals mariners a Kiel cumenzà, la guerra maritima ha gì ina fin. La revolta dals mariners ha era instradà il svilup a la revoluziun da november en Germania.

La construcziun da la flotta d’auta mar è stada in motiv principal per las relaziuns ostilas cun la Gronda Britannia. L’inutilitad relativa da la flotta durant la guerra ha demussà ch’i na fascheva betg senn da construir ina flotta; la flotta era gronda avunda per provocar la Gronda Britannia, ma memia pitschna per vairamain periclitar ils Brits.

Marina austriaca

L’Austria-Ungaria disponiva cun ses center principal a Pula (ozendi: Croatia) d’ina marina da guerra ch’operava cunter la costa taliana, suenter ch’ils Talians avevan midà vart e faschevan part da l’entente. Ma territoris pli lontans che l’Adria na pudeva quella marina da guerra (da lez temp la sisavla dal mund resguardond la grondezza) betg cuntanscher, pertge ch’ella era concepida oravant tut per proteger las costas e per dissuader. Ils Talians avevan numnadamain erigì al lieu il pli stretg da l’Adria, la via d’Otranto, ina bloccada maritima da bastiments ed artigliaria greva da costa.

La marina austriac-ungaraisa ha empruvà duas giada da rumper atras quella bloccada maritima. L’emprima emprova ha manà la stad 1917 a la battaglia maritima la pli gronda da l’Austria-Ungaria, cura che la monarchia ha battì cunter ils bastiments dals Franzos, Brits e Talians sco era cunter l’artigliaria da costa taliana. Qua han ils alliads stuì nudar grondas sperditas, fertant che la marina da l’Austria-Ungaria ha sulettamain registrà pitschens donns. Tuttina era la bloccada maritima anc adina memia ferma per pudair rumper atras ella, è la marina austriac-ungaraisa ha stuì sa retrair. La segunda e davosa emprova ha cumenzà il zercladur da l’onn 1918, è dentant vegnida rutta giu prematuramain, perquai che l’effect da surpraisa è stà pers en quel mument ch’ils alliads han vis ina da las duas squadriglias da la flotta ed han sfundrà la SMS Szent István, in dals quatter bastiments da battaglia austriacs.

La gronda part da la flotta ha survivì la guerra ed è vegniva surdada sin cumond da l’imperatur Carl la fin d’october a la Jugoslavia ch’è vegnida fundada ils 29 d’october 1918 (da lez temp stadi SHS) e che disponiva ussa dals anteriurs ports austriac-ungarais. Quai è dentant vegnì ignorà da las pussanzas victuras. Il bastiment da battaglia il pli grond da l’anteriura marina austriac-ungaraisa, la SMS Viribus Unitis, è vegnida sfundrada cun bumbas da dus sfunsaders da la marina taliana en il port da Pula il prim da november 1918 – in di suenter ch’ella era vegnida surdada ad uffiziers da la marina jugoslava. Ina part considerabla da l’equipa è najada. Ils blers bastiments da l’anteriura monarchia èn vegnids surpigliads dals victurs.

Gas toxic

→ Artitgel principal: Guerra da gas durant l’Emprima Guerra mundiala

L’Emprima Guerra mundiala è stada la segunda guerra, en la quala ins ha duvrà gas toxic. La guerra a la front dal vest era spert daventada ina guerra da posiziun. Igl era strusch pussaivel da gudagnar territori, perquai che omaduas varts eran sa chavadas en lur foss da protecziun. Per motivs strategics duvrav’ins en quella situaziun in’arma per cumbatter in’entira surfatscha, cun la quala ins pudeva spussar l’inimi da surengiu. L’arma classica per far quai era l’artigliaria. Surtut ils Tudestgs avevan dentant il problem che la producziun da muniziun na pudeva betg star a pèr cun il consum dal militar. Ins aveva memia paucas materias primas, surtut nitrat ch’ins stueva importar da lez temp ord Chile sur l’Atlantic e cunquai tras territori controllà da l’inimi. Pir pli tard èsi stà pussaivel da sintetisar amoniac cun il sistem da Haber-Bosch ed uschè levgiar la mancanza da nitrat.

En quella situaziun è vegnì sviluppà il plan da sajettar chemicalias toxicas enstagl da granatas explosivas. Duvrar tissi pareva fin là nunmilitar ed era scumandà tenor l’urden da guerra da Den Haag. Ils sviluppaders da novas armas da guerra han ignorà las resalvas eticas ed han cumenzà a tschertgar materias adattadas. Fin la fin da la guerra avev’ins testà 3000 substanzas differentas.

Emprimas emprovas

Ils emprims che han lura utilisà armas chemicas en il senn il pli vast, èn stads ils Franzos. La polizia da Paris aveva sviluppà avant la guerra gas lacrimogen ch’era magasinà senza esser vegnì duvrà. Quella muniziun han ins prendì ussa or dal magasin ed empruvà a la front. Las patronas eran emplenidas cun 19ml da l’uschenumnà bromessigsäureesthylester (in gas lacrimogen magari flaivel). Igl è sa mussà spert che quai era memia pauc. La muniziun avev’ins sviluppà per il diever en localitads serradas, sut tschiel avert vegniva la materia uschè flaivla che nagin vegniva incapabel da cumbatter.

Er ils Tudestgs han cumenzà lur emprimas emprovas. L’emprim han ins medemamain duvrà armas chemicas betg mortalas. Ils 27 d’october 1914 han ils Tudestgs sajettà sper Neuve-Chapelle l’emprima giada granatas ch’eran emplenidas cun uschenumnà dianisidinchlorsulfonat, ina pulvra da cristals fins che irritescha ils egls ed il nas. Er els n’han betg gì success, perquai che las materias vegnivan decumponidas da la chalira ch’i deva cun sajettar las granatas.

Quest “problem” avev’ins durant l’entira guerra: la chemicalia stueva esser avunda toxica, ma er avunda resistenta cunter la chalira. Durant ils experiments cun gas da cumbat han ins gia chattà baud l’uschenumnà xylylbromid, ch’era detg toxic e resistent a la chalira, ma tuttina ha quest gas disditg l’emprima giada a la front da l’ost: igl era il schaner 1915 ed ins n’aveva betg tratg en consideraziun che xylylbromid na daventa praticamain betg gas tar temperaturas bassas. Era qua era pia la concentraziun memia pitschna per far seriusamain donn a l’inimi.

Gas da clor e metodas da suflar

Cunquai ch’ins aveva evidentamain problems cun gas ch’ins sajettava cun l’artigliaria, han ins inventà insatge nov: ins ha prendì uss gas da clor ch’era fitg bunmartgà, perquai ch’el era in product secundar da l’industria chemica. Per purtar il gas fin tar l’inimi ha Fritz Haber inventà l’uschenumnà Habersches Blasverfahren. Cun quel na sajettav’ins betg il gas da clor (ch’era pli grev che l’aria e sa concentrava perquai datiers dal terren), mabain el vegniva sufflà ord recipients, sche la direcziun dal vent consteva en ils foss da protecziun franzos.

L’emprima giada ha il diever da gas gì “success” persvadent: ils 22 d’avrigl 1915 èn 5000 persunas mortas tar in’attatga cun gas da clor sper Ypern (Belgia), 15’000 autras èn vegnids tissientadas. Quella data vegn considerada oz sco entschatta da la guerra chemica.

Cuntramesiras, phosgen ed iperit

Il proxim stgalim da la guerra da gas han ils Franzos prendì. Els han sajetta la fin favrer 1916 sco emprims granatas cun phosgen. L’effect (e surtut las consequenzas tardivas) da quella materia da cumbat ha chaschunà ils pli blers morts da gas da l’Emprima Guerra mundiala. Da quel temp han ins er inventà las emprimas mascras da gas. Suenter intgins mais avevan omaduas varts equipà lur schuldads cun mascras da gas. Ils chemichers han reagì sin quai cun ina nov’invenziun: iperit era in tissi da contact e chaschunava l’emprim grevas corrosiuns da la pel e la finala la mort. Sco territori da test han ils Tudestgs puspè duvrà il champ da battaglia sper Ypern il fanadur 1917. Il mender effect ha iperit en ils egls ed en ils organs da respiraziun, fertant ch’ils pertutgads survivan savens las corrosiuns da la pel. Iperit era enconuschent da vart tudestga sin fundament da las marcaziuns sin las granatas sco “crusch melna”. Plinavant duvravan ils tudestgs era “substanzas da cumbat da crusch blaua”, uschenumnads “sfratgamascras”. Ellas gievan tras ils filters da las mascras da gas. Substanzas irritantas sfurzavan ils attatgads da prender giu la mascra. Savens duvrav’ins il medem temp resp. curt suenter la substanza da cumbat “crusch verda” che fascheva donn al lom ed era savens mortala. Las difficultads da trair il flad e las irritaziuns da tuss finivan en in’attatga da stenscher. Ils schuldads murivan essend dal tuttafatg tar sasez. Quella metoda vegniva numnada bagatellisond “Buntschiessen”. Era la 12avla battaglia a l’Isonzo è vegnida influenzada decisivamain da gas toxic ed ha manà sper Karfreit a l’avanzament da las truppas austriacas ch’eran vegnidas rinforzadas d’unitads tudestgas. Il dumber exact dals tissientads e morts tras gas toxic en l’Emprima Guerra mundiala è grev d’eruir, tant pli che ina gronda part dals schuldads è pir morta suenter la guerra pervia da las consequenzas tardivas: ins stimà circa 496’000 tissientads e 17’000 morts, ma il dumber dals morts stuess probablamain vegnir fixà pli aut.

vesair era: Glista da las substanzas da cumbat chemicas

Guerra da muntogna

→ Artitgel principal: Guerra da muntogna 1915-1918

L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra ch’ins ha era cuntinuà en l’auta muntogna durant l’enviern. A la front dal sid hai dà ina guerra da posiziun en l’auta muntogna tranter l’Austria-Ungaria e l’Italia.

Dal Stilfser Joch sper il cunfin svizzer hai dà ina lingia da 600 kilometers fin a las Alps julias. Fertant che las battaglias da l’Isonzo furiavan en l’ost dal cunfin dal sid – ch’eran cumparegliablas cun las battaglias da material da la front dal vest – avevi surtut dà en las Dolomitas ina sort da guerra da posiziun ch’era fin là nunenconuschenta: las cundiziuns topograficas da la guerra eran in novum.

En il Tirol han ins mobilisà ils tiradurs da stan suenter la decleraziun da guerra da l’Italia il 1915 e transferì quels al cunfin dal sid; las truppas alpinas da l’emprima lingia (tiradurs imperials) eran en Galizia ed avevan là gia gì grondas sperditas. Ins ha engaschà els tant en las Alps Carnicas sco en las Dolomitas, enturn il Lai da Garda ed a l’Ortler ed els eran confruntads cun ils Alpini talians. Els han retegnì ils schuldads talians enfin ch’ils rinforzaments cun ils tiradurs imperials ed ils chatschaders imperials èn stads sin il plaz. Era la partiziun da sguladers bavaraisa 9b ed il corp alpin tudestg èn vegnids transferids en il Tirol per sustegnair l’Austria, èn dentant gia vegnids transferids enavos l’avust puspè a la front dal vest.

Essend il territori gia la stad pauc agreabel, n’era l’enviern betg l’inimi, mabain il fraid e la naiv il pli grond inimi. Ins stueva liberar las posiziuns da fin dudesch meters naiv; savens eran las posiziuns isoladas dal mund exteriur. Dieschmillis schuldads èn morts be entras lavinas ch’eran per part era vegnidas messas en moviment da l’inimi cun sajettar sin las spundas. Intgins schuldads en morts dal fraid. Cumbats intensivs hai dà en il territori da las Drei Zinnen ed enturn il Paternkofel, en quels cumbats è era l’enconuschent alpinist dal Tirol dal sid Sepp Innerkofler mort. La posiziun la pli auta era quella dal Ortlergipfel sin pressapauc 3900 meters sur mar.

