Estonia

Republica da l’Estonia Eesti Vabariik (eston)
Lingua uffiziala	eston
Chapitala	Tallinn
Furma da stadi	republica parlamentara
Schef da stadi	presidenta Kersti Kaljulaid
Schef da la regenza	primministra Kaja Kallas
Surfatscha	45 339 km²
Abitants	1 319 133 (2018)
Spessezza	29 abitants per km²
Munaida	euro (€)
Independenza	24 da favrer 1918 20 d’avust 1991
Imni naziunal	Mu isamaa, mu õnn ja rõõm
Zona d'urari	UTC+2
Numer da l'auto	EST
TLD d'internet	.ee
Preselecziun	+372

L’Estonia (eston Eesti [ˈeːsti]) è in stadi en il Balticum. Sco pajais situà il pli al nord dals trais stadis baltics, cunfinescha el en il sid cun la Lettonia, en l’ost cun la Russia ed en il nord e vest cun la Mar da l'Ost. Sur il Golf Finlandais existan stretgas relaziuns tar la Finlanda ed istoricamain datti tras ils abitants da derivanza tudestga bleras colliaziuns culturalas tar la Germania.

Il stadi è stà l’emprima giada independent dal 1918 fin il 1940 ed ha reacquistà l’independenza il 1991. L’Estonia è commembra da las Naziuns unidas e dapi il 2004 da l’Uniun europeica (dapi il 2011 er da la zona da l’euro). Daspera fa il pajais part dal Cussegl da l'Europa, da la NATO, da l’OSCE (Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa) e da l’OECD (Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l'Europa).

L’Estonia dumbra bundant 1,3 milliuns abitants (situaziun dal 2018). La chapitala e pli gronda citad dal pajais è Tallinn, la segund gronda citad è Tartu.

Geografia

Parc naziunal da Karula

L’Estonia è situada en il nord dal Balticum. L’attribuziun geografica da l’entira regiun è contestada e vegn influenzada sper facturs geografics er d’aspects istoric-culturals e politics. Uschia vegn il Balticum attribuì tant a l’Europa dal Nord sco er a l’Europa Centrala, l’Europa da l'Ost e l’Europa dal Nordost.

L’Estonia sa chatta a la costa orientala da la Mar da l'Ost. La surfatscha dal pajais è in pau pli gronda che quella da la Svizra. Il territori è segnà da guauds e collinas ed è ritg da lais e da palids; l’autezza sur mar munta en media a 50 m. En la regiun da morenas en il sidost dal pajais, vers la cuntrada da collinas da la Livonia, sa chatta la pli auta elevaziun dal pajais, il Suur Munamägi (318 meters). Il pli grond lai è il Peipsi järv, las pli grondas inslas èn Saaremaa e Hiiumaa.

La costa mesira en tut ina lunghezza da 3794 kilometers. Quella è segnada da plirs golfs e stretgas da la mar.

Clima

Il clima da l’Estonia è en general temprà-frestg fin criv. Ils envierns èn fraids cun bler schelira, las stads tempradas fin chaudas al nivel da l’Europa dal Nord. La temperatura media annuala en la chapitala Tallinn è 4,5 °C; las precipitaziuns muntan a 650 mm cun in maximum vers la fin da stad. Il fanadur cuntanschan las temperaturas en media valurs da 16,5 °C, il schaner da −6,0 °C. Malgrà l’enviern fraid restan las costas per ordinari libras da glatsch.

Flora e fauna

Dapli che 50 % da la surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud. La planta da feglia la pli frequenta è il badugn. Quella furma in motiv frequent en chanzuns popularas e poesias e vala sco simbol naziunal dal pajais. Surtut sin terrens sablunus en vischinanza da la mar cumpara er il tieu da guaud. Tut en tut cumpiglia questa planta radund 35 % da la surfatscha dal guaud. Daspera tutgan er il pign ed il laresch tar las plantas da guglias derasadas en l’Estonia.

Tranter ils mammals gronds èn da numnar l’elan (ca. 12 000), il tschierv (ca. 2800), il chavriel (ca. 50 000) sco er urs brin (ca. 600), luf-tscherver (ca. 800), luf (ca. 140) e portg selvadi. Vitiers vegnan vulps, casturs, fiergnas e las lieurs alvas ch’èn daventadas pli stgarsas (ca. 12 000).

Istorgia

L’Estonia odierna sa cumpona da l’anteriura provinza Estonia, ch’ha appartegnì dal 1710 fin il 1918 a l’Imperi russ, sco er da la part settentriunala da la Livonia, tar la quala tutga er l’insla Saaremaa.

Influenza tudestga

Ils vasals ch’eran arrivads en il pajais cun l’Urden teutonic èn s’unids l’emprima giada il 1252 ad in’administraziun autonoma, la quala è vegnida confermada tras l’Estonia dal Nord ch’era stada fin il 1346 en ils mauns dals Danais. Suenter la fin dal domini da l’Urden teutonic l’onn 1561 han las citads da la Hansa ed ils chavaliers exequì l’administraziun. Ils privilegis dal pajais – ina sort statut d’autonomia – èn vegnids confermads da vart da la curuna svedaisa; quels èn er sa mantegnids suenter che la Russia ha conquistà l’Estonia en rom da la Gronda Guerra nordica (1710).

