Guerra dal Vietnam

Diever dad Agent Orange en il Delta dal Mekong

In Vietcong supponì vegn manà davent (1965)

Demonstraziun cunter la guerra (Arlington, Virginia, 1967)

La Guerra dal Vietnam (englais Vietnam War, vietnamais Chiến tranh Việt Nam; pli darar er Chiến tranh Mỹ ‹Guerra americana›) è vegnida manada tranter il 1955 ed il 1975 en ed enturn il Vietnam. Damai che la guerra è suandada la Guerra d'Indochina (1946–1954) ed ha er cumpiglià l’entira Indochina, vegn ella er numnada Segunda Guerra d’Indochina. Pervi da las superpussanzas ch’èn stadas cumpigliadas a moda directa u indirecta, vala la Guerra dal Vietnam sco guerra da substituziun dal temp da la Guerra fraida.

La guerra ha cumenzà suenter la spartiziun dal Vietnam (1954) en furma d’ina guerra civila en il Vietnam dal Sid (1955–1964). En rom da quella vulevan ils Việt Minh, dals quals èn resortids il 1960 la Front naziunala per la liberaziun dal Vietnam dal Sid (englais National Liberation Front, curt NLF; ‹Vietcong›), cupitgar la regenza anticommunistica dal Vietnam dal Sid e reunir il pajais. La regenza communistica dal Vietnam dal Nord sustegneva la NLF, entant ch’ils Stadis Unids sustegnevan il Vietnam dal Sid militarmain. A partir dal favrer 1965 ha il president american Lyndon B. Johnson laschà bumbardar il Vietnam dal Nord; il mars ha el tramess adina dapli truppas terrestras en il Vietnam dal Sid ch’han cumbattì là la NLF. Sinaquai han l’Uniun sovietica e la Republica populara da la China sustegnì il Vietnam dal Nord, entant che sis stadis han sustegnì militarmain ils Stadis Unids ed il Vietnam dal Sid. A partir dal 1964 èn ils cumbats s’extendids sin Laos, a partir dal 1970 sin Cambodscha. Suenter l’Offensiva dal Tet da la NLF ha Johnson interrut ils bumbardaments fin il november 1968. Ses successur Richard Nixon ha retratg a partir dal 1969 successivamain las truppas americanas dal Vietnam dal Sid. Suenter ulteriurs bumbardaments ha el fatg il schaner 1973 in armistizi cun il Vietnam dal Nord. Fin il prim da matg 1975 han truppas nordvietnamaisas conquistà dal tuttafatg il Vietnam dal Sid ed han terminà la guerra.

Il dumber d’unfrendas da guerra vietnamaisas vegn stimà tranter almain dus e fin a bundant tschintg milliuns, da quai 1,3 milliuns schuldads. Ultra da quai èn crudads 58 220 schuldads americans e 6264 schuldads dals alliads dals Stadis Unids. Plirs milliuns Vietnamais èn vegnids sfigurads u èn stads opposts al med autamain toxic Agent Orange; quel springivan ils Stadis Unids sur il guaud selvadi per che las plantas perdian la feglia.

Preistorgia

Guerra d’Indochina

Decurs da la Guerra d’Indochina

Confurm als princips dal program da 14 puncts dal president american Woodrow Wilson aveva il naziunalist vietnamais Hồ Chí Minh proponì il 1919 en rom da la Conferenza da pasch a Versailles in stadi vietnamais independent, unì e democratic. Quai aveva Wilson però refusà. L’onn 1920 è Ho daventà aderent da la teoria da l’imperialissem da Lenin. Tenor quella sa chattia il chapitalissem en tut il mund en in stadi final; ses domini sa laschia rumper e surventscher a lunga vista il pli tgunsch en furma d’insurrecziuns dal pievel en ils pajais che sajan industrialmain sutsviluppads. Ho vuleva realisar questa teoria en il Vietnam senza vegnir sut il domini da l’Uniun sovietica u da la China.

Dapi il 1858 steva il Vietnam sut domini colonial franzos. Il zercladur 1940 ha la Germania naziunalsocialistica victorisà la Frantscha en rom da la Campagna militara dal vest. A partir dal fanadur 1940 è il Vietnam vegnì administrà durant la Segunda Guerra mundiala dal reschim da Vichy franzos che vegniva tolerà dal Reich tudestg. Il reschim da Vichy ha lubì a l’Imperi dal Giapun, ch’era allià cun la Germania naziunalsocialistica, d’occupar a partir dal fanadur 1940 il Vietnam cun truppas giapunaisas. Cunter questa dominanza dubla ha Ho Chi Minh furmà il 1941 ina coaliziun da gruppas anticolonialisticas, naziunalisticas e communisticas, ils Viet Minh. Quels han battì l’emprim cun radund 5000 umens cunter ils occupants e per l’independenza dal Vietnam. Dapi il mars 1945 han ils Stadis Unids sustegnì ils Viet Minh cun meds militars e logistics. Quels han profità da la capitulaziun dal Giapun ch’ha muntà la fin da la Segunda Guerra mundiala er en la regiun dal Pacific per metter ad ir la Revoluziun d’avust. Silsuenter han els laschà metter a ferm naziunalists concurrents, trotzkists, aderents u partenaris dals Franzos u da sectas religiusas sco ‹traditurs da la patria›; en blers cas èn quels vegnids torturads ed assassinads. Ils 2 da settember 1945 ha Ho proclamà la Republica democratica Vietnam sco stadi independent ed è daventà president.

Sut Charles de Gaulle è la Frantscha sa stentada suenter la Segunda Guerra mundiala da recuperar sias anteriuras colonias en l’Indochina. Fin la fin da l’onn 1945 han ins occupà il Vietnam dal Sid; il mars 1946 ha la Frantscha concludì cun Ho ina cunvegna transitorica ch’era limitada a tschintg onns. L’attatga franzosa sin Hải Phòng (november 1946) ha mess ad ir la Guerra d’Indochina, in cumbat da gueriglia anticolonial dals Viet Minh cunter la Frantscha. Per obtegnair ulteriur sustegn finanzial dals Stadis Unids per sias truppas colonialas, ha la Frantscha promovì en il Vietnam in naziunalissem da tempra anticommunistica. Per quest intent ha la Frantscha stipulà il 1949 cun l’anteriur imperatur Bảo Đại in ‹Stadi dal Vietnam› independent ed unì en rom da l’Union française d’ultramar. Bao Dai dueva vegnir installà sco schef da stadi e s’obligar da furmar in’armada naziunala ed in’administraziun statala. Realisond quel però ch’el dueva daventar il represchentant d’in stadi da marionettas sut controlla franzosa, ha el bandunà Saigon ed è sa rendì en Frantscha.

Durant la Guerra d’Indochina ha la partida communistica dal Vietnam realisà ina refurma agrara tenor l’exempel da la China. En rom da quella èn vegnids assassinads fin a 50 000 purs e Viet Minh da la generaziun pli veglia, ils quals ins resguardava sco corruts tras ils signurs colonials franzos.