Entras la situaziun dal territori occupava mintgamai ina partida da guerra in piz, fertant che l’autra empruvava da conquistar il piz. Perquai che quai n’era savens betg pussaivel, han ins cumenzà da construir galarias da plirs kilometers tras il grip per pudair cuntanscher il piz senza disturbis da l’inimi. La construcziun moderna da tunnels ha sias ragischs en la tecnica da quels miniers (veglia metoda austriaca). Intgins dals sistems da galarias han ins er emplenì cun muniziun e siglientà entirs pizs (p. ex. il Col di Lana l’onn 1916). Anc oz dattan bleras galarias mantegnidas e fortezzas alpinas perditga dal cumbat (vesair Sentiero della Pace e Le vie della pace).

Per il provediment e surtut il transport d’armas han ins duvrà bleras vias militaras e pli tard telefericas, ultra da quai han ins sviluppà sendas enferradas che pussibilitavan il provediment sur stgalas e per lung da sugas d’atschal. En ils territoris da glatschers han ins fatg galarias tras il glatsch per cuntanscher ils champs da l’inimi senza vegnir vesì (Marmolata). Per la guerra da posiziun en l’auta muntogna duvrav’ins alpinists professiunals. Quai ha da l’autra vart manà ad in svilup rasant da la tecnica da l’alpinissem.

L’emprima Guerra mundiala en lieus colonials

→ Artitgel principal: Emprima Guerra mundiala en lieus colonials

En l’Emprima Guerra mundiala èn las bleras colonias tudestgas en l’Africa, en l’Asia ed en il Pacific vegnidas conquistadas suenter curts cumbats dals alliads. Las forzas armadas colonialas n’eran betg preparadas per in cumbat encunter inimis exteriurs ed ils territoris tudestgs eran tuts circumdads da territoris sut controlla dals adversaris da guerra, che avevan latiers anc la controlla sur las vias maritimas. Sulettamain en l’Africa da l’Ost tudestga han ils cumbats cuzzà pli ditg che l’onn 1916. Las davosas unitads da la truppa da protecziun da là han pir capitulà suenter l’armistizi uffizial en l’Europa.

Conturn economic en il Reich Tudestg

L’Emprima Guerra mundiala è sa distinguida fermamain da las guerras europeicas precedentas. En il Reich Tudestg han acziuns da guerra d’ordaifer il stadi influenzà l’emprima giada la patria ed il stadi. Ils effects economics e socials èn daventads evidents immediat e cun ina vehemenza nunspetgada.

La politica d’economia da guerra tudestga aveva quatter finamiras da basa:

producir avunda material da guerra (muniziun, armas, auter equipament) per la nova furma da guerra dals cumbats da material, per quest motiv surtut segirar il provediment da materias primas,
reparter forzas da lavur resp. schuldads tranter armada ed economia, surtut manaschis d’armament per mantegnair omadus en funcziun
mantegnair la pasch sociala tras in equiliber tranter ils interess dals interprendiders, ils lavurants ed il stadi
garantir il provediment da victualias malgrà il stop d’imports sin fundament da la guerra

Las differentas mesiras d’intervenziun dal stadi n’han schlià nagin da quels problems, han chaschunà ina birocrazia exagerada e pauc effectiva ed han la fin finala gì pauc effect sin l’andament da la guerra. Vers la fin da la guerra hai dà dals problems singuls ina crisa generala, en la quala las dumondas socialas han survegnì ina significaziun dominanta. Las consequenzas las pli impurtantas da la politica d’economia tudestga èn stadas la revalitaziun dals lavurants e dals sindicats, in process da concentraziun e creschament surtut en l’industria greva, in augment da la crisa sociala tras mancanzas da provediment ed il collaps da la structura d’economia che dueva anc vegnir donnegiada pli fitg entras ils pajaments da reparaziun suenter la guerra.

Vitiers èn las sfidas da la politica da finanzas vegnidas: l’onn 1915 ha la Germania pajà 24 milliardas per la guerra. Quai era diesch giadas dapli che tut las entradas da taglia dal davos budget da pasch. Perquai che la guerra na dueva per differents motivs betg vegnir finanziada tras taglias, mabain tras credits, hai dà davent da l’entschatta intervenziuns massivas en l’economia da finanzas. Plinavant ha quest agir gì tut las consequenzas negativas ch’ins enconuscha d’ina economia publica che sa basa sin debits.

vesair era: Istorgia da l’economia tudestga en l’Emprima Guerra mundiala

Plans per l’economia da guerra avant l’entschatta da la guerra

Las mesiras economicas avev’ins prendì l’entschatta anc sut la premissa che la guerra saja finida suenter paucs mais – confurm a las experientschas da las guerras dal 1866 e dals onns 1870/71. In’ulteriura premissa faussa era ch’ins spetgava da pudair explotar materias primas dals territoris conquistads. Consequentamain na devi a l’entschatta da la guerra betg autoritads che sa fatschentavan cun l’economia da guerra. En il Reich Tudestg era plinavant l’administraziun d’economia civila dividida tranter las autoritads dal reginavel e quellas dals singuls pajais. Sin fundament dal stadi da bloccada ch’ins ha proclamà l’avust 1914 ha il militar cumenzà a sa maschadar en l’administraziun economica.

L’economia da guerra dal 1914 fin il 1916

Curt suenter l’entschatta da la guerra hai dà sforzs per refurmar l’administraziun da l’economia. Il motiv era ch’ins temeva ina crisa da muniziun. L’avust 1914 tanschevan las reservas tenor l’opiniun dals industrials be per in mez onn. En vista a quella situaziun ha il ministeri da guerra fundà ils 13 d’avust la partiziun per materias primas da guerra (Kriegsrohstoffabteilung, KRA). Ses pensum principal era da furnir a l’economia privata las materias primas necessarias. Per quai han ins administrà quellas a moda centrala, quai che cumpigliava era ch’ins confiscava e repartiva da nov il material. L’entschatta november 1914 avev’ins be pli a disposiziun muniziun per sis dis. Sinaquai ha la regulaziun economica cumenzà ad avair effect ed il provediment en il militar tudestg è sa meglierà.

Era per reparter las forzas da lavur tranter la producziun civila e militara sco era la recrutaziun per l’armada n’avevi betg dà plans avant la guerra. Il schaner 1915 han ins fundà la “Abteilung für Zurückstellungswesen AZ(S)”, che vegniva dominada da scienziads da refurmas socialas e birocrats.

Il provediment da victualias è medemamain vegnì ignorà l’emprim cumplettamain dal stadi. Avant la guerra avev’ins importà ina gronda part da las mangiativas, quai ch’era daventà quasi impussibel tras la bloccada maritima britannica. Latiers avev’ins ina mancanza da nitrat per ladim artifizial. A la fin da l’onn 1914 hai dà emprims auzaments da pretsch e cumbinà cun quai era revoltas. Ils 17 da november 1914 han ins fundà en il ministeri da l’intern l’associaziun da guerra per granezza. Tenor l’exempel da la KRA dueva ella cumprar reservas ed administrar quellas sco era fixar pretschs. Quest concept ha be funcziunà per part tenor plan. Il schaner 1915 hai dà l’emprima raziunalisaziun da paun a Berlin, il zercladur en l’entir reginavel. Ils purs han reagì cun commerzi nair ed èn guntgids ad auters products. L’onn 1916 hai dà in pegiurament massiv da la situaziun suenter ina racolta da tartuffels nauscha. Igl ha dà revoltas da fom. Era la producziun d’industria ha patì sut il nutriment miserabel dals lavurants. Il matg 1916 han ins fundà l’uffizi da guerra per alimentaziun (Kriegsernährungsamt, KEA). Cunquai n’han ins betg schlià ils problems, il provediment dals lavurants d’industria è dentant sa megliurà in zichel. Il problem da basa che vegnivan producidas memia paucas victualias è restà.

Era da la politica sociala vegniva pretendì ch’ella mantegnia la producziun economica. Il stadi ha empruvà da mitigiar il privel da chaumas u schizunt d’ina revoluziun. A partir da l’onn 1915 ha il ministeri da guerra fatg ina politica sociala resoluta. L’AZ(S) è spert daventada purtadra d’ina politica sociala progressiva ed amicabla als sindicats, a l’intern discutav‘ins dentant era l’aspect repressiv d’in sforz da lavur.

L’economia da guerra il 1916 ed il 1917

L’avust 1916 è Paul von Hindenburg daventà schef dal stab general ed Erich Ludendorff ses schef dal stab e schef da quartier general. Lur instrument politic ed economic central era il program da Hindenburg cun in auzament massiv da la producziun da muniziun ed armas per cumpensar la mancanza da schuldads. Il program da Hindenburg è be vegnì ademplì en paucs aspects parzials.

La discussiun davart in sforz da lavur ha survegnì puspè dapli schlantsch cun la nova Oberste Heeresleitung. Il december 1916 han ins approvà il Hilfsdienstgesetz (HDG). Quella lescha dueva obligar l’entira populaziun masculina al servetsch e prevediva la pussaivladad da serrar u metter ensemen manaschis per cuntanscher ina producziun pli effizienta. L’effect ch’ins aveva sperà dal HDG è restà pitschen; l’industria refusava d’engaschar forzas senza emprendissadi. Percunter ha l’uffizi da guerra cumenzà a sa sfadiar per forzas da lavur femininas. Era las fusiuns da manaschis tenor il HDG n’han betg cuntanschì il respargn giavischà da forzas da lavur e capacitads da transport. Il problem principal dal HDG era dentant il paragraf nov. El dueva reglamentar la midada da la plazza da lavur e lubiva da midar quella per “meglierar adequatamain” la paja e las cundiziuns da lavur. La primavaira 1917 hai dà tras quai in caos total sin il martgà da lavur: ils lavurants nizzegiavan la lescha per obtegnair plazzas pajadas meglier. Patruns carmalavan dapli lavurants ch’avant cun pajas pli autas. Quai ha chaschunà tranter auter in augment general da las pajais, ina gronda differenza tranter lavurants da l’industria da guerra ed ils ulteriurs lavurants sco er in’inflaziun.

L’atun 1916 ha la crisa da cotgla e transport cumenzà che ha cuzzà fin la primavaira 1917. Ins aveva strusch fatg stim da l’infrastructura da viafier fin là. Las pretensiuns cun il transport da truppas, armas e muniziun èn creschidas, oravant tut suenter che la Rumenia è entrada en guerra l’avust 1916. Cun il program da Hindenburg è tut dà ensemen. Il settember 1916 hai dà emprims disturbis grevs dal transport da cotgla en il territori da la Ruhr. La consequenza èn stadas perditas da producziun en manaschis d’armament in mais pli tard che èn bainspert sa derasadas sin l’entir reginavel. Il transport da cotgla è prest dà ensemen. Trens chargiads eran bloccads u na pudevan betg vegnir stgargiads. Il schaner e favrer 1917 han ins scumandà plirs dis il transport per schliar il caos. Quai ha bain fatg donn vinavant a la producziun, ha dentant distgargià la viafier. A la fin da la crisa da transport eri cler ch’i deva era gronds problems en la producziun da cotgla, perquai che blers lavurers da minieras eran a la front. Er il cumissari da cotgla ch’era dapi il favrer 1917 en uffizi n’ha betg pudì meglierar il provediment. La finala ha la crisa da la viafier e da cotgla fatg dar en l’aua il program da Hindenburg. La producziun d’armas e muniziun è dada ensemen il schaner e favrer 1917, quai ch’è stà in dals motivs per la retratga a la front dal vest sin la “Siegfriedlinie”. Medemamain l’enviern 1916/17 hai dà ina crisa dal provediment da mangiativas. En vista a la situaziun catastrofala han ins anc scursanì ina giada las raziuns da mangiativas.