La classa sociala superiura citadina ed ils proprietaris da bains eran da lingua tudestga; fin il 1885 ha il tudestg er furmà la lingua administrativa e d’instrucziun. Sin fundament d’ina campagna da russificaziun da vart da la regenza zaristica ha il russ remplazzà il tudestg en questa funcziun.

Emprima independenza

Decleraziun da l’independenza a Pärnu, 1918

Sin via vers in’atgna identitad culturala e politica dal pajais ha l’universitad da Tartu giugà in’impurtanta rolla: A partir dals onns 1870 n’han ils students estons betg pli considerà lur commembranza en las corporaziuns da students sco pass d’assimilaziun, mabain duvrà quellas sco med per furmar lur atgna identitad. En il decurs da la scrudada da l’Imperi russ (Revoluziun d'october) ha l’Estonia cuntanschì ils 24 da favrer 1918 si’independenza ed è daventada il 1921 commembra da la Societad da las naziuns.

Ils onns 1939 fin 1940 han ils naziunalsocialists manà enavos ils abitants dals stadis baltics da derivanza tudestga en il Reich tudestg («Heim ins Reich»). Il motiv per propi ha furmà la cunvegna secreta tar il Patg da Hitler e Stalin che preveseva d’attribuir il Balticum a la sfera d’influenza sovietica.

Republica sovietica

Sut grond squitsch e smanatschond da far diever da violenza ha l’Uniun sovietica annectà l’onn 1940 l’Estonia ensemen cun la Lettonia e la Lituania. Ord vista uffiziala dal grond vischin en l’ost èn ils stadis baltics s’associads a l’Uniun sovietica. Però ha existì durant l’entira perioda da l’appartegnientscha da l’Estonia a l’Uniun sovietica ina regenza d’exil estona, la cuntinuitad da la quala vegn er renconuschida tenor l’interpretaziun uffiziala odierna da l’Estonia. Er a nivel internaziunal n’han ins per gronda part betg renconuschì l’annexiun. La republica sovietica socialistica estona è vegnida proclamada cun sustegn d’emissaris sovietics, suenter che l’Estonia aveva gia stuì tolerar avant truppas sovieticas sin ses territori. L’onn 1940/41 han gì lieu deportaziuns en massa d’Estons, surtut da la classa burgaisa e da persunas scoladas, en l’intern da l’Uniun sovietica. Blers dad els èn vegnids per la vita en ils champs da correcziun dal gulag. Suenter l’attatga tudestga sin l’Uniun sovietica l’onn 1941 è il pajais stà fin il 1944 sut occupaziun tudestga. Durant quest temp han ins er persequità en l’Estonia, sut collavuraziun da forzas auxiliaras dal lieu, la politica da genocid dal reschim naziunalsocialistic. Radund 1000 Gidieus indigens e ca. 10 000 Gidieus da l’ulteriura Europa Centrala ed Europa da l’ost èn vegnids mazzads en l’Estonia en rom dal holocaust.

Pervi da las experientschas cun ils Soviets èn blers Estons s’unids cun ils Tudestgs; da l’autra vart han numerus abitants dal pajais er battì da vart sovietica. L’onn 1944 èn dieschmillis Estons fugids vers vest, en Germania e da là pli tard en l’America e l’Australia, blers ultra da quai en Svezia u Finlanda. Suenter che l’Armada cotschna ha danovamain occupà il pajais l’atun 1944, è quel vegnì incorporà en l’Uniun sovietica cun restituir la republica sovietica socialistica estona. Danovamain han gì lieu exportaziuns da persunas che vegnivan suspectadas d’avair ina tenuta critica envers il sistem sovietic e repressalias cunter uschenumnads inimis dal pievel.

Durant la Segunda Guerra mundiala ha er la populaziun da lingua svedaisa, ch’aveva surtut vivì sin las inslas Hiiumaa, Vormsi e Ruhnu, bandunà il pajais. Fin là era sa mantegnì il svedais eston che tutga ensemen cun il svedais finlandais tar ils dialects da la Svezia da l’Ost.

Dal 1945 fin il 1990 han ins domicilià intenziunadamain persunas betg estonas, surtut Russ, quai ch’ha midà fermamain la cumposiziun da la populaziun tenor naziunalitad a disfavur da la populaziun indigena estona.

Recuperaziun da l’independenza l’onn 1990

Ils 30 da mars 1990 è l’Estonia puspè sa declerada sco republica. Ils 18 da december ha il pajais desistì da collavurar en il soviet superiur da l’Uniun sovietica. A chaschun d’ina votaziun dal pievel ils 3 da mars 1991 davart il status futur da la republica, han 78 % da las persunas cun dretg da votar ditg gea a l’independenza statala. Suenter il Putsch d’avust a Moscau ils 20 d’avust 1991 ha er il Cussegl superiur da l’Estonia declerà l’independenza cumplaina da l’Uniun sovietica. L’Uniun sovietica ha renconuschì l’independenza da l’Estonia ils 6 da settember 1991.