Suenter la sconfitta da las truppas franzosas en la Battaglia da Điện Biên Phủ han adversaris da guerra e las pussanzas grondas involvidas concludì en rom da la Conferenza d’Indochina (matg fin fanadur 1954 a Genevra) in armistizi, la retratga da las truppas d’omaduas varts, ina zona demilitarisada per lung dal 17avel grad da latituda e d’eleger per il 1956 ina nova regenza en elecziuns democraticas sut surveglianza internaziunala. Cambodscha, Laos ed omaduas parts dal Vietnam duevan daventar independents ed appartegnair a nagin’allianza militara. Cun quai han l’Uniun sovietica e la Republica populara da la China consentì a las pretensiuns dals Stadis Unids per prevegnir a lur ulteriur engaschament en l’Indochina. Ils Viet Minh han segnà cun la China, l’Uniun sovietica, la Frantscha e la Gronda Britannia la cunvegna, faschond fermamain quint cun la victoria electorala da Ho. Ils Stadis Unids e Bao Dai però han la finala – malgrà ch’ils stadis communistics avevan fatg concessiuns – refusà da suttascriver la cunvegna; els vulevan evitar da favurisar cun quest pass l’uniun da l’entir Vietnam sut domini communistic. Ils Stadis Unids èn però s’obligads da betg vulair influenzar il cuntegn da la cunvegna cun smanatschas u cun la forza. Fin l’october 1954 èn as truppas colonialas franzosas sa retratgas en il Vietnam dal Sid ed han surlaschà Hanoi als Viet Minh. Dals 100 000 Viet Minh sesents en il Vietnam dal Sid han radund 90 000 translocà en il Vietnam dal Nord; ils ulteriurs èn restads en il Vietnam dal Sid sco cader da Ho en vista a las elecziuns dal 1956.

Politica d’Indochina da las pussanzas grondas

Conferenza da Genevra (1954)

L’Uniun sovietica sut Stalin è sa stentada suenter la Segunda Guerra mundiala da tgirar bunas relaziuns cun l’allià da guerra Frantscha ed ha perquai desistì da sustegnair uffizialmain il moviment d’independenza da Ho. Cun furnir armas ha l’Uniun sovietica però contribuì sia part a la victoria dals Viet Minh en la Guerra d’Indochina. A chaschun da la Conferenza d’Indochina ha il minister da l’exteriur sovietic Molotow però sfurzà ils Viet Minh da consentir a lur retratga or dal Vietnam dal Sid. Fin il 1950 n’ha l’Uniun sovietica betg renconuschì la Republica democratica dal Vietnam.

La Republica populara da la China, ch’era vegnida fundada il 1949, ha sustegnì il cumbat d’independenza dals Viet Minh cun furnir armas ch’ils Chinais sezs avevan tschiffà en rom da lur guerra civila sco er cun champs da trenament per lung dal cunfin cun il Vietnam dal Nord. La China ha medemamain renconuschì la Republica democratica dal Vietnam il 1950; a chaschun da la Conferenza d’Indochina ha ella però favurisà la partiziun dal pajais a temp limità ed ina fasa transitorica fin las elecziuns naziunalas.

Ils Stadis Unids da lur vart avevan tractan Ho fin la capitulaziun dal Giapun (2 da settember 1945) sco allià. Er silsuenter ha l’Office of Strategic Services sustegnì vinavant ils Viet Minh. Il president american Franklin D. Roosevelt ha sustegnì il dretg d’autodeterminaziun dals pievels e vuleva liberar l’Indochina dal domini colonial europeic e da l’occupaziun giapunaisa. Per quest intent dueva la regiun vegnir sut administraziun fiduziara internaziunala cun participaziun da la China. A partir da l’october 1944 è De Gaulle stà a la testa da la regenza provisorica da la Republica franzosa. Ils 9 da mars 1945 ha il Giapun privà las truppas colonialas franzosas en l’Indochina – ch’eran anc suttamessas al Reschim da Vichy – da lur pussanza; sinaquai ha Roosevelt insistì envers ils Alliads europeics da participar la Frantscha en il cumbat cunter il Giapun. Schebain Roosevelt ha laschà crudar ses plan da stgaffir in territori sut administraziun fiduziara ed ha lubì avant sia mort ils 12 d’avrigl 1945 a la Frantscha da recolonisar l’Indochina è contestà.

Ses successur Harry S. Truman enconuscheva ils plans dal suenterguerra da Roosevelt be a moda rudimentara ed ha laschà crudar l’idea da decolonisar l’Indochina. Il matg 1945 ha el renconuschì la suveranitad franzosa en l’Indochina. En rom da la Conferenza da Potsdam il fanadur 1945 è el sa cunvegnì cun ils Alliads da sparter il Vietnam e d’extender la preschientscha da las truppas alliadas en l’Asia dal Sidost fin al 16avel grad da latituda. La China naziunala sut Chiang Kai-shek ha sinaquai occupà il nord, la Gronda Britannia e la Frantscha il settember 1945 il sid dal Vietnam fin Saigon. Ils Stadis Unids han gidà a transportar lur truppas da l’Europa en il Vietnam dal Sid.

Dapi il 1947 ha Truman persequità la politica da containment (‹limitaziun›), la quala dueva metter frain cun tut ils meds pussaivels a l’expansiun communistica en tut il mund. Suenter che Mao Zedong ha victorisà il 1949 ils Chinais naziunals, ha Joseph McCarthy rinfatschà a Truman d’esser la culpa che la China saja ‹ida a perder› als communists. Er pervi da quest squitsch a l’intern dals Stadis Unids vuleva Truman retegnair l’avanzada dals Viet Minh. Perquai ha el sustegnì a partir dal favrer 1950 militarmain il reschim da marionetta da Bao Dai e tras quai il domini colonial da la Frantscha. Ils Stadis Unids avevan tuttavia er en egl interess economics: Il martgà d’Indochina sco er ils products d’export dal Vietnam (zin, gumma e ris) duevan star a disposiziun als stadis da l’Asia dal Sidost da tenuta anticommunistica, tranter auter al Giapun victorisà.

Ho Chi Minh

A l’entschatta da la Guerra da la Corea il zercladur 1950 ha Truman tramess a medem temp militar american en la Corea dal Sid ed en l’Indochina, e quai per flaivlentar la Republica populara da la China sco er per gudagnar la Frantscha per ina communitad da defensiun da l’Europa dal Vest cunter il bloc da l’ost. Ho valeva uss en ils Stadis Unids sco instrument dals communists sovietics e chinais cun la finamira da conquistar l’entira Asia dal Sidost. Cura che l’Uniun sovietica e la Republica populara da la China han renconuschì il 1950 la Republica democratica dal Vietnam, han ils Stadis Unids renconuschì il stadi Vietnam sco sulet stadi legitim en il Vietnam ed èn s’obligads da sustegnair finanzialmain la Guerra d’Indochina da la Frantscha ed il reschim da Bao Dai. Per quest intent han els fatg cun il Vietnam dal Sid in patg d’assistenza militara (december 1950) ed in contract areguard il sustegn economic e tecnologic (settember 1951). Ultra da quai è vegnida endrizzada ina represchentanza americana a Saigon.

A partir dal 1952 è l’agir da Truman stà pli e pli sut l’ensaina da la teoria da domino. Tenor quella haja il communissem ideologicamain inevitablamain en mira da dominar l’entir mund; perquai mainia in reschim communistic en ses stadis vischins ad ina reacziun da chadaina, la quala smanatschia la fin finala ils Stadis Unids sezs. La metafra dals craps da domino che crodian dueva colliar svilups cumplexs en regiuns lontanas cun la segirezza naziunala dals Stadis Unids. Tut las tschintg regenzas americanas ch’èn stadas involvidas en la Guerra da Vietnam han, malgrà nianzas internas, argumentà cun la teoria da domino e ch’i saja perquai necessaria ina politica da far rempars. Truman ha declerà l’Indochina sco regiun-clav. Sche in pajais vegnia là sut controlla communistica, alura suondia l’entira Asia dal Sidost e l’Orient Central. In tal svilup saja privlus per la segirezza da l’Europa dal Vest e per ils interess dals Stadis Unids en l’Orient Extrem; perquai stoppia ina victoria dals Viet Minh en l’Indochina vegnir evitada per tut pretsch. Tge ch’in engaschament dals Stadis Unids vegnia a custar e quant grondas che sajan las schanzas d’avair success, n’è betg vegnì mess en discussiun.

