Sursilvan

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en Rumantsch Grischun. Igl exista er in artitgel davart il sursilvan en sursilvan.
Repartiziun dals idioms rumantschs en il Grischun:
 Sursilvan
 Tuatschin e medelin
 Sutsilvan
 Surmiran
(Bargunsegner)
 Vallader
 Jauer
 Puter

Il sursilvan è in idiom rumantsch. Quel vegn discurrì en l’entir territori linguistic situà survart il guaud da Flem (perquai sur-selva = sur il guaud). L’intschess da diever dal sursilvan scrit cumpiglia sper la Val dal Rain Anteriur (Cadi, Lumnezia, Foppa) tradiziunalmain er Il Plaun (vischnancas da Trin, Domat, Razén e Panaduz). Ina particularitad entaifer il sursilvan furma il dialect tuatschin/medelin, en il qual èn sa mantegnids tratgs caracteristics dal rumantsch sursilvan vegl.

Situaziun linguistica en Surselva[modifitgar | modifitgar il code]

Tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2000 han 13 879 abitants (42,5 %) dal district Surselva da lezza giada inditgà il rumantsch sco meglra lingua. 17 897 persunas (54,8 %) han inditgà da duvrar la lingua en famiglia, en il mintgadi e/u a la lavur. En Val Lumnezia han 82 % declerà il rumantsch sco meglra lingua, en la Cadi 78,1 %, en la Foppa 48 % en la citad da Glion percunter be 29,9 %.

Origin dal sursilvan sco lingua scritta[modifitgar | modifitgar il code]

L’emprim text sursilvan è vegnì scrit il 1611 dal refurmatur Stefan Gabriel en la furma dal sursilvan refurmà. Fin il 1900 existivan duas ortografias sursilvanas, ina catolica ed ina refurmada. L’emprim text sursilvan en la furma catolica è il Curt Mussament dal pader chaputschin Gion Antoni Calvenzano, medemamain dal 1611.

Atgnadads linguisticas en survista[modifitgar | modifitgar il code]

Fonologia[modifitgar | modifitgar il code]

Cuntrari als idioms da l’Engiadina ch’enconuschan anc ils vocals radunds /ü/ ed /ö/ ha gì lieu en il sursilvan ina delabialisaziun a /i/ ed /e/, cf. sursilvan mir ed egl vs. engiadinais mür ed ögl. Cun excepziun dal tuatschin n’enconuscha il sursilvan ultra da quai nagina palatalisaziun da /k/ a l’entschatta dal pled a tsch/ davant /a/, cf. casa cun /k/ vs. sutsilvan tgea, surmiran tgesa, vallader chasa e puter chesa, pronunziads tuts cun /tsch/ a l’entschatta dal pled.[1]

Morfologia[modifitgar | modifitgar il code]

Ina caracteristica che cumpara entaifer ils idioms rumantschs sulettamain en il sursilvan furma la finiziun -s da l’adjectiv masculin en posiziun predicativa: il Pieder Fluretg, maghers e secs. In auter tratg unic dal sursilvan è il fatg ch’il pronom che suonda il verb vegn be darar scursanì, pia gida el vs. gida’l; en quest punct suonda er il rumantsch grischun il sursilvan.

Sintaxa[modifitgar | modifitgar il code]

En l’Engiadina stat davant in object direct la preposiziun a, en sursilvan (e rumantsch grischun) percunter betg: cf. has viu Peider? vs. puter hest vis a Peider?

Intgins tratgs caracteristics ch’èn uschiglio nunusitads en las linguas romanas enconuschan tut ils idioms rumantschs, per exempel il diever dal conjunctiv en il discurs indirect ubain l’inversiun da la successiun subject – verb suenter ina furma adverbiala u ina proposiziun subordinada. I sa tracta qua d’influenzas nà da la lingua tudestga ch’è omnipreschenta en il Grischun.

Ortografia[modifitgar | modifitgar il code]

Cun excepziun da pleds esters n’enconuscha il sursilvan scrit strusch accents, cf. per exempel ei vs. è en rumantsch grischun. Percunter dovra il sursilvan pli savens il h a l’entschatta dal pled, cf. historia vs. rumantsch grischun istorgia ubain haver vs. rumantsch grischun avair.