Uschia è ì a fin in process da distatgament da l’Uniun sovietica ch’ha durà plirs onns. L’entir andament da quel è per gronda part sa splegà a moda paschaivla ed è vegnì enconuschent sco ‹Revoluziun chantanta›.

Ils 29 da mars 2004 è l’Estonia daventada commember da la NATO ed ils 9 da december 2010 da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en l’Europa (OECD).

Gia ils 14 da settember 2003 aveva la populaziun vuschà en rom d’in referendum a favur da l’adesiun a l’Uniun europeica; quella è entrada en vigur il prim da matg 2004. Il prim da schaner 2011 ha l’Estonia introducì l’euro, e quai sco emprim stadi baltic.

In grond problem per l’Estonia furma l’emigraziun: Giuvens Estons cun buna furmaziun van savens a star en Scandinavia u en l’Europa dal Vest. A medem temp resta la quota da naschientschas constantamain bassa.

Politica

Structura dal stadi

Riigikogu – sedia dal parlament da l’Estonia

L’Estonia è ina republica parlamentara. La pussanza legislativa cumpeta al Riigikogu (radunanza statala/parlament) che sa cumpona da 101 deputadas e deputads. Il dretg d’eleger han ils burgais estons a partir dal 18avel onn, il dretg da vegnir elegì en il parlament (dretg d’eleger passiv) a partir dal 21avel onn. En l’index da democrazia sa chatta l’Estonia sin plaz 33 da 167 pajais (situaziun dal 2016).

Schef da stadi è il president da la Republica da l’Estonia. Quel sto esser in burgais da derivanza estona ed avair almain 40 onns. Il president exequescha per gronda part incumbensas da natira ceremoniala. El u ella represchenta l’Estonia davant il dretg internaziunal, nominescha ils ambassadurs estons, accreditescha ils ambassadurs exteriurs en l’Estonia e surdat titels e decoraziuns militaras e diplomaticas.

La regenza dal pajais sa cumpona dals ministers e dal primminister (schef da la regenza). Il primminister vegn incumbensà dal president e dal parlament da furmar la regenza. Ils ministers ch’èn vegnids designads dal primminister prestan il sarament en il parlament e vegnan silsuenter, ensemen cun il schef da la regenza, installads en uffizi tras il president.

Ina separaziun consequenta tranter schef da stadi e schef da la regenza vegn pratitgada en l’Estonia pir dapi ch’il pajais ha reacquistà la suveranitad il 1990.

En l’Estonia pon ins eleger ubain en cabinas d’elecziun ubain sur l’internet. Tar las elecziuns sur l’internet pon ils electurs midar opiniun fin la fin da las elecziuns preliminaras. Il di da l’elecziun po l’elecziun, sche giavischà, vegnir curregida in’ultima giada.

Politica exteriura

Uniun europeica

Ils 14 da settember 2004 han ils Estons votà davart l’adesiun a l’Uniun europeica. La participaziun a las elecziuns ha muntà a 64 %. Cun ina maioritad da 66,9 % gea cunter 33,1 % na han ils burgais approvà la commembranza a l’Uniun europeica; igl è quai però stà la pli bassa rata d’approvaziun da tut ils novs commembers da l’Uniun europeica en rom da l’extensiun a l’ost dal 2004.

Contract da cunfin cun la Russia

Ils 18 da matg 2005 ha l’Estonia segnà a Moscau il contract da cunfin davart il qual ins aveva contractà dapi il 1999. Il retardament è stà d’attribuir a la refusa dal president russ Wladimir Putin d’acceptar il puntg da vista eston areguard il Contract da Dorpat dal 1920 e l’annexiun sovietica dal 1940.

Ma gia il zercladur 2005 ha la Russia retratg sia suttascripziun, perquai ch’ella na gieva betg d’accord cun il sboz dal preambel che l’Estonia vuleva metter ordavant al contract. En quel vegniva fatg allusiun als «decennis d’occupaziun» ed a las «agressiuns da l’Uniun sovietica envers l’Estonia». Il 2011 han la finala omaduas varts ratifitgà in nov contract da cunfin.

A dissonanzas diplomaticas han er manà las munaidas estonas en rom da l’introducziun da l’euro: Ord vista da la Russia è represchentada sin la vart davos da quella in decurs dals cunfins betg adequat.

Militar

L’Estonia dispona d’atgnas forzas armadas che cumpiglian radund 25 000 persunas. En il servetsch activ sa chattan radund 4000 persunas. Las forzas armadas èn sutdivididas en forzas terrestras, marina, aviatica militara ed allianza da defensiun estona. L’Estonia è commembra da la NATO. L’obligaziun al servetsch militar è prescritta tenor la lescha.

Il 2017 ha l’Estonia impundì stgars 2,1 % da sia prestaziun economica u 536 milliuns dollars per sias forzas armadas.