L’onn 1917 han era las difficultads da la finanziaziun da la guerra cumenzà ad avair dapli effect. Ins ha empruvà da pajar custs da guerra cun novas taglias pir a partir da l’onn 1916, quai che ha gì pauc success. Il stadi ha fatg debits tras emprests da guerra en l’intern dal pajais. La banca imperiala ha cumenzà a squitschar daners ed ha effectuà cun quai in’inflaziun ch’è vegnida anc mendra tras las pajas autas da l’industria da guerra.

Plinavant ha la politica d’economia cuntentà adina pli pauc las pretensiuns socialas. L’USPD ha rinforzà a partir da l’onn 1917 sia agitaziun. Suenter scursanidas da las raziuns da paun hai dà l’avrigl chaumas massivas sin fundament da protests da fom locals. L’entschatta avust èn las chaumas stadas a fin suenter repressiuns dal militar.

L’economia durant ils davos mais da guerra

En la crisa da la stad 1917 che vegniva adina mendra e cumpigliava uss il militar, la politica, la societad e l’economia n’han ins praticamain betg pli prendì mesiras da la politica d’economia. Schliar situaziuns precaras era uss pli impurtant che concepts a lunga vista.

En la segunda mesadad da l’onn 1917 è il provediment da victualias dà ensemen dal tuttafatg. Latiers hai dà dapli pretensiuns per refurmas politicas che han gì lur punct culminant en chaumas giganticas la fin da schaner 1918. Il militar ha intervegnì energicamain ed ha rut las chaumas fin la fin da favrer. A partir dal mars 1918 hai dà ruaus en l’intern dal pajais. Il provediment da la populaziun è daventà anc mender, l’emprima giada mancavan uss era resti ed abitaziuns. A partir da l’onn 1918 hai l’emprima giada era dà ina mancanza massiva d’atschal. L’industria ha per part gia cumenzà a producir per la pasch, quai che ha manà a la construcziun da numerusas fabricas novas ed a damain capacitads da lavur en la producziun da guerra. L’offensiva britannica ils 8 d’avust ha a la fin finala era fatg fin a la politica d’economia dal Reich Tudestg.

L’Emprima Guerra mundiala en la perscrutaziun istorica

En general

Il fatg ch’il contract da Versailles pretendeva ch’il reginavel tudestg saja il sulet culpant en quella guerra è stà il motiv principal ch’igl ha dà ina massa publicaziuns en la Republica da Weimar ils onns suenter l’Emprima Guerra mundiala per sa defender encunter la “manzegna da la culpa da guerra” (vesair latiers: dumonda da la culpa da guerra). Istoriografs dals pajais victurs han insistì en general sin il fatg che be la Germania e ses alliads sajan la culpa ch’igl haja dà quella guerra. Il temp dal naziunalsocialissem ha interrut en Germania la perscrutaziun seriusa ed ha separà il pajais da l’istoriografia dal vest. Suenter la Segunda Guerra mundiala ha l’opiniun dal primminister britannic David Lloyd George sa fatg valair ch’ils pievels da l’Europa sajan “glischnads en la guerra mundiala”. Ils onns 1960 ha l’istoriograf da Hamburg Firtz Fischer mess en dumonda quest maletg da l’istorgia. Cun ses cudesch Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18 ha el effectuà in’emprima dispita tranter istoriografs che ha durà plirs onns (cuntraversa da Fischer). Fischer è sa basà sin bleras funtaunas (surtut da l’archiv da l’uffizi per l’exteriur). El ha defendì la tesa ch’il Reich Tudestg haja lavurà dapi l’uschenumnà “cussegl da guerra” dals 8 da december en vista ad ina guerra europeica, quai dentant sut la premissa che la Gronda Britannia restia neutrala. Surtut l’istoriograf Gerhard Ritter è sa mess encunter la posiziun da Fischer.

Davart las “raschuns pli profundas dal cumbat da pussanza tranter las pussanzas grondas” na datti fin oz betg in consens en l’istoriografia.^[64] Volker Berghahn vesa p. ex. ils motivs da la guerra en il sistem d’allianza europeic, en la furmaziun da blocs, la concurrenza d’armament ed en l’imperialissem, ultra da quai en conflicts da la politica da l’intern. La responsabladad per avair cumenzà la guerra hajan intginas paucas persunas a Berlin e Vienna gì, nua “che quels che han decidì han ristgà fitg bler”, latiers han rinforzà “Missmanagement und Fehlkalkulation [...] die Julikrise von 1914 bis zur ‘Flucht nach vorn’”.^[65] Wolfgang J. Mommsen relativescha in zichel sia veglia tesa da l’imperialissem social “der zufolge die deutschen Eliten einen Krieg anzettelten, um überfällige politische und gesellschaftliche Reformen abzuwehren”. Oz manegia el mo pli che la direcziun haja tschertgà “en in tschert senn” refugi il fanadur 1914 en la guerra. La populaziun saja dentant suandada la propaganda che explitgava la guerra sco attatga daditg planisada dals alliads.^[66]

Michael Salewski percunter refusescha motivs da la politica da l’intern. Per evitar midadas socialas saja in guerra stada cuntraproductiva. Era l’industria n’haja betg gì interess per ina gronda guerra: “Sie wollten im Zeichen der Globalisierung vor 1914 ihre Geschäfte machen [...]. Wer konnte so dumm sein, den Krieg zu wünschen, wenn doch allen klar sein musste, dass man damit mehr verlieren als gewinnen würde?” La politica da l’exteriur dal Reich Tudestg e l’Austria-Ungaria sajan dentant “unfähig zu dem Eingeständnis gewesen, dass man eine Weltmachtrolle im 20. Jahrhundert nicht spielen könne oder wolle.” Perquai hajan ins gì durant la crisa da fanadur ina tenuta sco tar in gieu da poker u tar il roulette russ. ^[67] Niall Ferguson s’exprima dentant per l’imperi tudestg che vegn tenor el savens malchapì en la scienza la pli nova. El defenda il pajais encunter las rinfatschas da militarissem excessiv, mania da persecuziun da la politica da l’exteriur ed aspiraziuns d’egemonia europeicas. La Germania n’haja gnanc vulì la pussanza mundiala, mabain simplamain gì tema da perder la concurrenza d’armament. L’Engalterra n’avess betg stuì entrar en guerra, en mintga cas betg, perquai che truppas tudestgas sajan marschadas en Belgia. El vesa la politica britannica schizunt sco culpanta principala.^[68] I saja stà la regenza britannica che haja midà la guerra continentala en ina guerra mundiala.^[69] L’istoriografia refusa en general la posiziun da Ferguson decididamain, saja quai sin fundament da tesas che na tegnian betg pitg ad in’examinaziun^[70] u perquai ch’ins pretenda che Ferguson haja dapli fantasia che exactadad scientifica.^[69]

Bruno Thoss e Hans-Erich Volkmann cumpareglian l’Emprima Guerra mundiala cun la Segunda Guerra mundiala. Ellas sajan dad ina vart colliadas tras il fatg che la Germania haja empruvà duas giadas en il 20avel tschientaner cun forza militara da daventar ina pussanza mundiala (sco quai che Ludwig Dehio aveva interpretà gia curt suenter il 1945). Da l’autra vart sajan ellas dentant era distinguiblas tras lur tip da guerra totala. ^[71]

La perscrutaziun la pli nova sa fatschenta cun il mintgadi dals umans en la guerra, ils effects sin la mentalitad e la schientscha^[72] sco era las crisas che han preparà la revoluziun da november. Ditg è la perscrutaziun sa concentrada sin las consequenzas da la guerra per las pussanzas centralas. Dapi intgin temp sa fatschentan surtut istoriografs britannics cun las consequenzas per la Gronda Britannica ed ils Stadis Unids (p. ex. Ferguson, Keegan). Els defendan la tesa che la Gronda Britannia saja il vair perdent, perquai ch’il British Empire saja praticamain vegnì surpiglià da l’America (cun la Segunda Guerra mundiala alura definitivamain).

vesair era: Catastrofa originara dal 20avel tschientaner

La front “emblidada”: davart l’istoriografia da la front da l’ost da l’Emprima Guerra mundiala

L’istoriografia davart la front da l’ost da l’Emprima Guerra mundiala n’occupescha betg bler spazi en la litteratura davart ils onns 1914 fin 1918. En cudeschs davart la politica da l’ost tudestga numnav’ins p. ex. il territori Ober Ost be curtamain u laschava davent el dal tuttafatg. Ulteriurs schabetgs sco p. ex. la guerra da las pussanzas centralas cunter la Rumenia èn praticamain idas en emblidanza.

Il Brit Norman Stone ha scrit l’emprima monografia cumplessiva davart ils schabetgs a la front da l’ost. Ses cudesch The Eastern Front 1914-1917 ch’è cumparì l’onn 1975 ha punctuà l’impurtanza da las battaglias a la front da l’ost per l’andament general da la guerra. I reussescha a Stone da trair intginas conclusiuns interessantas. El na sa restrenscha betg ad ina reconstrucziun dals eveniments da la guerra en l’ost, mabain metta en dumonda opiniuns etablidas. Uschia dubitescha Stone ch’il reginavel russ saja stà economicamain sutsviluppà. Segund sias cumprovas sa chattava il reginavel dal zar en ina fasa da conjunctura economica. La flaivlezza da la Russia era per Stone l’administraziun antiquada. Pervia da quella hai dà difficultads da provediment ed ina direcziun da l’armada ineffizienta. La monografia da Stone cuschenta dentant dal tuttafatg ils territoris conquistads ed occupads da las pussanzas centralas.

Anc adina èn “Verdun”, “Somme”, “guerra da foss”, “guerra da posiziun e da gas” ils chavazzins caracteristics ed il medem mument las emprimas associaziuns tar l’Emprima Guerra mundiala. Dentant descrivan quels be il vest. Romans da guerra sco Im Westen nicht Neues da Erich Maria Remarque han marcà vinavant quest maletg ed uschè n’è la front da l’ost betg stada en il focus dals perscrutaders dal vest da la guerra mundiala. Il schurnalist Sven Felix Kellerhoff tutga magari bain il coc dal problem schend: “aber wer weiss schon, dass es die relativ gesehen höchsten Verlustraten dieses Völkerschlachtens keineswegs im Stellungskrieg in Belgien und Ostfrankreich gab, sondern in der Karpatenschlacht?”

Il pli tard dapi las explicaziuns da Stone èsi fitg cler che la guerra en l’ost è sa distinguida marcantamain dals eveniments a la front dal vest. Cura che las fronts eran gia vegnidas immobilas en il vest devi en l’ost anc adina ina strategia da guerra ch’era signada da moviment. Ils motivs èn las paucas pussibilitads da communicaziun ed il nausch access per il traffic da la front da l’ost. Consequentamain n’eri savens betg pussaivel da serrar largias en las lingias da defensiun uschè spert sco en Frantscha. L’extensiun spaziala da la front da l’ost cun plirs millis kilometers front e las differenzas da la cuntrada cuntrastavan cun la front dal vest e sias passa 800 kilometers lingia da front.