Grammatica[modifitgar | modifitgar il code]

Substantiv, genus, artitgel[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel definit ed indefinit, furma masculina e feminina (che finescha per ordinari sin -a) sco er singular e plural (per ordinari sin -s) correspundan en lur diever a la situaziun en rumantsch grischun.

Romontsch Sursilvan Rumantsch Grischun Deutsch
ina casa ina chasa ein Haus
in vitg in vitg ein Dorf
la casa la chasa das Haus
l’auto l’auto ein Auto
las casas las chasas die Häuser
il vitg il vitg das Dorf
ils vitgs ils vitgs die Dörfer
ils autos ils autos die Autos

En sursilvan vegnan preposiziun ed artitgel definit tratgs ensemen, sco che quai è per exempel il cas en il talian (ma betg en rumantsch grischun).

Preposiziun Tudestg il igl ils la l' las
a an al agl als alla all' allas
cun mit cul cugl culs culla cull' cullas
da von dil digl dals dalla dall' dallas
en in el egl els ella ell' ellas
per für pil pigl pils per la per l' per las
sin auf sil sigl sils silla sill' sillas
tier bei tiel tiegl tiels tiella tiell' tiellas

Adjectiv[modifitgar | modifitgar il code]

Tuttina sco en il rumantsch grischun suonda l’adjectiv per ordinari il substantiv. Las excepziuns (adjectiv davant substantiv) correspundan medemamain al diever en rumantsch grischun.

Romontsch Sursilvan Rumantsch Grischun Deutsch
ina gronda casa ina gronda chasa ein grosses Haus
in grond vitg in grond vitg ein grosses Dorf
in grond um in grond um ein grosser (wichtiger) Mann
In um grond in um grond Ein (körperlich) grosser Mann
ina dunna gronda ina dunna gronda eine wichtige Frau
las grondas dunnas las grondas dunnas eine wichtigen Frauen
la dunna paupra la dunna paupra die (finanziell) arme Frau
ils paupers ums ils paupers ums die beklagenswerten Männer
ina gronda casa alv ina gronda chasa alv ein grosses, weisses Haus

Verb[modifitgar | modifitgar il code]

Il verb esser vegn conjugà en il preschent sco suonda:

Romontsch Sursilvan Rumantsch Grischun Deutsch
jeu sun jau sun ich bin
ti eis ti es du bist
el ei el è er ist
ella ei ella è sie ist
ins ei ins è es ist
nus essan nus essan wir sind
vus essas vus essas ihr seit
els ein els èn sie sind (männlich)
ellas ein ellas èn sie sind (weiblich)

Il verb haver (‹avair›) vegn conjugà en il preschent sco suonda:

Romontsch Sursilvan Rumantsch Grischun Deutsch
jeu hai / jeu vai jau hai ich habe
ti has ti has du hast
el ha el ha er hat
ella ha ella ha sie hat
ins ha ins ha es hat
nus vein nus avain wir haben
vus veis vus avais ihr habt
els han els han sie haben (männlich)
ellas han ellas han sie haben (weiblich)

Construcziun da la frasa[modifitgar | modifitgar il code]

Tar dumondas ha lieu – sco en rumantsch grischun e tudestg – in’inversiun da la successiun dals pleds: la successiun substantiv – verb da la frasa declerativa vegn midada en verb – substantiv.

Romontsch Sursilvan Rumantsch Grischun Deutsch
El ei Tudestg. El è Tudestg. Er ist Deutscher.
Ei el Tudestg? È el Tudestg? Ist er Deutscher?

Las cifras fin 10[modifitgar | modifitgar il code]

Romontsch Sursilvan Rumantsch Grischun Deutsch
nul, nulla nulla null
in, ina in, ina eins
dus, duas dus, duas zwei
treis, trei trais, treia drei
quater quatter vier
tschun tschintg fünf
sis sis sechs
siat set sieben
otg otg acht
nov nov neun
diesch diesch zehn

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Tenor Ricarda Liver: Rätoromanisch. Eine Einführung in das Bündnerromanische. Gunter Narr, Tübingen 1999.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]