Dretgs umans

Repartiziun da la populaziun russa en Estonia (2010)

Amnesty International ha rendì attent en ses rapport annual dal 2010 ch’i dettia en l’Estonia adina puspè discriminaziuns encunter minoritads. Il medem onn aveva il parlament relaschà ina retscha da leschas che lubeschan er da chastiar acziuns nunviolentas e simbolicas cun bandieras d’auters stadis.

Tar in conflict tranter betg burgais da lingua russa ed Estons èsi vegnì il 2007 en connex cun l’uschenumnà schuldà da bronz da Tallinn. Quest monument da guerra dal temp sovietic han las autoritads estonas laschà spustar l’avrigl 2007 da ses plaz oriund en il center da la citad sin in santeri da schuldads a l’ur da la citad. Quai ha manà a protestas, surtut da vart da la populaziun da lingua russa. Las forzas da segirezza estonas han abattì la resistenza cunter la dischlocaziun; in demonstrant è mort e blers èn vegnids blessads, ca. 1100 persunas han ins prendì en fermanza. Igl èn quai stads ils pli nauschs acts da violenza cun motivs politics dapi l’independenza dal 1991. Er en Russia hai dà protests massivs en pliras citads, ina bloccada da plirs dis da l’ambassada estona a Moscau, appels da boicottar rauba estona ed attatgas da cyber cunter la regenza estona.

Il Cussegl da l'Europa ha insistì repetidamain che l’Estonia mettia ad ir mesiras che gidian a prevegnir a la discriminaziun da las minoritads.

Budget dal stadi

Il budget dal stadi ha cumpiglià il 2016 expensas da 9559 milliuns dollars ed entradas da 9489 milliuns dollars. Da quai è resultà in pitschen deficit da ca. 0,1 % da la prestaziun economica. Ils debits statals han muntà il medem onn a 9,5 % da la prestaziun economica; quai signifitga che l’Estonia è il pajais cun ils pli bass debits statals da l’entira Uniun europeica.

Da las expensas statalas han las autoritads impundì (en procent dal product naziunal brut): 13,4 % per la sanadad (il 2014), 6,4 % per la furmaziun (2012), 2,0 % per il militar (2014).

Cuntrari a quai ch’i vegn savens pretendì, n’èsi bain betg scumandà tenor la constituziun dal pajais da far in deficit; ma la regenza budgetescha tenor cleras directivas ch’aviseschan in quint equilibrà. A las vischnancas dal pajais n’èsi betg admess da laschar crescher il deficit budgetà sur 60 % da las entradas annualas supponidas, e per pajar debits statals dastgan vegnir impundids maximalmain 20 % da las entradas previsas. Tranter il 1993 ed il 2007 è praticamain adina vegnì budgetà in avanzament dal preventiv.

Sistem da taglia

Suenter l’independenza dal 1991 valeva en l’Estonia ina taglia progressiva cun 16, 24 e 33  %. L’onn 1994 han ins refurmà il sistem da taglia ed introducì sco emprim pajais europeic ina taglia unitara. Quella muntava a l’entschatta a 26 % (taglia sin las entradas) ed è vegnida sbassada successivamain sin 20 % (dapi il 2015). Per interpresas han ins medemamain stgaffì in sistem da taglia simplifitgà.

E-residency

Grazia al ferm sectur dad IT (cf. sut telecommunicaziun) è l’Estonia in dals pajais ils pli sviluppads er sin il champ da l’e-government. Dapi il 2015 porscha l’Estonia a burgais da blers pajais in’uschenumnada e-residency. Tras quai na daventan ins bain betg burgais da l’Estonia, ma survegn in’identitad digitala che lubescha da crear signaturas digitalas, da codifitgar documents, da duvrar il portal uffizial eesti.ee, da fundar interpresas en l’Estonia e d’endrizzar contos da banca en l’Estonia.

Populaziun

Sper la maioritad estona (68,95 %) vivan en il pajais ina gronda minoritad russa (25,48 %) sco er gruppas pli pitschnas d’Ucranais (2,05 %), Bieloruss (1,14 %) e Finlandais (0,78 %). A Tallinn èn radund 45 % dals abitants betg Estons etnics.

Betg burgais

Malgrà numerus programs statals n’èsi anc betg reussì d’integrar dal tuttafatg las persunas ch’èn immigradas resp. ch’èn vegnidas domiciliadas intenziunadamain durant il temp sovietic. Radund la mesadad dals abitants da l’Estonia da lingua russa n’han anc nagin pass eston. I dat però er Russ ch’han midà lur num da famiglia sperond d’avair meglras schanzas sin il martgà da lavur. Da l’autra vart tiran blers a niz ils avantatgs da lur document da na-burgais, il qual als pussibilitescha d’entrar tant en l’Uniun europeica sco er en Russia senza visum.

En media disponan ils Estons en congual cun la minoritad da lingua russa da pli autas entradas. Ils Estons èn represchentads a moda surproporziunala en posiziuns da cader, persunas russas lavuran surtut en ils secturs da servetschs e da producziun.