Dal 1952 fin il 1954 han ils Stadis Unids augmentà il sustegn finanzial e militar per la Frantscha sin 2,76 milliardas dollars resp. da 40 sin 80 % dals custs totals da la Guerra d’Indochina.

Dwight D. Eisenhower, ch’è stà president dals Stadis Unids dal schaner 1953 fin il schaner 1961, ha pratitgà ina politica da rollback ed ha, ensemen cun ses minister da l’exteriur John Foster Dulle, dà gronda paisa a la defensiun da l’expansiun communistica en l’Indochina. L’entschatta 1954 ha el tramess, senza consentiment dal Congress american, l’emprima giada diesch bumbardaders B-26 e 200 schuldads americans en la regiun; il mars èn suandads aviuns per bittar giu napalm. A medem temp ha el clamà suenter in commando superiur american per tut las acziuns militaras futuras da la Frantscha en l’Indochina; uschia vuleva el segirar als Stadis Unids libertad d’agir en vista a la sconfitta franzosa che daventava adina pli evidenta. Percunter ha el resistì a la pretensiun da ses schefs dal stab e dal cussegl da segirezza naziunal da far diever da bumbas atomaras cunter ils Viet Minh per pudair decider la Battaglia da Dien Bien Phu.   Suenter la sconfitta da la Frantscha èsi reussì a la regenza americana da stgaffir il settember 1954 la SEATO, in’allianza cun l’Australia, la Nova Zelanda, las Filippinas, la Tailanda, il Pakistan, la Frantscha e la Gronda Britannia; il patg d’allianza preveseva en cas d’ina «agressiun armada» cunter in stadi signatari ina consultaziun vicendaivla e tut tenor in’intervenziun militara communabla. Laos, Cambodscha ed il Vietnam dal Sid na faschevan bain betg part da l’allianza, lur territori statal è però vegnì definì en in protocol supplementar sco regiun, en la quala in’agressiun armada vegniss considerada sco act ostil cunter ils interess dals stadis signatars. Sut tge circumstanzas ch’in’agressiun daventia relevanta tenor il patg ed en tge moda e maniera ch’ils commembers duain reagir n’è però betg vegnì fixà en detagl. Quest contract nunprecis ha pli tard servì als Stadis Unids a munir lur acziuns militaras en l’Indochina cun autoritad internaziunala.

A partir dal 1960 ha la Republica populara da la China sustegnì il Vietnam dal Nord e la NLF, ch’era sa furmada da quel temp, cun armas, cussegliaziun militara e lavurers da construcziun. A partir dal 1965 ha er l’Uniun sovietica fatg quai cun las medemas mesiras.

Decurs

Dictatura da Diem en il Vietnam dal Sid

Eisenhower e Diem a Washington, matg 1957

Ils 7 da fanadur 1954 ha il schef da stadi Bao Dai nominà il catolic Ngô Đình Diệm sco primminister dal Vietnam dal Sid. Radund in milliun Vietnamais dal Nord, per gronda part da confessiun catolic-romana, èn ids a star l’onn proxim en il Vietnam dal Sid, e quai cun sustegn da bastiments da la marina americana. La CIA ha promovì questa fugia en massa cun propaganda anticommunistica per dar uschia sustegn a Diem. Tar 90 % dals Vietnamais dal Sid sa tractavi da budists ch’avevan tradiziunalmain ina tenuta toleranta envers autras religiuns. Tar la surdada da posts d’uffizis publics ha Diem però preferì catolics dal nord; il budissem na tractava el betg sco religiun, mabain sco uniun. Entaifer la populaziun èn sa sviluppadas tras quai antipatias cunter ses aderents.

La pussanza da Diem vegniva smanatschada da parts dal militar insubordinadas, da fermas armadas privatas da las sectas Cao Dai e Hoa Hao sco er da l’organisaziun mafiusa Bình Xuyên a Saigon. Be cun agid da la CIA, da l’uffizier american Edward Lansdale e da l’incumbensà spezial dals Stadis Unids J. Lawton Collins ha el pudì impedir tentativas da far in putsch. Collins, il qual il president american aveva munì cun tut las cumpetenzas, ha procurà il 1955 che uffiziers sidvietnamais possian manar la nova Armada da la republica dal Vietnam (ARVN) furmada da Diem. Quest ultim ha però refusà tutta collavuraziun cun autras forzas anticommunisticas dal Vietnam dal Sid ed ha cumenzà a vegnir activ a partir dal favrer 1955 cunter ils manaders da secta. Provocond el uschia a Saigon ina guerra civila, ha Collins cusseglià urgentamain a la regenza americana, d’al laschar crudar. A quai è Diem prevegnì cun la victoria – schebain sanguinusa – da l’ARVN cunter la Binh Xuyen (‹Battaglia da Saigon› dals 27 d’avrigl fin ils 2 da matg 1955). En accord cun il minister da l’exteriur american Dulles e cun ina maioritad dal Senat, la quala vegniva manada dal senatur Mike Mansfield, ha Eisenhower decidì sinaquai da sustegnair il reschim da Diem senza naginas resalvas.

Da qua davent ha Diem profità d’in vast sustegn finanzial da vart dals Stadis Unids, e quai surtut per furmar ina ferma ARVN tenor il model da l’armada americana. Percunter ha el investì mo cumparts minimalas dal sustegn american en la politica economica e sociala. L’economia dal Vietnam dal Sid è daventada adina pli dependenta d’imports dals Stadis Unids. Las classas mesaunas e superiuras en las citads han profità da bains da consum americans per pretschs reducids. Il svilup da l’atgna industria è percunter vegnì negligì. Diem ha militarisà l’urden public e structurà sias forzas armadas uschia ch’i na duevan sa sviluppar nagins agens centers da pussanza; quai ha flaivlentà a moda decisiva la forza da cumbat da l’armada. L’october 1955 ha Diem relaschà Bao Dai ed ha laschà confermar sasez sco nov president; il resultat dal referendum respectiv, cun in’approvaziun da 98,2 %, era vegnì falsifitgà. Il mars 1956 ha il parlament, il qual el aveva occupà cun ses aderents, confermà la constituziun da la Republica dal Vietnam che na preveseva nagina separaziun da las pussanzas per propi. En consequenza da quai era il Vietnam spartì en dus stadis, ils quals consideravan mintgin sasez sco represchentant legitim da l’entir Vietnam.

Guerra civila

A partir dal 1955 ha Diem translocà pievels muntagnards che vivevan en la muntogna centrala (Montagnards), ha confiscà lur pajais e surdà quel a radund 210 000 aderents per gronda part catolics, per stgaffir uschia in rempar social cunter in’infiltraziun dals Viet Minh. Ultra da quai ha el avantagià parents ed aderents en las posiziuns da cader dals uffizis. Tras quai ha el destruì l’administraziun autonoma dals vitgs ch’aveva existì sur millennis. Sinaquai han ils Montagnards fundà lur atgna organisaziun ch’è s’extendida il 1958 a la Bajaraka ed ha pretendì autonomia per ses territoris da colonisaziun. Montagnards èn vegnids recrutads dad omaduas partidas da la guerra civila ch’ha cumenzà da quel temp.