Pir en las monografias e perscrutaziuns dal vest las pli novas davart l’Emprima Guerra mundiala vegn la front da l’ost puspè en il focus. L’uffizi per la perscrutaziun da l’istorgia dal militar (Militärgeschichtliche Forschungsamt, MGFA) a Potsdam ha fatg l’avust 2004 ina conferenza davart la “front emblidada”. Istoriografs dal militar impurtants dad otg pajais èn sa radunads là. Tranter auter è era l’istoriograf american (da derivanza lituana) Vejas Gabriel Liulevicius stà da la partida. Cun ses cudesch “Kriegsland im Osten” davart il territori Ober Ost ha el furnì l’onn 2002 l’emprima monografia dal vest cumplessiva dal domini d’occupaziun tudestga en il Balticum durant il temp da l’Emprima Guerra mundiala ed ha serrà cun quel ina largia da la perscrutaziun.

En il cudesch na descriva el betg sulettamain il caracter da l’administraziun militara tudestga en la terra Ober Ost, mabain emprova era d’analisar ils motivs per las midadas dal maletg tudestg da l’ost e trair parallelas tranter las imaginaziuns da l’administraziun militara da l’Ober Ost e quella da las elitas dal naziunalsocialissem. Er en l’artitgel en il Spiegel Der vergiftete Sieg analisescha Liulevicius quella tematica. L’emprova d’etablir ina cuntinuitad tar il temp dal reschim naziunalsocialistic, dastgass era provocar intginas reacziuns entaifer l’istoriografia, tant pli che Liulevicius emprova cun quella da far ina punt tranter il temp dal 1918 e quel dal 1933. El vesa en l’experientscha da la front da l’ost dals schuldads tudestgs l’ierta zuppada da l’Emprima Guerra mundiala.

In grond problem tar las explicaziuns davart la percepziun ch’ils schuldads han gì da la front e davart la midada da las categorias, en las qualas l’ost è vegnì recepì, sa chatta en la basa da funtaunas unilaterala da l’ovra “Kriegsland” en l’ost. Liulevicius analisescha surtut diaris e regurdanzas da schuldads da posiziuns pli autas. Brevs da la schuldada simpla mancan p. ex. bunamain dal tuttafatg. Consequentamain ston ins considerar il maletg sco elitar.

Per part ha l’ovra da Liulevicius la tendenza da prender ina vista lituana e naziunala sin l’occupaziun tudestga, sco quai ch’ins chatta er en autras ovras davart l’istorgia da la Lituania. Quai sa mussa adina puspè en ses pleds, cura ch’el scriva da “krankhaften Auswüchsen der Macht” (p. 217) e da “rücksichtslosen Jagd nach Steuern” (p. 87). Da quellas e formulaziuns sumegliantas na promovan betg l’objectivitad da l’ovra. Il medem temp na dastgan las malgistadads ch’ils occupants tudestgs han commess a la populaziun da la Lituania betg vegnir banalisadas.

Sco quai che l’istoriograf Eberhard Demm ha constatà desista Liulevicius plinavant da funtaunas e monografias polonaisas e franzosas. Sco exempel è da numnar la documentaziun da 700 paginas La Lithuanie sous le joug allemand 1915-1918. Le plan annexioniste allemand en Lithuanie da C. Rivas (pseudonim per Yvonne Pouvreau).

Examinaziuns pli veglias davart Ober Ost èn las ovras da l’istoriograf lituan Abba Strazhas. En sia monografia Deutsche Ostpolitik im Ersten Weltkrieg. Der Fall Ober Ost 1915-1917 ha Strazhas resguardà spezialmain era la vart lituana da l’occupaziun. In ulteriur artitgel che vala la paina da vegnir menziunà è “The Land Oberost and Its Place in Germany’s Ostpolitik 1915-1918”. Las explicaziuns da Strazhas èn savens vegnidas surpigliadas en ovras scrittas pli tard davart l’istorgia da la Lituania. Sias opiniuns pon ins considerar sco cuntinuaziun da quai che Fritz Fischer di davart la politica da l’ost tudestga en sia ovra cuntraversa Griff nach der Weltmacht. Fischer descriva las ideas d’annexiun da la Germania en il Balticum. Plinavant etablescha el schizunt ina tscherta cuntinuitad tranter las finamiras da l’imperi imperial e quellas dal reschim naziunalsocialistic. Da quellas lingias n’èn betg nundispitadas en l’istoriografia ed han chaschunà ina discussiun davart la cuntinuitad en l’istorgia.

En artitgels sco Der litauische Landesrat als Instrument der deutschen Ostpolitik prenda Strazhas per part ina posiziun naziunala e lituana ch’è vegnida recepida d’auturs sco Liulevicius senza critica da la litteratura secundara. Ma nua sa chatta la problematica da la front da l’ost ed en spezial dad Ober Ost sco fegl praticamain vid en l’istoriografia? Il spiert da la Segunda Guerra mundiala ha ditg influenzà l’emprima. Segiramain ston ins era numnar la Guerra fraida e cunquai l’access difficil als archivs sco criteri decisiv. Plinavant han ins perscrutà onns a la lunga surtut davart la revoluziun russa. Sut Lenin han ins destruì santeris da schuldads da l’imperi dal zar e cunquai empruvà da stizzar tscherts eveniments da la schientscha istorica dals umans. Davart la relaziun tranter politica ed istoriografia en connex cun l’ost durant il temp suenter la Segunda Guerra mundiala ha Norman Stone fatg la sequenta remartga en la prefaziun tar la segunda versiun surlavurada da ses cudesch:

«Whatever you said about the Tsarist Russian army might give you trouble. If you wrote in a positive, patriotic way about it, you might offend against the Communist orthodoxy, by which everything Tsarist was condemned. If, on the other hand, you concentrated on the negative side, you could offend against the nationalist line which emerged with Stalin and which flourished under Brezhnev. Even the obvious sources were quite difficult to obtain; I was told, some years later, that The Eastern Front was listed in an German catalogue, but could not be read without permission. […] the subject was still, in the seventies, taboo.»

« Tut quai ch’ins scheva davart l’armada da la Russia dal zar ha pudì esser privlus. Sch’ins scriveva a moda positiva, patriotica surlonder pudev’ins violar l’ortodoxia communista che smaladiva tut quai ch’aveva da far cun il zar. Sch’ins sa concentrava dentant sin ils aspects negativs pudev’ins violar la lingia da partida naziunalista che ha cumenzà cun Stalin ed ha gì sia fluriziun cun Breschnew. Schizunt las funtaunas evidentas eran strusch accessiblas. Intgins onns pli tard han ins ditg a mai che The Eastern Front figureschia en in catalog da la Germania da l’ost, na possia dentant betg vegnir legì senza permissiun. [...] La tematica era anc adina tabu en ils onns settanta.»

John Keegan dat ina nova dimensiun a la situaziun da las funtaunas cun l’argument che var 80 pertschient da l’armada russa sajan stads analfabets. Betg d’emblidar è era la barriera da lingua per blers istoriografs dal vest. L’extensiun da l’Uniun europeica cun ils stadis dal Balticum da l’emprim da matg 2004 vegn en il futur segiramain a procurar per dapli interess a l’istorgia da quels pajais.

Litteratura

Enzyklopädie Erster Weltkrieg. Ed. Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich ed Irina Renz en collavuraziun cun Markus Pöhlmann, Ferdinand Schöningh, Paderborn 2003, ISBN 3-506-73913-1 (ovra da standard).
Aus Politik und Zeitgeschichte 29-30/2004: 90 Jahre Erster Weltkrieg.
Volker R. Berghahn: Der Erste Weltkrieg. C.H.Beck, Minca 2003, ISBN 3-406-48012-8.
Deutschlandfunk (ed.): Feldpostbriefe / Lettres de poilus 1914-1918 (Audio CD). Elavuraziun: Peter Lieck, Philipp Schepmann, Cedrik Piquard. Berlin 1999, ISBN 978-3-89813-027-1. (Producziun communabla da Radio France e dal Deutschlandfunk, emessa 1998).
Martin Farndale: Western front, 1914–18. Londra 1986, ISBN 1-870114-00-0.
Niall Ferguson: Der falsche Krieg. Der Erste Weltkrieg und das 20. Jahrhundert. Minca 2001, ISBN 3-423-30808-7 (Orig.: The pity of war. 1998).
Fritz Fellner; Heidrun Maschl/Brigitte Mazohl-Wallnig (Hrsg.): Der Zerfall der Donaumonarchie in weltgeschichtlicher Perspektive e Der Vertrag von St. Germain en Vom Dreibund zum Völkerbund: Studien zur Geschichte der internationalen Beziehungen 1882 - 1919. Chasa editura: R. Oldenbourg, Minca 1994, ISBN 3-486-56091-3.
Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Düsseldorf 1961, 2000, ISBN 3-7700-0902-9. (Insbesondere die beiden Eingangskapitel lösten die Fischer-Kontroverse aus).
Fritz Fischer: Krieg der Illusionen. Die Deutsche Politik von 1911-1914. Düsseldorf 1970 (2. ed.), ISBN 3-7700-0913-4. (Untermauerung und Verschärfung der Thesen von Griff nach der Weltmacht.)
Imanuel Geiss (ed.): Juli 1914. Die europäische Krise und der Ausbruch des Ersten Weltkrieges. Minca 1986 (3. ed.), ISBN 3-423-02921-8. (Publicaziun da documents impurtants dal scolar enconuschent da Fritz Fischer).
Imanuel Geiss: Der lange Weg in die Katastrophe. Die Vorgeschichte des Ersten Weltkrieges 1815-1914. Minca 1991 (2. ed.), ISBN 3-492-10943-8.
Sebastian Haffner: Die sieben Todsünden des Deutschen Reiches im Ersten Weltkrieg. Bergisch Gladbach 2001.
Richard F. Hamilton, Holger H. Herwig: The Origins of World War I. Cambridge 2004, ISBN 0-521-81735-8.
Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich, Irina Lenz (edd): „Keiner fühlt sich hier mehr als Mensch…“ Erlebnis und Wirkung des Ersten Weltkrieges. Essen 1993, ISBN 3-596-13096-4. (Beitrag zur neueren Forschungsperspektive der Mentalitätsgeschichte.)
Michael Howard: Kurze Geschichte des Ersten Weltkriegs. Minca 2004/05, ISBN 3-492-04588-X (Orig. Oxford 2002).
John Keegan: Der Erste Weltkrieg. Eine europäische Tragödie. Reinbek bei Hamburg 2003 (2. ed.), ISBN 3-499-61194-5.
George F. Kennan: Die schicksalhafte Allianz. Frankreich und Rußland am Vorabend des Ersten Weltkrieges. Kiepenheuer & Witsch, Cologna 1990, ISBN 3-462-02036-6.
Heinz von Lichem: Der Tiroler Hochgebirgskrieg 1915–1918 im Luftbild, Steiger, Innsbruck 1986, ISBN 3-85423-052-4.
Vejas Gabriel Liulevicius: Kriegsland im Osten. Eroberung, Kolonisierung und Militärherrschaft im Ersten Weltkrieg 1914–1918. Hamburg 2002, ISBN 3-930908-81-6.
Wolfgang Michalka (ed.): Der Erste Weltkrieg. Wirkung – Wahrnehmung – Analyse. Genehmigte Lizenzausgabe für Seehamer Verlag GmbH, Weyarn 1997, ISBN 3-932131-37-1.
Wolfgang J. Mommsen: Der Grosse Krieg und die Historiker. Neue Wege der Geschichtsschreibung über den Ersten Weltkrieg. Essen 2002, ISBN 3-89861-098-5.
Wolfgang J. Mommsen: Die Urkatastrophe Deutschlands. Der Erste Weltkrieg 1914–1918. (= Gebhardt. Handbuch der deutschen Geschichte, tom 17), Stuttgart 2002 (10. ed.), ISBN 3-608-60017-5 (Enthält Quellen- und Forschungsüberblick).
Wolfgang J. Mommsen: Der Erste Weltkrieg – Anfang vom Ende des bürgerlichen Zeitalters, Bonn 2004, ISBN 3-596-15773-0.
Sönke Neitzel: Blut und Eisen. Turitg 2003, ISBN 3-85842-448-X.
Sönke Neitzel: Weltkrieg und Revolution., tom 3 da la retscha Deutsche Geschichte im 20. Jahrhundert, bebra-Verlag 2008, ISBN 978-3-89809-403-0
Janusz Piekalkiewicz: Der Erste Weltkrieg, Econ Verlag, Düsseldorf, Vienna e New York 1988, ISBN 3-430-17481-3
Kurt Riezler: Tagebücher-Aufsätze-Dokumente. (edì da Karl Dietrich Erdmann). Göttingen 1972, ISBN 3-525-35817-2. (ovra impurtanta da funtanuna, Riezler è stà collavuratur e persuna da confidenza dal chancelier da l’imperi Bethmann Hollweg.)
David Stevenson: 1914–1918. Der Erste Weltkrieg. Düsseldorf 2006, ISBN 3-538-07214-0. (ovra cumplessiva impurtanta; orig. 1914–1918. The History of the first World War. 2005.)
Norman Stone: The Eastern Front 1914–1917. Penguin Books, Londra 1975, 1998, ISBN 0-14-026725-5.
Hew Strachan: The First World War. Vol. 1: To Arms. Oxford University Press, Oxford 2003, ISBN 0-19-820877-4. (Emprim tom d’ina ovra cumplessiva ch’è planisada en trais toms, scrittà dad ina istoriograf da militar modern e renconuschì.)
Hew Strachan: Der Erste Weltkrieg. Eine neue illustrierte Geschichte. Pantheon Verlag, Minca 2006, ISBN 3-570-55005-2 (Orig.: The First World War. 2003).
Barbara Tuchman: August 1914. Verlag Fischer, 2. ed., Frankfurt am Main 2001, ISBN 3-596-15395-6.
Bernd Ulrich, Benjamin Ziehmann (edd.): Frontalltag im Ersten Weltkrieg. Quellen und Dokumente. Frankfurt a.M. 1994, ISBN 3-596-12544-8.
Theodor Wolff: Tagebücher 1914-1919. Der Erste Weltkrieg und die Entstehung der Weimarer Republik in Tagebüchern, Leitartikeln und Briefen des Chefredakteurs am „Berliner Tageblatt“ und Mitbegründer der „Deutschen Demokratischen Partei“. Zwei Teile. ed.: Bernd Sösemann. Boppard am Rhein 1984, ISBN 3-7646-1835-3 (ovra impurtanta da funtaunas).