En il fratemp sa laschan bleras persunas betg estonas natiralisar. La procedura da natiralisaziun è però colliada cun in test da lingua, il qual bleras persunas da lingua russa – surtut pli veglias – considereschan sco memia grev. Persunas pli giuvnas han percunter savens meglras enconuschientschas da l’eston e resguardan ils criteris da recepziun sco main difficils. Per part tramettan persunas russas sapientivamain lur uffants en scolinas e scolas estonas per meglierar lur schanzas d’integraziun.

Da l’autra vart discurran ils Estons adina main bain russ, quai che difficultescha la communicaziun cun ils partenaris da fatschenta en Russia e stgaffescha uschia als abitants da lingua russa pussaivladads d’occupaziun.

Dals radund 100 000 Estons a l’exteriur vivan stgars 40 000 en Russia, 35 000 en il Canada e 15 000 en Svezia. Autras gruppas pli grondas datti en Finlanda, en l’Africa dal Sid ed en l’Australia.

Religiun

Il Dom da Tartu

La gronda part dals Estons n’appartegna oz a nagina confessiun. Instituziuns religiusas giogan be anc ina rolla per ina minoritad da la populaziun. Religiun tradiziunala dals Estons furma la cretta cristiana en furma dal luteranissem sco ch’el è derasà vastamain en la Scandinavia. La baselgia evangelic-luterana da l’Estonia è ina baselgia quasi uffiziala (usità èsi per exempel da far messa avant l’avertura dal parlament) e l’archuvestg da quella è la figura centrala da la religiun publica estona.

Tut en tut appartegnan però main che 30 % da la populaziun ad ina baselgia resp. cuminanza da cretta. Da quai èn 13,6 % evangelic-luterans, 12,8 % ortodoxs, 0,5 % baptists e 0,5 % catolic-romans.

Ina particularitad furman ils radund 5000 vegl ortodoxs ch’eran fugids a partir dal 18avel tschientaner da la persecuziun en la part centrala da la Russia vers las regiuns da cunfin da l’Imperi russ.

A la cretta gidieua appartegnan be pli ca. 0,1 % da la populaziun estona. Er la cuminanza islamica è plitost pitschna.

Sistem da furmaziun

Suenter l’independenza è il russ vegnì remplazzà sco emprima lingua estra tras l’englais. Per part cumenza l’instrucziun d’englais gia en scolina. Emissiuns da televisiun englaisas che na vegnan betg sincronisadas faciliteschan decididamain l’emprender englais.

En l’Estonia existan dudesch universitads renconuschidas, da quai set statalas e tschintg privatas, sco er 26 ulteriuras scolas autas.

Gia la fin dals onns 1990 disponiva mintga scola d’in access a l’internet. Bleras scolas a Tallinn sa servan ultra da quai da cudeschs da classa electronics. Quai pussibilitescha als geniturs da prender invista davent da chasa da las endataziuns che pertutgan lur uffants.

Tenor la retschertga PISA dal 2015 sa chattan ils scolars da l’Estonia sin il 9avel plaz da 72 pajais en matematica, sin il terz plaz en scienzas natiralas e sin il 6avel plaz en chapientscha da leger. Ils scolars da l’Estonia tutgan uschia – ensemen cun la Finlanda – tar ils megliers da tut ils stadis participants.

Fatgs da sanadad

L’aspectativa da vita en l’Estonia ha muntà dal 2010 fin il 2015 76,8 onns (umens 71,9 onns, dunnas 81,2 onns). La differenza tranter l’aspectativa da vita da las dunnas e quella dals umens è ina da las pli grondas en tut il mund.

Sutdivisiun administrativa

Il territori da la Republica da l’Estonia sa cumpona da 15 circuls. Quels èn da lur varts sutdividids en vischnancas (da las qualas 34 furman citads). Per pudair cumparegliar las datas entaifer l’Uniun europeica è l’Estonia er vegnida dividida en tschintg regiuns statisticas (nord, vest, central, nordost e sidost).

Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2017): Tallinn (426 538), Tartu 93 124), Narva (57 130), Pärnu (39 620) e Kohtla-Järve (35 187).

Economia

Suenter avair recuperà l’independenza ha l’Estonia reorganisà dal tuttafatg l’urden statal tenor l’exempel scandinav: paucas ierarchias, gronda transparenza dals organs statals, tecnica da communicaziun moderna. Cuntrari als vischins scandinavs, segnads da l’economia da martgà sociala, mussa l’economia publica en l’Estonia però tratgs neoliberals.

Entaifer il Global Competitiveness Index, che mesira la capacitad da concurrer d’in pajais, sa chatta l’Estonia sin plaz 29 da 137 (situaziun dal 2017/18). Areguard la libertad economica sa chatta l’Estonia schizunt sin plaz 6 da 180 pajais.