Diem e ses clan da famiglia cun lur politica da l’intern dictatorica valevan per la gronda maioritad dals Vietnamais dal Sid sco marionettas senza scrupels e corruptas, dirigidas dal vest. Quai ha augmentà las schanzas da Ho da gudagnar las elecziuns en l’entir Vietnam. Perquai ha Diem ditg giu quellas il 1956, rumpend uschia la Cunvegna da Genevra dal 1954. Il president Eisenhower al ha sustegnì en quest pass. Las forzas armadas dal Vietnam dal Sid eran sa preparadas fin qua sin abatter in’attatga convenziunala nà dal Vietnam dal Nord, ma betg sin il cumbat cunter insurrecziuns a l’intern dal pajais. Ils Stadis Unids han surpiglià d’als furmar ed equipar correspundentamain. Per quest intent ha l’US Army tramess l’emprim 350 uffiziers sco ‹cussegliaders militars› (instructurs, planisaders e manaders d’acziuns militaras) en il Vietnam dal Sid ed ha staziunà là la 77th Special Forces Group ch’era vegnida fundada il 1953. Cun quai èn ils Stadis Unids cumparids per l’emprima giada en il Vietnam sco agen partenari da conflict iniziond uschia l’entrada en la guerra da pli tard.

Da la stad 1955 fin il 1959 ha il reschim da Diem manà tras la champagna da To-Cong («Denunziai ils communists!»). Il 1955 ha el serrà il cunfin ed interrut il traffic postal vers il Vietnam dal Nord. A basa da novas leschas repressivas èn millis Vietnamais dal Sid vegnids arrestads illimitadamain u mess sut arrest da chasa sch’i deva be in suspect ch’els sajan da tenuta adversaria envers il reschim; blers èn vegnids torturads, sentenziads a la mort e sajettads, a partir dal 1959 er da dretgiras spezialas mobilas. En questa moda ha Diem reducì fin il 1959 il cader dals Viet Minh per dus terzs. El ha dismess las elecziuns communalas ed ha nominà millis da ses aderents sco funcziunaris d’administraziun da las provinzas, districts e vitgs dal Vietnam dal Sid. Sco reacziun sin quai han ils Viet Minh commess tranter il 1957 ed il 1961 fin a 4000 attentats sin uffiziants da Diem.

Regiun dal Trutg da Ho Chi Minh

Dapi il 1959 hai dà cumbats tranter ils Viet Minh e l’ARVN. Malgrà il sustegn creschent da vart da la populaziun, la quala refusava las mesiras da repressiun da Diem, èn adina dapli Viet Minh vegnids mazzads u mess a ferm en il Vietnam dal Sid. Per betg perder lur influenza sin ils Vietnamais dal Sid ch’eran pronts da far resistenza cunter Diem, han ils Viet Minh insistì che la regenza dal Vietnam dal Nord tramettia truppas da cumbat. Là avev’ins fin qua dà dapli pais sin la restructuraziun sociala ed economica dal pajais. A partir dal settember 1959 ha la regenza dal nord laschà returnar en il Vietnam dal Sid anteriurs Viet Minh ch’eran naschids en il sid. Quels han transportà en il sid armas, vivonda ed autra rauba d’agid, e quai sur ina ruta che manava tras la tschungla e ch’è pli tard vegnida enconuschenta sco Trutg da Ho Chi Minh. En la Battaglia da Tua Hai il favrer 1960, l’emprim grond cumbat da la Guerra dal Vietnam, han radund 300 Viet Minh conquistà il quartier general dal 32avel regiment da l’ARVN a Tay Ninh (55 km davent da Saigon) ed èn vegnids en possess da vastas quantitads dal refurniment.   La partida unitara dal Vietnam dal Nord, la Lao Dong, è sa sviluppada il 1960 ad ina partida da massa che dumbrava radund 500 000 commembers. Ses plan da tschintg onns dal settember 1960 ha surtut mess l’accent sin l’industria greva e l’infrastructura sco er sin la collectivisaziun da l’agricultura. Ils manaders politics eran il primminister Phạm Văn Đồng ed il secretari da partida Lê Duẩn. Sin l’appel da quest ultim èn ils Viet Minh s’unids ils 20 da december 1960 cun ulteriuras gruppas d’opposiziun a la Front naziunala per la liberaziun dal Vietnam dal Sid (NLF). Quella è vegnida fundada a chaschun d’in congress da la partida communistica dal Vietnam dal Sid scumandada, la quala ha fixà sco finamiras centralas da cupitgar Diem e da stgatschar or dal pajais l’armada americana. Tenor l’exempel da l’armada da revoluziun da Mao Zedong ha la NLF furmà ina cuntraregenza da caders scolads, ils quals han motivà la populaziun rurala da revoltar ed han organisà ina resistenza armada. Il Vietnam dal Nord n’è facticamain betg sa mussà sco agen actur – per tegnair quint da la Cunvegna da Genevra dal 1954 –, ma facticamain ha la NLF suandà las directivas da Hanoi. Da questa structura organisatorica èn ils adversaris surtut vegnids a vesair ses rom armà ed al han numnà Vietcong (VC). La finamira da la NLF era da sfurzar ils cussegliaders militars dals Stadis Unids da sa retrair e da furmar ina regenza da coaliziun da tut las gruppas dal Vietnam dal Sid.

Damai ch’il Vietnam dal Nord vuleva evitar ch’ils Stadis Unids intervegnian en la guerra civila en il sid, ha la regenza sustegnì la NLF fin il 1961 be politicamain, betg militarmain. Perquai è la NLF per gronda part stada dependenta fin il 1965 da veglias armas franzosas u talas che vegnivan tschiffadas da l’ARVN. Tranter il 1960 ed il 1964 èn 10 000 Viet Minh returnads dal Vietnam dal Nord en il Vietnam dal Sid. La NLF sa chapiva sco motor d’ina revoluziun sociala, ha mobilisà ils purs ed ha introducì en ils vitgs proceders che promovevan l’atgna iniziativa da quels. Tras sias mesiras da repartiziun ha ella gì ina gronda affluenza davart da la populaziun rurala. Fin la fin da l’onn 1916 controllava ella 75 % dals territoris rurals dal Vietnam dal Sid.

Escalaziun

Dapi il schaner 1961 era en uffizi il president american John F. Kennedy. Cun sia politica da rollback (‹rudlar enavos, chatschar enavos›) anticommunistica ha el contribuì a moda essenziala a l’escalaziun da la Guerra dal Vietnam. Decisiv è stà en quest connex in rapport da ses cussegliaders Walt Rostow e Maxwell Taylor davart lur visita en il Vietnam l’entschatta 1961: Ils Stadis Unids stoppian s’obligar irrevocablamain da vulair mantegnair il Vietnam dal Sid e rinforzar per quest intent la strategia da counterinsurgency (‹cuntrarevolta›). En consequenza da la Crisa da Cuba dal 1962 dueva la nova strategia da la flexible response (‹reacziun flexibla›) schlargiar la libertad d’agir dals Stadis Unids envers stadis communistics e moviments da revolta senza ristgar ina guerra atomara. Perquai ha Kennedy ordinà intginas operaziuns militaras clandestinas cunter il Vietnam dal Nord ed ha augmentà il dumber da cussegliaders militars americans en il Vietnam dal Sid fin il 1962 da 400 sin 16 575. Il 1962 ha l’US Air Force gia fatg 50 000 attatgas or da l’aria cunter vitgs vietnamais che valevan sco centers dal Vietcong ed ha er fatg diever per quest intent da napalm.