Recepziun

Romans ed essais

Henri Barbusse: Le Feu (tudestg: Das Feuer), 2004 (l’emprima giada 1916), ISBN 3-937738-08-8
Werner Beumelburg: Die Gruppe Bosemüller, roman, 1929
Louis-Ferdinand Céline: Voyage au bout de la nuit, 1932, tudestg sut il titel Die Reise ans Ende der Nacht medemamain 1932
E. E. Cummings: The Enormous Room (emprim’ediziun engl. 1922, tudestg Der ungeheure Raum)
Roland Dorgelès: Les Croix de bois (emprim’ediziun frz. 1919, tudestg Die hölzernen Kreuze)
John Dos Passos: Three Soldiers (emprim’ediziun engl. 1921, tudestg Drei Soldaten)
Timothy Findley: The Wars (emprim’ediziun engl. 1977, tudestg Der Krieg und die Kröte)
Walter Flex: Der Wanderer zwischen beiden Welten, l’emprima giada 1917
Ford Madox Ford: Parade’s End, tetralogia da roman, 1924–1928
Rudolf Frank: Der Junge der seinen Geburtstag vergaß, ein Roman gegen den Krieg (EA 1931 als Der Schädel des Negerhäuptlings Makau), scumandà en il Terz Reich a partir da l’onn 1933 e brischà ils 10 da matg 1933 publicamain.
Jaroslav Hašek: Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války (emprim’ediziun tscheca 1923, tudestg. Der brave Soldat Schwejk), ISBN 3-499-10409-1
Ernest Hemingway: A Farewell to Arms (emprim’ediziun engl. 1929, tudestg In einem andern Land)
Ernst Jünger: In Stahlgewittern, Stuttgart 2001 (emprim’ediziun 1920), ISBN 3-608-95208-X
Edlef Köppen: Heeresbericht, Minca 2004 (emprim’ediziun 1930), ISBN 3-421-05777-X
Karl Kraus: Die letzten Tage der Menschheit (emprim’ediziun 1918)
Erich Maria Remarque: Im Westen nichts Neues (emprim’ediziun 1929), roman scumandà en il Terz Reich
Erich Kästner Primaner in Uniform, Gedicht, welches eine Anklage eines Erziehungssystems ist, das die Jugend reif macht, als Kanonenfutter in den Krieg zu ziehen
Lucy Maud Montgomery: Rilla Of Ingleside (tudestg: Anne und Rilla), 1921, ISBN 3-401-02256-3
Marcel Proust: Die wiedergefundene Zeit, tom 7 da Auf der Suche nach der verlorenen Zeit, 1927
Ludwig Renn: Krieg, Berlin 2002 (emprim’ediziun 1928), ISBN 3-360-00976-2
Dominik Richert: Beste Gelegenheit zum Sterben. Meine Erlebnisse im Kriege 1914–1918 (emprim’ediziun 1989), diari dad in Alsazian ch’è stà en l’armada tudestga
Adrienne Thomas (Pseudonym von Hertha Strauch): Die Katrin wird Soldat (EA 1930), Roman scumandà en il Terz Reich
Georg von der Vring: Soldat Suhren, roman, 1927
Michael von Taube: Der großen Katastrophe entgegen, Erinnerungen, 1929
Arnold Zweig: ciclus da roman Der große Krieg der weißen Männer, che consista dals romans Die Zeit ist reif (1957), Junge Frau von 1914 (1931), Erziehung vor Verdun (1935), Der Streit um den Sergeanten Grischa (1927), Die Feuerpause (1954), Einsetzung eines Königs (1937). (In roman final che Zweig aveva planisà n’è betg pli cumparì)

Comics

Il dessignader da comics franzos Jacques Tardi è sa fatschentà en pliras da sias ovras cun l’Emprima Guerra mundiala. El metta la paisa sin las orrurs ed ils eveniments dals simpels schuldads en ils foss da protecziun.

Jacques Tardi: Grabenkrieg, Turitg 2002, Edition Moderne, ISBN 3-907055-59-4
Didier Daeninckx/Jacques Tardi: Soldat Varlot, Turitg 2001, Edition Moderne, ISBN 3-907055-45-4

Films

L’Emprima Guerra mundiala ha furnì materia per numerus films, tranter quels era blers da propaganda naziunalsocialista. Films impurtants davart il tema èn:

Shoulder Arms (Gewehr über), reschia: Charles Chaplin, USA 1918
The Big Parade (Die große Parade), reschia: King Vidor, USA 1925
Kreuzer Emden (davart il SMS Emden, ch’è pli tard stà savens tema en films), reschia: Louis Ralph, D 1926
Der Weltkrieg. Ein historischer Film, duas parts, UFA, D 1927/1928
Westfront 1918 (Vier von der Infanterie), reschia: G. W. Pabst, D 1930
Berge in Flammen, reschia: Karl Hartl, Luis Trenker, D 1931
All Quiet on the Western Front (Im Westen nichts Neues, tenor il roman cun il medem num da Erich Maria Remarque), reschia: Lewis Milestone, USA 1930; Remake: Regie: Delbert Mann, USA/UK 1979
Paths of Glory (Wege zum Ruhm), Regie: Stanley Kubrick, USA 1957
Johnny Got His Gun (Johnny zieht in den Krieg), reschia: Dalton Trumbo, USA 1971
The Red Baron (era: Von Richthofen and Brown; Manfred von Richthofen – Der Rote Baron), reschia: Roger Corman, USA 1971
Im Westen nichts Neues (1979) – film nov
Gallipoli, reschia: Peter Weir, AUS 1981
Oberst Redl, reschia: István Szabó, Ö 1985 (Il cas da spiunadi dad Alfred Redl era gia vegnì filmà avant pliras giadas en l’Austria, tranter auter il 1925 cun il medem titel sut la reschia da Hans Otto, 1955 sco Spionage, cumparì en la BRD sco Oberst Redl sut la reschia da Franz Antel.)
La Chambre des officiers (Die Offizierskammer), tenor il roman cun il medem titel da Marc Dugain), reschia: François Dupeyron, F 2001
Un long dimanche de fiançailles (Mathilde – Eine große Liebe; engl.: A very long engagement), reschia: Jean-Pierre Jeunet, F 2004
Merry Christmas (Joyeux Noël, Frohe Weihnachten), reschia: Christian Carion, F/D/GB e. a. 2005
Flyboys – Helden der Lüfte, reschia: Tony Bill, USA 2006

Colliaziuns en la rait

Infurmaziuns generalas

Commons

Commons: Erster Weltkrieg – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Wikisource

Emprima Guerra mundiala sin Wikisource, la biblioteca libra

Preistorgia

L’Emprima Guerra mundiala – Preistorgia ed entschatta (versiun online da la gasetta da la Landeszentrale für Politische Bildungsarbeit en Baviera)
Imperatur Franz Joseph I e l’entschatta da l‘Emprima Guerra mundiala: La „battaglia“ sper Temes Kubin

Militar ed andament da la guerra

Consequenzas

Wege der Erinnerung – Analisa da las consequenzas da la guerra e da la guerra sco era dal svilup dal temp tranter las guerras
Feldpostbriefe - Lettres de poilus „… wer fällt, der stirbt den Heldentod“ - Deutschlandfunk e Radio France èn sa regurdads l’onn 1998 en ina retscha d’emissiuns communablas da l’Emprima Guerra mundiala (manuscrit, datas audio ed infurmaziuns supplementaras).