Product naziunal brut

Suenter avair surmuntà la Crisa da la Russia (a partir da l’onn 2000) è l’economia da tut ils trais stadis baltics segnada d’ina gronda creschientscha (partind però d’in bass nivel suenter la crisa). En l’Estonia ha l’augment dal product naziunal brut muntà mintg’onn almain 5 %. L’onn 2006 ha l’Estonia gì cun 10,8 % la pli auta quota da creschientscha economica da l’entira Uniun europeica.

Suenter la crisa da finanzas dal 2008, ch’ha er pertutgà ils stadis baltics, è la situaziun puspè sa stabilisada. En il fratemp sa chattan las ratas da creschientscha però sin in nivel in pau pli bass che a l’entschatta. Pervi da l’auta creschientscha economica suenter l’independenza èn ils stadis baltics per part er vegnids numnads ils ‹tighers baltics›.

Martgà da lavur

Il 2017 lavuravan 2,7 % da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 20,5 % en l’industria e 76,8 % en il sectur da servetschs. La quota da dischoccupads sa chatta per ordinari cleramain sut la media da l’Uniun europeica. Pervi da l’inveteraziun da la populaziun e l’emigraziun regia adina dapli in manco da forzas da lavur.

Repartiziun geografica

Impressiuns da Tallinn

La gronda part da las activitads economicas dal pajais sa concentreschan sin la regiun enturn la chapitala Tallinn, en la quala vivan stgars 40 % da la populaziun dal pajais. Qua vegnan generads bundant 60 % dal product naziunal brut, en il commerzi schizunt sur 70 %. Centers da l’agricultura furman la part centrala ed il sidost dal pajais: Cun ina cumpart da 35 % da la populaziun vegnan generadas en questas regiuns betg main che 63 % da tut ils products agriculs (incl. selvicultura). En il nordost dal pajais (giaschaments da plattamorta d’ieli) dominescha percunter l’economia d’energia (30 % da la producziun naziunala en questa branscha tar ina cumpart da la populaziun da 13 %).

Turissem

Il 2016 han 3,2 milliuns persunas da l’exteriur visità l’Estonia, quai ch’ha purtà al pajais entradas da 1,5 milliardas dollars. La gronda part dals turists derivan da la Finlanda (40,1 %), da la Russia (11,3 %) e da la Germania (6,3 %). En il pajais sa chattan dus lieus dal patrimoni mundial da l’UNESCO.

Commerzi cun l’exteriur

Ils pli impurtants partenaris da commerzi da l’Estonia èn ils stadis vischins Svezia, Finlanda, Lettonia e Lituania, en pli la Germania e la Russia.

Impurtants products d’export èn maschinas e parts da maschinas (27 %), lain e products da lain/mobiglias (13 %), textilias (9 %), metals e products da metal (8 %) sco er mangiativas (7 %).

Infrastructura

Il traffic sa splega surtut sin via e sin la Mar da l'Ost; entaifer il traffic da rauba gioga er la viafier ina tscherta rolla.

Vias

Enturn Tallinn s’extenda ina rait da vias spertas en furma da staila vers las citads da Pärnu (Via Baltica), Tartu e Narva.

La rait da vias cumpiglia radund 60 000 km, da las qualas bleras – da muntada locala – n’èn betg asfaltadas. Las chartas geograficas ch’ins po cumprar en il pajais mussan precis tge vias ch’èn asfaltadas e tgeninas betg. La cumpart da las vias asfaltadas crescha però cuntinuadamain.

Sco emprim pajais en tut il mund ha l’Estonia endrizzà ina rait naziunala da staziuns da chargiar autos electrics. Quellas èn repartidas en l’entir pajais en ina distanza maximala da 40–60 km.

Viafier

Il traffic da viafier en l’Estonia vegn gestiunà dad Operail (traffic da martganzia), Elron (traffic da persunas a l’intern dal pajais) sco er Eesti Raudtee ed Edelaraudtee (omadus infrastructura). Il traffic da persunas internaziunal sa restrenscha a colliaziuns vers Moscau e Son Petersburg; pervi da problems da manaschi – ch’èn oravant tut d’attribuir a las tensiuns cuntinuantas cun la Russia – n’è quest traject però betg fitg rentabel.

A l’intern dal pajais sa splega il traffic da persunas interregiunal surtut cun bus. Ils ultims onns ha la viafier però pudì gudagnar in pau terren, tranter auter grazia a la modernisaziun cumpletta da la flotta sco er pervi d’ina politica da pretschs attractiva.

Ina gronda midada areguard il traffic da viafier empermetta il project grond Rail Baltica che duai manar davent da Tallinn sur Pärnu en las chapitalas vischinas Riga, Vilnius e Varsovia. Uschia fiss er garantida la colliaziun da viafier vers Berlin. Il project vegn sustegnì finanzialmain da l’Uniun europeica.

Navigaziun

Ports d’auta mar sa chattan a Tallinn, Muuga, Pärnu, Paldiski e Sillamäe.

Ils 28 da settember 1994 è sfundrada la nav-fera Estonia davant la costa da la Finlanda en viadi vers Stockholm. Tar questa disgrazia èn vegnidas per la vita 852 persunas.