Il matg 1961 ha Kennedy dà la lubientscha da metter giu en il Vietnam dal Nord pitschens commandos secrets d’agents sidvietnamais ch’eran armads e ch’eran vegnids scolads da cussegliaders da militar americans. Ils sgols correspundents ha organisà l’Armada da la republica dal Vietnam (ARVN) ch’era sa camuflada sco societad aviatica privata. Pli tard han ins er furmà per quest intent pilots taiwanais. Da questas acziuns na dueva la populaziun americana er betg vegnir a savair en quel mument ch’il Vietnam dal Nord las ha scuvert. Quai è stà il cas l’emprima giada il fanadur 1961; quasi tut ils agents ch’èn vegnids fatgs entrar clandestinamain èn vegnids scuverts e mess a ferm curt suenter esser atterrads. Tuttina èn ils teams d’agents vegnids augmentads fin en la mesadad dal 1964 sin pliras tschient persunas. La collavuraziun tranter il Vietnam dal Sid ed il Taiwan ha er cuntinuà suenter la cupitga da Diem.

Il minister da l’exteriur american Dean Rusk ed il minister da defensiun american Robert McNamara han giustifitgà il november 1961 l’engaschament augmentà dals Stadis Unids cun il Contract da SEATO. Ina politica d’appeasement (‹pacifitgar›) mainia a la victoria dals communists en l’entira Indochina, a la perdita da la credibilitad dals Stadis Unids tar ils alliads asiatics sco er a la destrucziun da la SEATO. Da trametter truppas regularas ed attatgar Hanoi cun bumbas – sco che quai vegniva pretendì dals schefs dal stab, dal ministeri da defensiun e da Diem – ha Kennedy però refusà. Persuenter ha el laschà augmentar massivamain ils meds finanzials da l’ARVN, ha tramess en la regiun da conflict l’unitad d’elita Green Berets ed ha fatg endrizzar en vischinanza da Saigon il Military Assistance Command Vietnam (MACV) sco commando superiur. El ha autorisà la CIA da commetter en il nord acts da sabotascha. A basa da questa decisiun da princip han ins mess ad ir l’Operaziun 34A (‹OPLAN34›). Il biro da la CIA a Saigon ha uschia sviluppà in’activitad, la quala na vegniva betg survegliada suffizientamain dal Congress american.

Tranter il 1959 ed il 1961 han ils cussegliaders militars scolà a Laos en l’operaziun clandestina White Star la Royal Laotian Army ed ha gudagnà recruts da la stirpa dals Meos. Surtut pervi da las enormas furniziuns d’armas da vart dals Americans – tranter auter helicopters, vehichels armads per truppas ed artigliaria moderna – ha l’ARVN cuntanschì success militars cunter ils cumbattants da la resistenza ed ha surpiglià l’iniziativa strategica e tactica en la guerra civila.

Kennedy e McNamara (1962)

Diem e ses frar Ngo Dinh Nhu, il schef da segirezza, han però surtut duvrà la strategia d’abatter la gueriglia per supprimer adina dapli ils purs. Ultra da quai preveseva il Plan da Taylor Staley da concentrar a partir dal mars 1962 la populaziun rurala en ‹vitgs-fortezza›. Cunter quai è s’opponida la gronda part dals abitants dals vitgs, perquai che quai offendeva lur usits religius e pegiurava anc lur situaziun sociala ch’era gia greva avunda. Cun excepziun d’intginas regiuns muntagnardas, en las qualas la CIA ha realisà il plan, ha il program dals vitgs-fortezza muntà ina sconfitta fatala per il reschim da Diem. L’entschatta 1963, en la Battaglia dad Ap Bac, ha in sulet battagliun da la NLF – ch’era armà be malamain, ma ch’ha battì a moda decidida – rebattì truppas da l’ARVN ch’eran numericamain cleramain superiuras. Surtut ils uffiziers sidvietnamais èn sa mussads adina dapli surdumandads.

Il matg 1963 ha Diem laschà scumandar la bandiera budistica, quai ch’ha manà a Hue a revoltas ch’han durà plirs mais e che duevan la finala tschiffar l’entir Vietnam dal Sid (Crisa dals budists). Tar demonstraziuns da protest han policists sajettà dunnas ed uffants. Igl ha dà chaumas da la fom ed arsentadas da sasez. L’avust ha Nhu, il frar da Diem, mess il pajais sut dretg da guerra. A medem temp è el entrà sur il president franzos de Gaulle en contact cun Hanoi, e quai senza infurmar l’ambassadur american.

Kennedy aveva uss la letga da sustegnair vinavant en il Vietnam dal Sid in reschim ch’era corrupt e malvis e ch’augmentava be las schanzas da la NLF da victorisar, ubain da cupitgar Diem e d’intervegnir uschia en la suveranitad dal Vietnam dal Sid. Be il cussegliader Paul Kattenburg ha recumandà en questa situaziun, da retrair il militar american dal Vietnam dal Sid e da surlaschar il pajais a sasez; en il cussegl da segirezza naziunal è quest’idea però vegnida refusada. Impurtants cussegliaders da Kennedy sco Averell Harriman e George Wildman Ball vulevan laschar crudar Diem. Kennedy ha elegì Henry Cabot Lodge junior sco nov ambassadur american a Saigon. Lodge dueva pretender da Diem da destituir Nhu; cas cuntrari eri previs d’animar generals da l’ARVN ch’eran malcuntents da far in putsch. Per augmentar la pressiun sin Diem han McNamara e Maxwell Taylor cusseglià a Kennedy suenter lur visita a Saigon il settember da retrair ils cussegliaders militars e da reducir l’agid militar a l’ARVN. Kennedy ha sinaquai retratg ils 11 d’october 1963 1000 collavuraturs militars. Ils ulteriurs vuleva el clamar enavos fin il 1965 dal Vietnam. Ils 2 da november 1963 han uffiziers da l’ARVN cupitgà Diem e Nhu; omadus èn vegnids assassinads suenter lur arrestaziun. Lodge ch’era infurmà davart il plan dals putschists e che n’aveva betg infurmà Diem en chaussa, ha snegà suenter ses return en ils Stadis Unids il zercladur 1964 tutta participaziun da ses pajais. Plirs cussegliaders da Kennedy, tranter auter il vicepresident Lyndon B. Johnson, han pli tard considerà il putsch sco in grond sbagl, il qual haja lià ils Stadis Unids anc bler pli fitg vi dal Vietnam dal Sid.

Entrada en la guerra dals Stadis Unids

Suenter l’attentat mortal sin John F. Kennedy ils 22 da november 1963 è Johnson daventà president. El aveva adina sustegnì la politica da containment da ses antecessur. Ils 26 da november ha el confirmà il memorandum ch’era vegnì scrit per Kennedy, en il qual el ha empermess al Vietnam dal Sid l’agid cuntinuant cunter tutta agressiun communistica. El na vegnia betg a laschar tiers ch’il «Vietnam va la medema via sco la China», mabain procurar ch’ils generals dal Vietnam dal Sid «mussian da viver als communists». Per segirar en il Congress sia politica da l’intern ch’era orientada a l’egualitad sociala (great society), vuleva Johnson mantegnair areguard la politica exteriura ils interess dals Stadis Unids en l’Indochina e garantir la survivenza dal Vietnam dal Sid.