Perscrutaziun istoriografica

Aribert Reimann: Der Erste Weltkrieg – Urkatastrophe oder Katalysator? (PDF-Datei; 90 kB)
Online-Bibliothek zum Ersten Weltkrieg (englais)

Maletgs e chartas

Uli Mößlang: Archiv da maletgs e chartas da las fortezzas da muntogna cun ulteriuras infurmaziuns
Fotografias en colur franzosas dal temp da l’Emprima Guerra mundiala
Fotos en colur da l’Emprima Guerra mundiala
World War One – Analisa da la BBC, cun blers maletgs (englais)
Reacziuns a Paris e reacziuns a Berlin sin la nova da l’entschatta da la guerra (registraziuns da film)
Archiv da tun e maletg tar l’Emprima Guerra mundiala
Fotos da la front da l’ost, 1. part e 2. part
Fotografias da guerra tudestgas - Peter Walther: Die Farbe des Krieges. Sin spiegel.de dals 11 da nov. 2008 (davart 1915/15 Frantscha)

Annotaziuns e referenzas

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Spencer Tucker (ed.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Chasa editura ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 273.
↑ George Kennan: Bismarcks europäisches System in der Auflösung, Frankfurt am Main 1981, p. 12.
↑ Georg Paul Rieß: „Aus Fürth´s Geschichte – von Georg Paul Rieß. Chronikschreiber. 1914. Viertes Jahr“. Fürth 1914 (offizielle Stadtchronik, Einzelexemplar im Stadtarchiv Fürth). p. 81.
↑ Österreichisch-ungarisches Rotbuch. Diplomatische Aktenstücke zur Vorgeschichte des Krieges 1914. Volksausgabe. Manzsche k.u.k. Hof-Verlags- und Universitäts-Buchhandlung, Vienna 1915, Dok. 37, p. 117.
↑ Imanuel Geiss (Hrsg.): Julikrise und Kriegsausbruch. Eine Dokumentensammlung. Hannover 1963, tom 1: p. 128 (nr.50); e Ludwig Bittner, Hans Uebersberger (edd.): Österreich-Ungarns Außenpolitik von der bosnischen Krise 1908 bis zum Kriegsausbruch 1914. Diplomatische Aktenstücke des österreichisch-ungarischen Ministeriums des Äußeren. Wien/Leipzig 1930, tom 8: p. 370f. (Nr.10145).
↑ Sebastian Haffner: Die sieben Todsünden des Deutschen Reiches im Ersten Weltkrieg. Gustav Lübbe Verlag, 2001, ISBN 3-7857-2077-7, p. 17.
↑ Peter Graf Kielmansegg: Deutschland und der Erste Weltkrieg. Frankfurt am Main 1968. p. 213
↑ Fritz Fischer: Deutsche Kriegsziele. Revolutionierung und Separatfrieden im Osten 1914–18. En: Fritz Fischer: Der Erste Weltkrieg und das deutsche Geschichtsbild. Beiträge zur Bewältigung eines historischen Tabus. Düsseldorf 1977. p. 151–206. (Publitgà l’emprim en: Historische Zeitschrift 188, (1959). p. 473–518) Qua p. 153 e Wolfgang J. Mommsen: Das Zeitalter des Imperialismus. Frankfurt am Main 1969 (= Fischer Weltgeschichte tom 28). p. 302–303
↑ Ulrich Cartarius (ed.): Deutschland im Ersten Weltkrieg. Texte und Dokumente 1914–1918. München 1982. S. 181–182 (doc.nr.126) und Gunther Mai: Das Ende des Kaiserreichs. Politik und Kriegsführung im Ersten Weltkrieg. München 1997, ISBN 3-423-04510-8, p. 199–203
↑ Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18. Düsseldorf 1964. p. 112
↑ Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18. Düsseldorf 1964. p. 125–127 e Hans W. Gatzke: Germany’s Drive to the West (Drang nach Westen). A study of Germany’s western war aims during the first world war. Baltimore 1950. p. 11–13
↑ Karl-Heinz Janßen: Der Kanzler und der General. Die Führungskrise um Bethmann Hollweg und Falkenhayn (1914–1916). Göttingen 1967. pp. 207 e 290 e Werner Conze: Polnische Nation und Deutsche Politik im Ersten Weltkrieg. Graz/Köln 1958. p. 319
↑ Wolfdieter Bihl (ed.): Deutsche Quellen zur Geschichte des Ersten Weltkrieges. Darmstadt 1991, p. 58f. (doc.nr. 16)
↑ Wolfdieter Bihl: Österreich-Ungarn und die Friedensschlüsse von Brest-Litovsk. Böhlau, Wien/Köln/Graz 1970, ISBN 3-205-08577-9, p. 118
↑ Fritz Fischer: Deutsche Kriegsziele. Revolutionierung und Separatfrieden im Osten 1914–18. En: Fritz Fischer: Der Erste Weltkrieg und das deutsche Geschichtsbild. Beiträge zur Bewältigung eines historischen Tabus. Düsseldorf 1977. pp. 151–206 (publitgà l’emprim en: Historische Zeitschrift 188 (1959), pp. 473–518), qua p. 202.
↑ Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18. Düsseldorf 1964. p. 674 und Gerhard Ritter: Staatskunst und Kriegshandwerk. Das Problem des „Militarismus“ in Deutschland. tom 4: Die Herrschaft des deutschen Militarismus und die Katastrophe von 1918. München 1968, ISBN 3-486-47041-8, p. 359
↑ Wolfgang J. Mommsen: Das Zeitalter des Imperialismus. Frankfurt am Main 1969. (= Fischer Weltgeschichte tom 28) pp. 302–303.
↑ Marshall M. Lee, Wolfgang Michalka: German Foreign Policy 1917–1933. Continuity or Break? Leamington Spa/Hamburg/New York 1987, ISBN 0-907582-52-4, p. 12 e Andreas Hillgruber: Deutschlands Rolle in der Vorgeschichte der beiden Weltkriege Göttingen 1979, ISBN 3-525-33440-0, p. 62–64
↑ Erich Volkmann: Die Annexionsfragen des Weltkrieges. Das Werk des Untersuchungsausschusses der Verfassungsgebenden Deutschen Nationalversammlung und des Deutschen Reichstages 1919–1928. Vierte Reihe. Die Ursachen des Deutschen Zusammenbruches im Jahre 1918. Zweite Abteilung. Der innere Zusammenbruch. tom 12, 1. Halbbabd: Gutachten des Sachverständigen Volkmann. Berlin 1929. pp. 16 e 20.
↑ Wilhelm Graf Lynar (Hrsg.): Deutsche Kriegsziele 1914-1918. Eine Diskussion. Frankfurt am Main/Berlin 1964, p. 13.
↑ George W.F. Hallgarten: Das Schicksal des Imperialismus im 20. Jahrhundert. Drei Abhandlungen über Kriegsursachen in Vergangenheit und Gegenwart. Frankfurt am Main 1969. p. 57–59.
↑ Gregor Schöllgen: „Fischer-Kontroverse“ und Kontinuitätsproblem. Deutsche Kriegsziele im Zeitalter der Weltkriege. En: Andreas Hillgruber, Jost Dülffer (edd.): Ploetz: Geschichte der Weltkriege. Mächte, Ereignisse, Entwicklungen 1900–1945 Freiburg/Würzburg 1981, ISBN 3-87640-070-8, pp. 163–177. Qua pp. 174–175.
↑ Samuel R. Williamson, Jr: Austria-Hungary and the Origins of the First World War. Houndmills/Basingstoke/Hampshire/London 1991, p. 211.
↑ Imre Gonda: Verfall der Kaiserreiche in Mitteleuropa. Der Zweibund in den letzten Kriegsjahren (1916–1918). Budapest 1977, ISBN 963-05-1084-7, p. 344.
↑ Wolfdieter Bihl: Die österreichisch-ungarischen Kriegsziele 1918. En: Richard Georg Plaschka, Karlheinz Mack: Die Auflösung des Habsburgerreiches. Zusammenbruch und Neuorientierung im Donauraum. Wien 1970. pp. 119–123, qua: p. 119.
↑ D. Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, p. 12.
↑ Georges-Henri Soutou: Übermut auf allen Seiten. Die Kriegsziele Frankreichs im Ersten Weltkrieg. En: Dokumente. Zeitschrift für den deutsch-französischen Dialog. annada 43, 1987, carnet 4, pp. 285–290, qua: p. 286f.
↑ David Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, ISBN 0-19-822574-1, pp. 42–44.
↑ D. Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, pp. 42–48.
↑ Pierre Renouvin: Die Kriegsziele der französischen Regierung 1914–1918. En: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, annada 17, 1966, carnet 3. pp. 129–168, qua: p. 135; e Friedrich Stieve (Hrsg.): Iswolski im Weltkriege. Der Diplomatische Schriftwechsel Iswolskis aus den Jahren 1914–1917. Neue Dokumente aus den Geheimakten der russischen Staatsarchive. Im Auftrage des Deutschen Auswärtigen Amtes. Berlin 1925, p. 213 (Wortlaut).
↑ D. Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, p. 72.
↑ Georges-Henri Soutou: Übermut auf allen Seiten. Die Kriegsziele Frankreichs im Ersten Weltkrieg. En: Dokumente. Zeitschrift für den deutsch-französischen Dialog. Annada 43, 1987, carnet 4, pp. 285–290, qua: p. 288ff.
↑ Horst-Günther Linke: Das zaristische Rußland und der Erste Weltkrieg. Diplomatie und Kriegsziele 1914–1917. Minca 1982, ISBN 978-3-7705-2051-0, pp. 40–41 e 237 e Henryk Batowski: Pläne zur Teilung der Habsburgermonarchie im Ersten Weltkrieg. En: Österreichische Osthefte, annada 10, carnet 3 (1968). pp. 129–140. qua: p. 130
↑ V. H. Rothwell: British War Aims and Peace Diplomacy 1914–1918. Oxford 1971. p. 18.
↑ David French: British strategy and war aims 1914–16. London 1986, ISBN 0-04-942197-2, pp. 22 e 83.
↑ Harry Hanak: Great Britain and Austria-Hungary during the First World War. A Study in the Formation of Public Opinion. London/New York/Toronto 1962. p. 205.
↑ V. H. Rothwell: British War Aims and Peace Diplomacy 1914–1918. Oxford 1971. p. 71 e 145–149, sco era W. B. Fest: British War Aims and German Peace Feelers During the First World War (December 1916–November 1918). En: The Historical Journal 15, 1972. p. 285–308, qua p. 293.
↑ Keith Robbins: The First World War. Oxford/New York 1984, ISBN 0-19-289149-9, p. 112.
↑ Friedrich Stieve (ed.): Iswolski im Weltkriege. Der Diplomatische Schriftwechsel Iswolskis aus den Jahren 1914–1917. Neue Dokumente aus den Geheimakten der russischen Staatsarchive. Im Auftrage des Deutschen Auswärtigen Amtes. Berlin 1925. p. 191–193 e [1]
↑ ^40,0 ^40,1 Jürgen Möckelmann: Das Deutschlandbild in den USA 1914-1918 und die Kriegszielpolitik Wilsons. Dissertation, Hamburg 1964, pp. 147 e 153.
↑ ^41,0 ^41,1 Jürgen Möckelmann: Das Deutschlandbild in den USA 1914-1918 und die Kriegszielpolitik Wilsons. Dissertation, Hamburg 1964, pp. 157ff.
↑ David French: Allies, Rivals and Enemies: British Strategy and War Aims during the First World War. En: John Turner (ed.): Britain and the First World War. London 1988, ISBN 0-04-445108-3. pp. 22–35. qua: p. 32
↑ David French: Allies, Rivals and Enemies: British Strategy and War Aims during the First World War. En: John Turner (edd.): Britain and the First World War. Londra 1988, ISBN 0-04-445108-3, pp. 22–35, qua: p. 33
↑ Charles Seymour (ed.): Die vertraulichen Dokumente des Obersten House. Stuttgart 1932, pp. 227–228 e 333–334
↑ The Oxford Companion to the History of Modern Science (J. L. Heilbron, ed.), Oxford University Press, New York 2003, p. 419.
↑ exemplaricamain Christian Geinitz: Kriegsfurcht und Kampfbereitschaft. Das Augusterlebnis in Freiburg. Eine Studie zum Kriegsbeginn 1914 Essen 1998.
↑ Österreichisch-ungarisches Rotbuch. Diplomatische Aktenstücke zur Vorgeschichte des Krieges 1914. Volksausgabe. Manzsche k.u.k. Hof-Verlags- und Universitäts-Buchhandlung, Vienna 1915, doc. 7, pp. 15–18
↑ parts da l’Abessinia (dal 1915 fin als 27 d’october 1916 sut Iyasu IV.), il Fur-Sultanat (Darfur a partir da 1916), il stadi Senussi (dapi il 1915) e la Persia (invasiun anglo-russa da l’Iran dapi ils 2 da november 1914) cumbattevan per part sin la vart da las pussanzas centralas. L’Arabia centrala ed il Hedschas eran per part dapi la revolta araba il zercladur 1916 militarmain sin la vart da l’entente. Bolivia, Peru, Ecuador, Uruguay e la Republica dominicana han rut giu l’onn 1917 sut influenza dals Stadis Unids lur relaziuns diplomaticas cun la Germania. cf. Spencer Tucker (ed.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Casa editura ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 672.
↑ Inditgà è il cumenzament effectiv da las activitads da cumbat, datas da las singulas decleraziuns da guerra varieschan per part da quel. Sche betg inditgà autramain tenor Erik Goldstein: Wars & Peace Treaties 1816–1991. Routledge, Londra 1992, ISBN 0-203-97682-7, pp. 197ff. Eingeschränkte Vorschau auf Google Books
↑ regenza provisorica / regenza roiala
↑ vgl. dazu An das deutsche Volk! bei Wikisource
↑ John N. Horne, Alan Kramer: German Atrocities, 1914. A History of Denial. Yale University Press, 2001, ISBN 978-0-300-10791-3, p. 15.
↑ Peter Hoeres: Krieg der Philosophen. Die deutsche und britische Philosophie im Ersten Weltkrieg. Chasa editura Schöningh, Paderborn 2004, ISBN 3-506-71731-6, p. 104.
↑ Spencer Tucker (Hrsg.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Chasa editura ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 192.
↑ Jeremy Black: Rethinking military history. Routledge, 2004, ISBN 978-0-415-27533-0, p. 132.
↑ Patrick O´Sullivan: „Die Lusitania – Mythos und Wirklichkeit“, Hamburg/Berlin/Bonn 1999, ISBN 3-8132-0681-5, p. 85
↑ Heeres-Sanitätsinspektion im Reichswehrministerium (ed.): Sanitätsbericht über das Deutsche Heer im Weltkriege 1914/1918 (deutsches Feld- und Besatzungsheer; deutscher Kriegssanitätsbericht 1914/1918). tom 3, chasa editura Mittler, Berlin 1934
↑ Arnold Suppan: Jugoslawien und Österreich 1918 – 1938. Bilaterale Außenpolitik im europäischen Umfeld. Verlag für Geschichte u. Politik, Vienna 1996, ISBN 3-486-56166-9, p. 30.
↑ Hans-Ulrich Wehler: Das Deutsche Kaiserreich 1871–1918. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1973, ISBN 3-525-33542-3, p. 203.
↑ Ernst Willi Hansen: Der Staat im Staate. Militärgeschichte der Weimarer Republik 1919−1933. En: Karl-Volker Neugebauer, Michael Busch (edd.): Grundkurs deutsche Militärgeschichte. tom 2: Das Zeitalter der Weltkriege 1914 bis 1945. Völker in Waffen. Verlag Oldenbourg, Minca 2007, ISBN 978-3-486-58099-0, pp. 86–197, qua: p. 91; e Horst Möller: Europa zwischen den Weltkriegen. Verlag Oldenbourg, Minca 1998, ISBN 3-486-52311-2, p. 2.
↑ Friedrich Raab: Die Entwicklung der Reichsfinanzen seit 1924. Zentralverlag, Berlin 1929, p. 15.
↑ Artikel Tarnkappe. En: Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm. (squitschà: 16 toms., p. Hirzel, Leipzig 1854–1960). „Tarnkappe“ p. ex. tar Heinrich Heine. cf. tarnen. En: Duden, tom 7: Das Herkunftswörterbuch. Dudenverlag, Mannheim u. a. 1989, ISBN 3-411-20907-0.
↑ Patrick O´Sullivan: Die Lusitania. Mythos und Wirklichkeit. Mittler, Hamburg/Berlin/Bonn 1999, ISBN 3-8132-0681-5, pp. 97 ff.; Collin Simpson: Die Lusitania, Frankfurt a.M. 1973, ISBN 3-10-074401-2, S. 122
↑ Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Jay Winter, Geoffrey Parker, Mary R. Habeck (Hrsg.): Der Erste Weltkrieg und das 20. Jahrhundert. Hamburg 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.
↑ Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Volker Berghahn: Der Erste Weltkrieg. München 2003. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.
↑ Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Wolfgang Mommsen: Die Urkatastrophe Deutschlands. Der Erste Weltkrieg 1914–1918. Stuttgart 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.
↑ Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Michael Salewski: Der Erste Weltkrieg. Paderborn 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.
↑ Niall Ferguson, The Pity of War. 1998.
↑ ^69,0 ^69,1 Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Niall Ferguson: Der falsche Krieg. Der Erste Weltkrieg und das 20. Jahrhundert. München 2001. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.
↑ Klaus Hildebrand: Wie entstand der Erste Weltkrieg? Recensiun tar: Niall Ferguson: Der falsche Krieg. Der Erste Weltkrieg und das zwanzigste Jahrhundert. Stuttgart 1999. En: Frankfurter Allgemeine Zeitung nr. 175 dals 31 da fanadur 1999, p. 7.
↑ Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Bruno Thoß, Hans-Erich Volkmann (edd.): Erster Weltkrieg – Zweiter Weltkrieg: Ein Vergleich. Krieg, Kriegserlebnis, Kriegserfahrung in Deutschland. Paderborn 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.
↑ Bruno Thoß: Der Erste Weltkrieg als Ereignis und Erlebnis. Paradigmenwechsel in der westdeutschen Weltkriegsforschung seit der Fischer-Kontroverse. En: Wolfgang Michalka (ed.): Der Erste Weltkrieg. Wirkung – Wahrnehmung – Analyse. Genehmigte Lizenzausgabe für Seehamer Verlag GmbH, Weyarn 1997, ISBN 3-932131-37-1. pp. 1012-1043.