Traffic aviatic

Il pli impurtant eroport eston furma la plazza aviatica internaziunala da Tallinn. Daspera exista in ulteriur eroport internaziunal a Tartu sco er plazzas aviaticas pli pitschnas a Pärnu, Kuressaare, Kärdla e sin las inslas Kihnu e Ruhnu.

Digitalisaziun

En l’Estonia garantescha il stadi dapi l’onn 2000 a basa d’ina lescha correspundenta a mintga burgais l’access a l’internet. En l’entir pajais existan puncts d’access da WLAN gratuits che cuvran il territori abità e radund 99 % da l’entira surfatscha dal pajais. Tgi che na dispona da nagin agen computer, po far diever d’in dals 700 terminals gratuits che sa chattan en uffizis postals, bibliotecas e butias dal vitg. Tut las scolas èn online. L’Estonia dispona dal pli aut dumber d’access a l’internet per abitants en tut il mund.

Il pajais fa valair da lavurar cun il sistem d’administraziun tecnologicamain il pli modern en tut il mund. Mintga burgais dispona d’in numer d’identitad digital. Dapi il 2007 pon ils Estons sa participar sur internet a las elecziuns, inoltrar la taglia e retschaiver recepts dal medi.

Ils 26 d’avrigl 2007 ha cumenzà in’attatga digitala massiva sin raits da computers da las autoritads statalas, las medias e las bancas en il pajais, quai ch’ha la finala fatg collabar blers servers. Perquai ch’il pajais è – pervi da sia rolla da pionier sin quest sectur – spezialmain vulnerabel, ha l’Estonia endrizzà sinaquai servers da backup en il Luxemburg che duain proteger il pajais cunter cyberattatgas. L’attatga digitala sin l’Estonia ha gì per consequenza ch’ins ha installà centers da perscrutaziun cunter la guerra digitala, als quals è er participada la NATO.

Cultura

Saut tradiziunal eston

Pervi da ses svilup politic e si’istorgia da colonisaziun è l’Estonia stà da vegl ennà in pajais intercultural. La supremazia statala ha l’emprim exequì il Danemarc, ils onns 1252–1561 l’Urden teutonic, alura la Svezia ed en il 18avel e 19avel tschientaner la Russia. La cultura ed architectura estona è vegnida influenzada sur in spazi da temp da radund 800 onns fitg ferm tras la classa sociala superiura da lingua tudestga. Las citads grondas, oravant tut Tallinn (sut il num vegl Reval), èn segnadas fermamain da la cultura da la Hansa. Dal temp medieval fin lunsch viaden en il 19avel tschientaner han commerziants tudestgs furmà a Tallinn la classa sociala dominanta. A partir dal 1850 ha cumenzà in’unda da russificaziun. In cuntramoviment naziunal è alura sa sviluppà a partir dals onns 1870 en furma da las uniuns da students (surtut a l’universitad da Tartu).

Er en la scienza è l’influenza occidentala stada fitg ferma, quai gia tras il fatg che l’universitad è stada tudestga fin il 1870. Ina vieuta culturala ha chaschunà la Segunda Guerra mundiala: da quel temp èn las cumparts da la populaziun tudestgas e svedaisas emigradas, entant che Russ ed autras gruppas da l’intschess sovietic èn vegnids a star en il pajais.

Oz s’orientescha la cultura estona – pervi da la vischinanza da l’eston tar il finlandais – fitg ferm vers il vischin settentriunal Finlanda. En general è la cultura e scienza puspè orientada vers l’Occident, quai che sa mussa en diversas cooperaziuns (p.ex. cun las universitads tudestgas da Göttingen, Greifswald, Kiel, Constanza, Minca e Münster).

La litteratura estona resplenda questas influenzas multifaras – en l’Estonia è vegnì scrit sper il tudestg ed eston er en letton, svedais da l’ost e finlandais, russ, latin e grec. Il project da perscrutaziun litterara EEVA da l’universitad da Tartu e dal Museum da litteratura eston sa stenta da documentar il spazi cultural baltic en sias fassettas multiculturalas a partir dal 13avel tschientaner, e quai a moda digitala. L’epos naziunal da l’Estonia è il Kalevipoeg.

Medias

En la rangaziun da la libertad da pressa, che vegn edida da l’organisaziun Reporters senza cunfins, ha l’Estonia cuntanschì il 2017 il 12avel plaz da 180 pajais. L’Estonia dispona uschia d’ina da las pli libras pressas dal mund e da la pressa la pli independenta da tut l’Europa da l’Ost.

Sper ils quatter emetturs da televisiun en lingua estona ETV Eesti Televisioon, ETV2 (omadus da dretg public), Kanal 2 e TV3 Eesti (emetturs privats), pon ins recepir en l’Estonia numerus emetturs d’autras linguas. Uschia èsi usità da consumar er emetturs finlandais, svedais, russ, englais e tudestgs. Sper l’emettur eston en lingua russa emetta er la televisiun statala russa in program specific per l’Estonia.