Il nov manader dal Vietnam dal Sid, general Dương Văn Minh ch’era budist, ha tschertgà cunter la voluntad da Johnson in cumpromiss cun la NLF ed ha pretendì dals militars americans da sa tegnair enavos pli fitg. Il schaner 1964 è el vegnì cupitgà cun il consentiment da Johnson d’ina gruppa d’uffiziers che vegniva manada da l’uffizier Nguyễn Khánh. Igl èn suandads ulteriurs culps da vart dal militar; fin la fin dal 1967 na duevi betg pli reussir da furmar en il Vietnam dal Sid ina regenza stabila. Il Vietnam dal Nord ha profità da questa instabilitad politica ed ha tramess dapli cumbattants e material en il sid. Uschia dueva la NLF l’emprim dumagnar sut sia controlla las regiuns muntagnardas ed il Delta dal Mekong, per attatgar en in segund pass er las citads grondas dal Vietnam dal Sid.

A chaschun da sia visita en il Vietnam il mars 1964 ha McNamara constatà che la NLF controllava 40 % dal territori dal Vietnam dal Sid e fin a 90 % dal territori enturn Saigon. L’ARVN avevan pers en il Delta dal Mekong 3000 schuldads, in grond dumber da ses schuldads desertavan e blers n’eran betg pronts d’acceptar Kanh sco schefcumandant. En la publicitad ha McNamara tuttina pretendì ch’il cumbat cunter la NLF avanzia. A l’intern ha el cusseglià d’augmentar l’agid militar e da trametter naginas truppas terrestras avant l’elecziun presidenziala (november 1964). El era da l’avis che quellas sbassian be vinavant la morala da cumbatter da l’ARVN e ch’i dovria alura adina dapli truppas americanas. Sinaquai ha Johnson augmentà l’OPLAN34 ch’era vegnì inizià da Kennedy e che lavurava a moda clandestina. En quest connex han la CIA, l’armada americana e l’ARVN fatg communablamain acts da sabotascha en il Vietnam dal Nord per distgargiar e stabilisar il reschim a Saigon. Ultra da quai ha Johnson fatg planisar il ministeri da defensiun detagliadamain il bumbardament dal Vietnam dal Nord. El ha nominà Maxwell Taylor sco ambassadur american a Saigon, ha elegì general William Westmoreland sco schefcumandant dal MACV ed ha augmentà fin la fin dal 1964 il dumber dals cussegliaders militars en il Vietnam dal Sid da 16 000 sin 23 300. A medem temp ha el purschì al Vietnam dal Nord agid economic per cas ch’il pajais interrumpia il sustegn da la NLF ed ha renconuschì il reschim a Saigon; cas cuntrari stoppia vegnir fatg quint cun attatgas or da l’aria (Seaborn-Mission). Sco reacziun ha Hanoi fatg l’offerta da renconuscher in Vietnam dal Sid neutral, sch’ils Stadis Unids retirian da là tut lur truppas. A chaschun d’in’emprova d’intermediar da vart dal secretari general da las Naziuns unidas U Thant il settember 1964 han omaduas varts insistì sin questas pretensiuns incumpatiblas.

Situaziun en l’Indochina ils onns 1964–1967

A partir dal matg 1964 vuleva Johnson laschar autorisar l’engaschament da guerra previs tras il Congress, per integrar quel pli ferm ed uschia er la populaziun americana. Per mancanza d’in motiv per entrar en la guerra, dueva la resoluziun correspundenta vegnir preschentada pir suenter las elecziuns presidialas dal november. En il cumbat electoral ha Johnson mess avant ses cuntracandidat Barry Goldwater sco privlus guerregiant che veglia extender la Guerra dal Vietnam e che mainia ils Stadis Unids en ina guerra atomara cun l’Uniun sovietica; el sez ha empermess da trametter naginas truppas terrestras en il Vietnam.

Ils 31 da fanadur 1964 ha in commando da sabotascha sidvietnamais attatgà en rom da l’operaziun OPLAN34 duas inslas nordvietnamaisas. Il prim d’avust è il bastiment da guerra american USS Maddox arrivà en il Golf da Tonkin cun l’intenziun da spiunar la NVA a moda electronica. Per motivs betg sclerids ha la guardia da costa dal Vietnam dal Nord tramess ils 2 d’avust trais bartgas rapidas en direcziun da la Maddox. Quella ha temì in’attatga da torpedo ed ha avert il fieu; ina da las bartgas è vegnida sfundrada, las ulteriuras èn vegnidas donnegiadas. Silsuenter è la regenza americana vegnida infurmada davart quest ‹Incident da Tonkin›. Ils 4 d’avust ha l’USS Turner Joy annunzià durant in urizi per sbagl ulteriuras attatgas cun torpedos, ha però puspè retratg l’annunzia. La NSA ha preschentà a Johnson mo ils 10 % da la radiocommunicaziun che laschavan parair evidenta in’attatga. Johnson ha ordinà anc la medema saira emprimas attatgas or da l’aria cunter Hanoi ed ha giustifitgà quai en la televisiun americana sco reacziun sin «plirs acts da violenza che na sajan betg vegnids provocads». Che bastiments da guerra americans eran stads involvids en acziuns da sabotascha è vegnì zuppentà envers il Congress. Il secretari da stadi George Ball ha concedì pli tard ch’ils bastiments eran vegnids tramess en il Golf da Tonkin per provocar in motiv per entrar en la guerra. Las attatgas da vendetga immediatas eran planisadas dapi mais.

Ils 7 d’avust ha il Congress american approvà suenter ina curta debatta e cun be duas cuntravuschs (Ernest Gruening, Wayne Morse) la Resoluziun da Tonkin. Quella ha surdà a la regenza americana la cumpetenza «da prender tut las mesiras necessarias per sa defender cunter in’attatga armada sin forzas militaras americanas e per evitar ulteriura agressiun». Questa resoluziun dueva remplazzar ina decleraziun da guerra formala ed ha servì als Stadis Unids fin la retratga l’onn 1970 sco legitimaziun per tut las operaziuns da cumbat en l’Indochina. Johnson ha gudagnà la maioritad en il Congress cun agid dal senatur William Fulbright e cun empermetter ch’el na planiseschia betg da trametter truppas terrestras avant l’elecziun. Uschia èsi reussì a Johnson da far frunt a la critica da Goldwater ch’el saja memia «miaivel envers il communissem»; ils 3 da november 1964 è el vegnì reelegì a moda suverana sco president.

Sco ch’ins è vegnì sa savair il 1970 faschevan las attatgas or da l’aria realisadas e smanatschadas part d’ina ‹diplomazia da sforz› ch’ils Stadis Unids avevan sviluppà enturn l’onn 1960 e la quala cumbinava acts da violenza cun l’offerta da negoziaziuns. Cuntanschì han ins però il cuntrari: La regenza a Hanoi n’ha betg pli quintà ch’ils Stadis Unids sa retirian suenter in’eventuala cupitga dal reschim en il Vietnam dal Sid; il cuntrari ha ella fatg quint cun l’invasiun dals Stadis Unids en l’entir Vietnam ed è sa preparada d’er cumbatter directamain las truppas americanas en il sid. A partir dal settember 1964 ha il Vietnam dal Nord perquai tramess truppas da cumbat sur il Trutg da Ho Chi Minh ed ha er laschà extender quel per quest intent.