[Tucker-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Spencer Tucker (ed.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Chasa editura ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 273.

[2] George Kennan: Bismarcks europäisches System in der Auflösung, Frankfurt am Main 1981, p. 12.

[3] Georg Paul Rieß: „Aus Fürth´s Geschichte – von Georg Paul Rieß. Chronikschreiber. 1914. Viertes Jahr“. Fürth 1914 (offizielle Stadtchronik, Einzelexemplar im Stadtarchiv Fürth). p. 81.

[4] Österreichisch-ungarisches Rotbuch. Diplomatische Aktenstücke zur Vorgeschichte des Krieges 1914. Volksausgabe. Manzsche k.u.k. Hof-Verlags- und Universitäts-Buchhandlung, Vienna 1915, Dok. 37, p. 117.

[5] Imanuel Geiss (Hrsg.): Julikrise und Kriegsausbruch. Eine Dokumentensammlung. Hannover 1963, tom 1: p. 128 (nr.50); e Ludwig Bittner, Hans Uebersberger (edd.): Österreich-Ungarns Außenpolitik von der bosnischen Krise 1908 bis zum Kriegsausbruch 1914. Diplomatische Aktenstücke des österreichisch-ungarischen Ministeriums des Äußeren. Wien/Leipzig 1930, tom 8: p. 370f. (Nr.10145).

[Hafffner-6] Sebastian Haffner: Die sieben Todsünden des Deutschen Reiches im Ersten Weltkrieg. Gustav Lübbe Verlag, 2001, ISBN 3-7857-2077-7, p. 17.

[7] Peter Graf Kielmansegg: Deutschland und der Erste Weltkrieg. Frankfurt am Main 1968. p. 213

[8] Fritz Fischer: Deutsche Kriegsziele. Revolutionierung und Separatfrieden im Osten 1914–18. En: Fritz Fischer: Der Erste Weltkrieg und das deutsche Geschichtsbild. Beiträge zur Bewältigung eines historischen Tabus. Düsseldorf 1977. p. 151–206. (Publitgà l’emprim en: Historische Zeitschrift 188, (1959). p. 473–518) Qua p. 153 e Wolfgang J. Mommsen: Das Zeitalter des Imperialismus. Frankfurt am Main 1969 (= Fischer Weltgeschichte tom 28). p. 302–303

[9] Ulrich Cartarius (ed.): Deutschland im Ersten Weltkrieg. Texte und Dokumente 1914–1918. München 1982. S. 181–182 (doc.nr.126) und Gunther Mai: Das Ende des Kaiserreichs. Politik und Kriegsführung im Ersten Weltkrieg. München 1997, ISBN 3-423-04510-8, p. 199–203

[10] Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18. Düsseldorf 1964. p. 112

[11] Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18. Düsseldorf 1964. p. 125–127 e Hans W. Gatzke: Germany’s Drive to the West (Drang nach Westen). A study of Germany’s western war aims during the first world war. Baltimore 1950. p. 11–13

[12] Karl-Heinz Janßen: Der Kanzler und der General. Die Führungskrise um Bethmann Hollweg und Falkenhayn (1914–1916). Göttingen 1967. pp. 207 e 290 e Werner Conze: Polnische Nation und Deutsche Politik im Ersten Weltkrieg. Graz/Köln 1958. p. 319

[13] Wolfdieter Bihl (ed.): Deutsche Quellen zur Geschichte des Ersten Weltkrieges. Darmstadt 1991, p. 58f. (doc.nr. 16)

[14] Wolfdieter Bihl: Österreich-Ungarn und die Friedensschlüsse von Brest-Litovsk. Böhlau, Wien/Köln/Graz 1970, ISBN 3-205-08577-9, p. 118

[15] Fritz Fischer: Deutsche Kriegsziele. Revolutionierung und Separatfrieden im Osten 1914–18. En: Fritz Fischer: Der Erste Weltkrieg und das deutsche Geschichtsbild. Beiträge zur Bewältigung eines historischen Tabus. Düsseldorf 1977. pp. 151–206 (publitgà l’emprim en: Historische Zeitschrift 188 (1959), pp. 473–518), qua p. 202.

[16] Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18. Düsseldorf 1964. p. 674 und Gerhard Ritter: Staatskunst und Kriegshandwerk. Das Problem des „Militarismus“ in Deutschland. tom 4: Die Herrschaft des deutschen Militarismus und die Katastrophe von 1918. München 1968, ISBN 3-486-47041-8, p. 359

[17] Wolfgang J. Mommsen: Das Zeitalter des Imperialismus. Frankfurt am Main 1969. (= Fischer Weltgeschichte tom 28) pp. 302–303.

[18] Marshall M. Lee, Wolfgang Michalka: German Foreign Policy 1917–1933. Continuity or Break? Leamington Spa/Hamburg/New York 1987, ISBN 0-907582-52-4, p. 12 e Andreas Hillgruber: Deutschlands Rolle in der Vorgeschichte der beiden Weltkriege Göttingen 1979, ISBN 3-525-33440-0, p. 62–64

[19] Erich Volkmann: Die Annexionsfragen des Weltkrieges. Das Werk des Untersuchungsausschusses der Verfassungsgebenden Deutschen Nationalversammlung und des Deutschen Reichstages 1919–1928. Vierte Reihe. Die Ursachen des Deutschen Zusammenbruches im Jahre 1918. Zweite Abteilung. Der innere Zusammenbruch. tom 12, 1. Halbbabd: Gutachten des Sachverständigen Volkmann. Berlin 1929. pp. 16 e 20.

[20] Wilhelm Graf Lynar (Hrsg.): Deutsche Kriegsziele 1914-1918. Eine Diskussion. Frankfurt am Main/Berlin 1964, p. 13.

[21] George W.F. Hallgarten: Das Schicksal des Imperialismus im 20. Jahrhundert. Drei Abhandlungen über Kriegsursachen in Vergangenheit und Gegenwart. Frankfurt am Main 1969. p. 57–59.

[22] Gregor Schöllgen: „Fischer-Kontroverse“ und Kontinuitätsproblem. Deutsche Kriegsziele im Zeitalter der Weltkriege. En: Andreas Hillgruber, Jost Dülffer (edd.): Ploetz: Geschichte der Weltkriege. Mächte, Ereignisse, Entwicklungen 1900–1945 Freiburg/Würzburg 1981, ISBN 3-87640-070-8, pp. 163–177. Qua pp. 174–175.