Sco en la Scandinavia èsi er usità en il Balticum da betg sincronisar producziuns da televisiun d’autras linguas, mabain d’emetter quellas cun suttitels estons.

Igl existan tschintg programs da radio da dretg public. Vikerraadio furma il program principal, orientà a l’infurmaziun; Raadio 2 sa drizza ad in public pli giuven; Raadio 4 emetta en russ; Klassikaraadio porta classica, folclora, jazz e musica mundiala; Raadio Tallinn emetta durant il di senza interrupziun musica e surpiglia l’ulteriur temp programs d’emetturs da l’exteriur.

Cun in’ediziun totala da 523 gasettas dal di per 1000 abitants ha l’Estonia ina da las pli autas ratas da lecturs da gasettas dal mund.

Musica

Famus en tut il mund è Arvo Pärt, in cumponist contemporan da la classica moderna. Rudolf Tobias, ch’è stà a la fin dal 19avel tschientaner in dals emprims cumponists estons, è enconuschent tras sias motettas ad amaturs da la musica chorala er ordaifer il pajais. Eduard Tubin è daventà impurtant en il 20avel tschientaner tras sias sinfonias romanticas fin atonalas. Neeme Järvi è enconuschent sco dirigent, medemamain ses figl Paavo Järvi (t.a. Cincinnati Symphony Orchestra e hr-Sinfonieorchester Frankfurt).

Entaifer la musica populara ha il pianist Olav Ehala ina gronda muntada; el ha scrit diversas musicas da film e fatg part da producziuns da teater. Ester Mägi transcriva, sumegliant a Veljo Tormis, bleras cumposiziuns e chanzuns popularas per chor; i sa tracta da melodias che smanatschavan d’ir en emblidanza durant il temp d’occupaziun sovietic e ch’èn daventadas fitg popularas dapi l’independenza. Menziun speziala merita la festa da chantadurs ch’ha lieu mintga tschintg onns, en rom da la quala dieschmillis chantan, unids ad in chor, chanzuns naziunalas.

En la cultura da pop europeica è l’Estonia integrada cun interprets e bands sco Eda-Ines Etti, J.M.K.E., Tanel Padar, Malcolm Lincoln, Vaiko Eplik, Kerli e Vanilla Ninja.

Il 2001 han Dave Benton e Tanel Padar gudagnà per l’Estonia l’Eurovision Song Contest. Il 2002 ha l’occurrenza sinaquai gì lieu a Tallinn.

Architectura

Las citads estonas èn anc adina segnadas da las chasas da lain, er sche edifizis da plattas dal temp sovietic s’auzan tranteren. Il pli aut edifizi en il pajais è la tur da televisiun a Tallinn (313 meters); quella è vegnida erigida ils onns 1975–1980 en vista als gieus olimpics a Moscau. Durant il Putsch a Moscau l’avust 1991 han truppas russas empruvà d’occupar la tur da televisiun, quai che la polizia estona e demonstrants han percunter impedì.

Sport

Paul Keres, 1969

Er il sport ha en l’Estonia ina gronda muntada. Gia il 1920 è il pajais sa participà l’emprima giada als gieus olimpics ed ha cuntinuà cun questa participaziun sco agen stadi fin l’occupaziun sovietica l’onn 1940. Suenter ch’il pajais ha reacquistà l’independenza, èn las federaziuns da sport naziunalas sa furmadas da nov. Medaglias olimpicas ha il pajais surtut pudì acquistar en las disciplinas auzar pais, lutgar e sport da skis. Er il grond maister da schah sovietic Paul Keres deriva da l’Estonia.

Il ballape furmava avant la Segunda Guerra mundiala in dals sports ils pli populars en l’Estonia. Quai è sa midà durant il temp d’occupaziun sovietica. Da qua davent è vegnì fatg maldiever dal ballape sco instrument da pussanza: ins ha schlià l’associaziun da ballape naziunala, ha renumnà las uniuns ed integrà la squadra naziunala en il team sovietic. Discredità sco sport russ, è il ballape daventà da quel temp adina main popular. Dapi l’independenza dueva quai puspè sa midar da rudent: il 2011 eran activs 20 000 giugaders da ballape en las numerusas uniuns ed il sport da ballape è puspè daventà in dals pli populars.

Litteratura

• Seraina Gilly: Der Nationalstaat im Wandel. Estland im 20. Jahrhundert. Lang, Berna e.a. 2002, ISBN 3-906769-19-4.
• Charles Mahaux, Bernd Nielsen-Stokkeby, Volker von Buxhoeveden: Estland ein Traum. Verlag Wissenschaft und Politik, Cologna 1991, ISBN 3-8046-8778-4.
• Gert Walter: Estland: Geschichte und Gegenwart einer jungen Sowjetrepublik. Verlag der Nation, Berlin 1968.

Colliaziuns

 Commons: Estonia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Estonia – infurmaziuns generalas davart il pajais
• Eesti Instituut – Institut cultural da l’Estonia
• estlandia.de – fotografias ed infurmaziuns davart il pajais