Il prim da november 1964 ha la NLF attatgà a Biên Hòa l’emprima giada directamain ina basa militara dals Stadis Unids. Quai ha confermà Johnson da bumbardar directamain il Vietnam dal Nord per flaivlentar en il sid la NLF. L’emprim han ils Stadis Unids finanzià l’augment da l’ARVN da 100 000 sin 660 000 umens, per sustegnair il reschim da general Nguyễn Khánh. Il december 1964 ha la NLF fatg in attentat cun bumbas sin in hotel a Saigon, en il qual abitavan cussegliaders militars americans, ed ha ultra da quai victorisà sper Binh Gia dus battagliuns da l’ARVN ch’eran superiurs tant numericamain sco er areguard la tecnica d’armament. Uss èn ils cussegliaders da Johnson stads da l’avis ch’i saja prudent d’attatgar il Vietnam dal Nord pli baud che previs, per evitar ch’il reschim en il Vietnam dal Sid collabeschia.

Stadis alliads / sustegn da vart da l’exteriur

NLF/Vietnam dal Nord

Marca postala da la Republica democratica tudestga dal 1969

La Republica populara da la China aveva renconuschì la NLF il 1960 sco emprim stadi insumma. La China veseva sasezza surtut en la rolla da la pussanza che sustegna moviments da liberaziun en ils pajais dal Terz Mund, e quai cunter omaduas superpussanzas, pia tant ils Stadis Unids sco er l’Uniun sovietica. Suenter l’Incident da Tonkin ha la China declerà d’intervegnir en il cas d’ina invasiun americana en il Vietnam dal Nord. Per quest intent ha Mao postà truppas da 300 000 fin 500 000 umens al cunfin tranter la China ed il Vietnam dal Nord. En pli ha el laschà eriger là duas plazzas d’aviaziun e scolar sin quels pilots nordvietnamais. Il december 1964 han ils dus stadis fatg ina cunvegna d’agid militar vicendaivel. Il zercladur 1965 èn emprimas truppas auxiliaras chinaisas arrivadas en il Vietnam dal Nord. Fin il 1969 ha la Republica populara da la China surtut furnì persunal ch’ha gidà a mantegnair las vias, viafiers e plazzas aviaticas, ha mess a disposiziun forzas da defensiun da l’aria ed ha furnì material militar.

Dapi la discordia tranter la China e l’Uniun sovietica han ils dus pajais cumenzà a concurrer per l’influenza politica en l’Indochina. La Republica populara da la China passava si a moda tant pli autonoma suenter ch’ella era daventada l’october 1964 ina pussanza atomara. Ils 14 d’october 1964 è Nikita Sergejewitsch Chruschtschow vegnì cupitgà. El aveva persequità la coexistenza politica cun ils Stadis Unids. Perquai aveva el bain sustegnì il Vietnam dal Nord cun agid economic en l’autezza da 500 milliuns dollars e tramess armas levas; ma da furnir chanuns da defensiun cunter aviuns ed armas antitanc aveva el refusà categoricamain. Suenter sia cupitga ha Hanoi bandegià dal pajais ils paucs cussegliaders militars da l’Uniun sovietica. Il nov manader sovietic, Leonid Iljitsch Breschnew, ha alura fatg cun Hanoi il favrer 1965 ina cunvegna d’agid militar. Suenter ch’ils emprims aviuns americans han bumbardà il Vietnam dal Nord n’è l’Uniun sovietica betg pli sa stentada d’evitar la confruntaziun ed ha condemnà tut ils ulteriurs bumbardaments dals Stadis Unids. L’Uniun sovietica ha furnì da qua davent rachetas da defensiun cunter aviuns dal tip S-75, aviuns – tranter auter Mig-21 – ed artigliaria ch’era adattada per attatgar basas americanas. Il Vietnam dal Nord ha pia retschet tant da la China sco er da l’Uniun sovietica material da guerra en quantitads considerablas ed ha er giugà inschignusamain sin la claviatura diplomatica per opponer ina a l’autra las duas pussanzas communisticas. Ho era surtut interessà da tgirar bunas relaziuns cun l’Uniun Sovietica, Le Duan percunter cun la China. Fin il 1968 ha l’Uniun sovietica tramess 2000 cussegliaders militars ed ha surpassà la China sco pli impurtant furnitur dad armas dal Vietnam dal Nord. Fin il 1975 han ils Soviets ultra da quai concedì emprests en l’autezza da radund tschintg milliardas dollars. La Republica da la China percunter ha retratg ils cussegliaders militars a partir dal 1967 ed ha quasi interrut dal tuttafatg l’agid economic durant la Revoluziun culturala. Suenter l’Incident a l’Ussuri (mars fin settember 1969) ha la China reprendì l’agid economic ed ha furnì ils proxims onns al Vietnam dal Nord rauba en la valur da 500 milliuns dollars.

La Corea dal Nord ha sustegnì il Vietnam dal Nord activamain a partir dal 1967, e quai cun in contingent da pilots da cumbat ch’han surtut gidà a defender Hanoi. Gia il 1965 aveva Kim Il-sung declerà repetidamain che la Corea dal Nord saja da tut temp pronta da sustegnair il Vietnam dal Nord militarmain. En ils cumbats èn 14 schuldads da la Corea dal Nord vegnids per la vita, als quals regorda in lieu commemorativ en la vischnanca vietnamaisa Tân Dĩnh. Pir il 2001 ha la regenza vietnamaisa confermà uffizialmain che pilots da la Corea dal Nord sajan sa participads als cumbats aviatics sur il Vietnam dal Nord.

La Republica democratica tudestga ha appellà il 1965 ses burgais a «solidaritad internaziunala» cun il Vietnam dal Nord. Donaziuns per agid umanitar èn era vegnidas duvradas per intents militars. A partir dal 1973 ha la Republica democratica tudestga scolà per onn 20 fin 30 Nordvietnamais ad uffiziers.

Stadis Unids / Vietnam dal Sid

Giuven schuldà da la marina americana suenter la sbartgada a Da Nang (avust 1965)

Davent da l’avrigl 1964 han ils Stadis Unids empruvà da gudagnar uschè blers stadis sco pussaivel che sustegnian lur engaschament en il Vietnam, per che quel na guardia betg or memia unilateral (program da more flags). Fin il december han 15 stadis tramess contribuziuns per gronda part simbolicas. Be ils commembers da SEATO Australia, Nova Zelanda, las Filippinas, la Tailanda sco er la Corea dal Sid ed il Taiwan han mess a disposiziun pli grondas quantitads da bains betg militars. Johnson ha dumandà ils stadis da la SEATO da trametter truppas da cumbat. La Gronda Britannia ha refusà quai, cun far valair ch’ella protegia dapi il 1963 la federaziun postcoloniala enturn la Malaisia cunter attatgas da l’Indonesia; quests 30 000 schuldads protegian er la basa militara americana a Singapur, la quala ils Stadis Unids duvravan per lur politica da metter frain envers la Republica populara da la China. Ils ulteriurs stadis èn sa declerads pronts da trametter militar be sch’ils Stadis Unids surpiglian tut ils custs.