[23] Samuel R. Williamson, Jr: Austria-Hungary and the Origins of the First World War. Houndmills/Basingstoke/Hampshire/London 1991, p. 211.

[24] Imre Gonda: Verfall der Kaiserreiche in Mitteleuropa. Der Zweibund in den letzten Kriegsjahren (1916–1918). Budapest 1977, ISBN 963-05-1084-7, p. 344.

[25] Wolfdieter Bihl: Die österreichisch-ungarischen Kriegsziele 1918. En: Richard Georg Plaschka, Karlheinz Mack: Die Auflösung des Habsburgerreiches. Zusammenbruch und Neuorientierung im Donauraum. Wien 1970. pp. 119–123, qua: p. 119.

[26] D. Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, p. 12.

[27] Georges-Henri Soutou: Übermut auf allen Seiten. Die Kriegsziele Frankreichs im Ersten Weltkrieg. En: Dokumente. Zeitschrift für den deutsch-französischen Dialog. annada 43, 1987, carnet 4, pp. 285–290, qua: p. 286f.

[28] David Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, ISBN 0-19-822574-1, pp. 42–44.

[29] D. Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, pp. 42–48.

[30] Pierre Renouvin: Die Kriegsziele der französischen Regierung 1914–1918. En: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, annada 17, 1966, carnet 3. pp. 129–168, qua: p. 135; e Friedrich Stieve (Hrsg.): Iswolski im Weltkriege. Der Diplomatische Schriftwechsel Iswolskis aus den Jahren 1914–1917. Neue Dokumente aus den Geheimakten der russischen Staatsarchive. Im Auftrage des Deutschen Auswärtigen Amtes. Berlin 1925, p. 213 (Wortlaut).

[31] D. Stevenson: French war aims against Germany 1914–1919. New York 1982, p. 72.

[32] Georges-Henri Soutou: Übermut auf allen Seiten. Die Kriegsziele Frankreichs im Ersten Weltkrieg. En: Dokumente. Zeitschrift für den deutsch-französischen Dialog. Annada 43, 1987, carnet 4, pp. 285–290, qua: p. 288ff.

[33] Horst-Günther Linke: Das zaristische Rußland und der Erste Weltkrieg. Diplomatie und Kriegsziele 1914–1917. Minca 1982, ISBN 978-3-7705-2051-0, pp. 40–41 e 237 e Henryk Batowski: Pläne zur Teilung der Habsburgermonarchie im Ersten Weltkrieg. En: Österreichische Osthefte, annada 10, carnet 3 (1968). pp. 129–140. qua: p. 130

[34] V. H. Rothwell: British War Aims and Peace Diplomacy 1914–1918. Oxford 1971. p. 18.

[35] David French: British strategy and war aims 1914–16. London 1986, ISBN 0-04-942197-2, pp. 22 e 83.

[36] Harry Hanak: Great Britain and Austria-Hungary during the First World War. A Study in the Formation of Public Opinion. London/New York/Toronto 1962. p. 205.

[37] V. H. Rothwell: British War Aims and Peace Diplomacy 1914–1918. Oxford 1971. p. 71 e 145–149, sco era W. B. Fest: British War Aims and German Peace Feelers During the First World War (December 1916–November 1918). En: The Historical Journal 15, 1972. p. 285–308, qua p. 293.

[38] Keith Robbins: The First World War. Oxford/New York 1984, ISBN 0-19-289149-9, p. 112.

[39] Friedrich Stieve (ed.): Iswolski im Weltkriege. Der Diplomatische Schriftwechsel Iswolskis aus den Jahren 1914–1917. Neue Dokumente aus den Geheimakten der russischen Staatsarchive. Im Auftrage des Deutschen Auswärtigen Amtes. Berlin 1925. p. 191–193 e [1]

[Möckelmann147-40] 40,0 ^40,1 Jürgen Möckelmann: Das Deutschlandbild in den USA 1914-1918 und die Kriegszielpolitik Wilsons. Dissertation, Hamburg 1964, pp. 147 e 153.

[Möckelmann157-41] 41,0 ^41,1 Jürgen Möckelmann: Das Deutschlandbild in den USA 1914-1918 und die Kriegszielpolitik Wilsons. Dissertation, Hamburg 1964, pp. 157ff.

[42] David French: Allies, Rivals and Enemies: British Strategy and War Aims during the First World War. En: John Turner (ed.): Britain and the First World War. London 1988, ISBN 0-04-445108-3. pp. 22–35. qua: p. 32

[43] David French: Allies, Rivals and Enemies: British Strategy and War Aims during the First World War. En: John Turner (edd.): Britain and the First World War. Londra 1988, ISBN 0-04-445108-3, pp. 22–35, qua: p. 33

[44] Charles Seymour (ed.): Die vertraulichen Dokumente des Obersten House. Stuttgart 1932, pp. 227–228 e 333–334

[45] The Oxford Companion to the History of Modern Science (J. L. Heilbron, ed.), Oxford University Press, New York 2003, p. 419.

[46] xemplaricamain Christian Geinitz: Kriegsfurcht und Kampfbereitschaft. Das Augusterlebnis in Freiburg. Eine Studie zum Kriegsbeginn 1914 Essen 1998.

[47] Österreichisch-ungarisches Rotbuch. Diplomatische Aktenstücke zur Vorgeschichte des Krieges 1914. Volksausgabe. Manzsche k.u.k. Hof-Verlags- und Universitäts-Buchhandlung, Vienna 1915, doc. 7, pp. 15–18

[48] rts da l’Abessinia (dal 1915 fin als 27 d’october 1916 sut Iyasu IV.), il Fur-Sultanat (Darfur a partir da 1916), il stadi Senussi (dapi il 1915) e la Persia (invasiun anglo-russa da l’Iran dapi ils 2 da november 1914) cumbattevan per part sin la vart da las pussanzas centralas. L’Arabia centrala ed il Hedschas eran per part dapi la revolta araba il zercladur 1916 militarmain sin la vart da l’entente. Bolivia, Peru, Ecuador, Uruguay e la Republica dominicana han rut giu l’onn 1917 sut influenza dals Stadis Unids lur relaziuns diplomaticas cun la Germania. cf. Spencer Tucker (ed.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Casa editura ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 672.

[49] Inditgà è il cumenzament effectiv da las activitads da cumbat, datas da las singulas decleraziuns da guerra varieschan per part da quel. Sche betg inditgà autramain tenor Erik Goldstein: Wars & Peace Treaties 1816–1991. Routledge, Londra 1992, ISBN 0-203-97682-7, pp. 197ff. Eingeschränkte Vorschau auf Google Books

[50] regenza provisorica / regenza roiala

[51] vgl. dazu An das deutsche Volk! bei Wikisource

[52] John N. Horne, Alan Kramer: German Atrocities, 1914. A History of Denial. Yale University Press, 2001, ISBN 978-0-300-10791-3, p. 15.

[53] Peter Hoeres: Krieg der Philosophen. Die deutsche und britische Philosophie im Ersten Weltkrieg. Chasa editura Schöningh, Paderborn 2004, ISBN 3-506-71731-6, p. 104.

[54] Spencer Tucker (Hrsg.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Chasa editura ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 192.

[55] Jeremy Black: Rethinking military history. Routledge, 2004, ISBN 978-0-415-27533-0, p. 132.

[Sullivan85-56] Patrick O´Sullivan: „Die Lusitania – Mythos und Wirklichkeit“, Hamburg/Berlin/Bonn 1999, ISBN 3-8132-0681-5, p. 85

[57] Heeres-Sanitätsinspektion im Reichswehrministerium (ed.): Sanitätsbericht über das Deutsche Heer im Weltkriege 1914/1918 (deutsches Feld- und Besatzungsheer; deutscher Kriegssanitätsbericht 1914/1918). tom 3, chasa editura Mittler, Berlin 1934

[58] Arnold Suppan: Jugoslawien und Österreich 1918 – 1938. Bilaterale Außenpolitik im europäischen Umfeld. Verlag für Geschichte u. Politik, Vienna 1996, ISBN 3-486-56166-9, p. 30.

[59] Hans-Ulrich Wehler: Das Deutsche Kaiserreich 1871–1918. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1973, ISBN 3-525-33542-3, p. 203.

[60] Ernst Willi Hansen: Der Staat im Staate. Militärgeschichte der Weimarer Republik 1919−1933. En: Karl-Volker Neugebauer, Michael Busch (edd.): Grundkurs deutsche Militärgeschichte. tom 2: Das Zeitalter der Weltkriege 1914 bis 1945. Völker in Waffen. Verlag Oldenbourg, Minca 2007, ISBN 978-3-486-58099-0, pp. 86–197, qua: p. 91; e Horst Möller: Europa zwischen den Weltkriegen. Verlag Oldenbourg, Minca 1998, ISBN 3-486-52311-2, p. 2.

[61] Friedrich Raab: Die Entwicklung der Reichsfinanzen seit 1924. Zentralverlag, Berlin 1929, p. 15.

[62] Artikel Tarnkappe. En: Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm. (squitschà: 16 toms., p. Hirzel, Leipzig 1854–1960). „Tarnkappe“ p. ex. tar Heinrich Heine. cf. tarnen. En: Duden, tom 7: Das Herkunftswörterbuch. Dudenverlag, Mannheim u. a. 1989, ISBN 3-411-20907-0.

[63] Patrick O´Sullivan: Die Lusitania. Mythos und Wirklichkeit. Mittler, Hamburg/Berlin/Bonn 1999, ISBN 3-8132-0681-5, pp. 97 ff.; Collin Simpson: Die Lusitania, Frankfurt a.M. 1973, ISBN 3-10-074401-2, S. 122

[64] Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Jay Winter, Geoffrey Parker, Mary R. Habeck (Hrsg.): Der Erste Weltkrieg und das 20. Jahrhundert. Hamburg 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.

[65] Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Volker Berghahn: Der Erste Weltkrieg. München 2003. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.

[66] Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Wolfgang Mommsen: Die Urkatastrophe Deutschlands. Der Erste Weltkrieg 1914–1918. Stuttgart 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.

[67] Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Michael Salewski: Der Erste Weltkrieg. Paderborn 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.

[68] Niall Ferguson, The Pity of War. 1998.

[va_ferguson-69] 69,0 ^69,1 Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Niall Ferguson: Der falsche Krieg. Der Erste Weltkrieg und das 20. Jahrhundert. München 2001. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.

[70] Klaus Hildebrand: Wie entstand der Erste Weltkrieg? Recensiun tar: Niall Ferguson: Der falsche Krieg. Der Erste Weltkrieg und das zwanzigste Jahrhundert. Stuttgart 1999. En: Frankfurter Allgemeine Zeitung nr. 175 dals 31 da fanadur 1999, p. 7.

[71] Volker Ackermann: Literaturbericht: Erster Weltkrieg. Qua recensiun tar: Bruno Thoß, Hans-Erich Volkmann (edd.): Erster Weltkrieg – Zweiter Weltkrieg: Ein Vergleich. Krieg, Kriegserlebnis, Kriegserfahrung in Deutschland. Paderborn 2002. En: H-Soz-u-Kult, 13 da matg 2004.

[72] Bruno Thoß: Der Erste Weltkrieg als Ereignis und Erlebnis. Paradigmenwechsel in der westdeutschen Weltkriegsforschung seit der Fischer-Kontroverse. En: Wolfgang Michalka (ed.): Der Erste Weltkrieg. Wirkung – Wahrnehmung – Analyse. Genehmigte Lizenzausgabe für Seehamer Verlag GmbH, Weyarn 1997, ISBN 3-932131-37-1. pp. 1012-1043.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]