Uffizialmain n’ha la SEATO mai dà il consentiment a l’engaschi militar dals Stadis Unids. La Corea dal Sid, ch’era sezza nagin commember da la SEATO, ha tschentà fin il 1966 la pli gronda part da las forzas armadas; persuenter ha il pajais retschet vast sustegn (economic, da modernisaziun e militar) e la garanzia en scrit ch’ils Stadis Unids na reduceschian betg las truppas ch’eran staziunadas en la Corea dal Sid. Il president da las Filippinas Ferdinand Marcos ha retschet ulteriurs 80 milliuns dollars agid economic per ina truppa auxiliara da caracter betg militar; suenter ferms protests da vart da burgais ha el però retratg quella il 1969. La Tailanda ha lubì a partir dal 1964 als Stadis Unids da far diever da sias plazzas aviaticas per attatgas cun bumbas sin Laos ed il Vietnam dal Nord, pli tard er d’eriger otg basas militaras americanas cun 37 000 schuldads. Per ina divisiun che la Tailanda ha tramess il 1967 ha quella survegnì mintg’onn 75 milliuns dollars agid militar. L’Australia ha sustegnì ils Stadis Unids l’onn 1965 a chaschun dal putsch militar sanguinus da Suharto en l’Indonesia ed ha augmentà fin il 1967 sias truppas auxiliaras per il Vietnam dal Sid. Ensemen han quests stadis tramess fin il 1969 tut en tut 68 850 schuldads, ils quals els han puspè retratg en differenta sveltezza fin il 1973:

Onn	Australia	Nova Zelanda	Filippinas	Corea dal Sid	Tailanda
1964	200	30	17	150	-
1966	4525	155	2061	44 566	244
1968	7661	516	1576	50 003	6005
1969	7672	552	189	48 869	11 568
1972	130	50	50	36 790	40

L’engaschament dals Stadis Unids en l’Indochina fin il 1964 aveva la NATO affirmà senza resalvas, valitond quel sco cumpatibel cun las atgnas finamiras. Cura ch’ils Stadis Unids han però tramess gronds contingents da truppas en il Vietnam dal Sid, ha quai manà il 1964 a la preoccupaziun che quai pudess flaivlentar il patg. Suenter l’Incident da Tonkin han ils stadis da la NATO refusà la pretensiun dals Stadis Unids da trametter atgnas truppas en il Vietnam. Dapi il fanadur 1965 èn ils stadis scandinavs sa mussads preoccupads pervi da l’escalaziun dal conflict e las unfrendas civilas ed han dumandà ils Stadis Unids da contractar cun lur adversaris da guerra. Dubis areguard ils motivs da guerra dals Stadis Unids ed il fatg che la NATO n’era betg vegnida consultada suffizientamain han rinforzà la critica. La Frantscha ha, sco gia il 1954, sustegnì l’idea d’in Vietnam dal Sid neutral e condemnà ils bumbardaments dal Vietnam dal Nord. Il minister da l’exteriur da la Republica Federala Tudestga Gerhard Schröder ha percunter exprimì la tema ch’ina sconfitta u retratga dals Stadis Unids or dal Vietnam dal Sid possia animar l’Uniun sovietica da far pressiun sin l’Europa dal Vest e periclitar uschia la segirezza da la Germania dal Vest.

Il chancelier federal Ludwig Erhard ha sustegnì l’engaschament da guerra dals Stadis Unids er envers partenaris da la NATO da tenuta pli sceptica. L’avrigl 1965 ha el però concedì als Stadis Unids be 30 milliuns dollars, quai ch’era damain che la mesadad da la summa pretendida. Il december 1965 ha el empruvà da prolungar ils termins da pajament per cumpras d’armament ch’ils Tudestgs avevan fatg en l’America; quels aveva l’anteriur minister da defensiun tudestg Franz Josef Strauß mess en vista als Stadis Unids il 1961 per cumpensaziun da las devisas americanas per las truppas staziunadas en la Republica federala tudestga. Johnson ha però refusà la dumonda il settember 1966. La discordia cun ils Stadis Unids areguard la repartiziun dals custs dal militar ha contribuì a moda essenziala a la cupitga dad Erhard. Ses successur Kurt Georg Kiesinger è sinaquai sa cunvegnì il schaner 1967 cun ils Stadis Unids e la Gronda Britannia che las bancas centralas da la Communitad economica europeica e las bancas da la Germania dal Vest na dovrian betg lur reservas da dollars americans per cumprar aur. Uschia ha la Republica Federala Tudestga sustegnì a moda decisiva il curs dal dollar e la funcziun da quel sco valuta directiva, ina posiziun ch’ils deficits dal budget americans chaschunads pervi da la Guerra dal Vietnam periclitavan pli e pli fitg.

Willy Brandt ha crititgà l’engaschament dals Stadis Unids ni sco minister da l’exteriur ni sco chancelier federal; el na vuleva betg metter en privel las garanzias da segirezza dals Stadis Unids per Berlin suenter la Crisa da Berlin dal 1961, l’amicizia tudestg-americana, il renum da la SPD sco partida atlantica e sia politica da detensiun. Il 1965 ha el crititgà al teoria da domino, l’entschatta 1968 ha el numnà la retratga dals Stadis Unids or dal Vietnam sco giavischabla ed ha refusà contribuziuns militaras. Il favrer ha la SPD pretendì sut pressiun da la basa da la partida in stop immediat da tut ils bumbardaments. Brand percunter ha accentuà la prontezza dals Stadis Unids da far pasch ed ha er exprimì il 1972 chapientscha per ils bumbardaments da Nixon.

Suenter avair transferì fin il fanadur 1966 dus terzs da lur aviuns d’exploraziun e fin il 1967 66 000 schuldads da l’Europa dal Vest en il Vietnam dal Sid, n’eran ils Stadis Unids betg pli abels d’ademplir lur garanzias da segirezza envers ils stadis da la NATO. Suenter che l’Uniun sovietica ha abattì il 1968 sanguinusamain la Primavaira da Prag, èn ils stadis da la NATO però puspè s’avischinads pli fitg als Stadis Unids. Stadis che n’appartegnevan a nagin bloc politic, sco l’India, han percunter considerà il cumportament dals Stadis Unids en il Vietnam sco intervenziun cumparegliabla a quella da l’Uniun sovietica en il bloc da l’ost.

Il Canada è sa cuntegnì uffizialmain neutral envers ils stadis ch’eran involvids en la Guerra dal Vietnam. Tuttina han blers Canadais battì sco voluntaris en las retschas dals schuldads americans, e quai cumbain che quai era scumandà tenor il dretg canadais. I vegn stimà che 30 000 fin 40 000 Canadais sajan ids en guerra; da quai èn morts tenor stimaziuns intgins tschient e vegnids blessads radund 4000. Malgrà il scumond da far servetsch da guerra en armadas estras, n’èn nagins dals voluntaris vegnids persequitads giudizialmain.

Bumbardaments

Attatga cun napalm

Ils Stadis Unids n’han mai gì l’intenziun da conquistar il Vietnam dal Nord u da periclitar l’existenza dal stadi, per betg ristgar tras quai ina guerra atomara cun l’Uniun sovietica e/u la China. Els vulevan sustegnair il Vietnam dal Sid fin ch’il Vietnam dal Nord interrumpia sias emprovas d’infiltraziun e renconuschia il stadi vischin. Perquai han els a l’entschatta bumbardà be punctual ed augmentà las truppas terrestras be a moda graduala, senza far diever da las capacitads cumplessivas da l’US Army. Il commando superiur dal MACV è sa laschà sin las armas ch’eran tecnicamain e materialmain superiuras, sin la dominanza en l’aria da l’US Air Force e sin la movibladad dals helicopters, ils quals pudevan transportar las truppas americanas svelt en mintga part dal pajais. Damai ch’il Vietnam dal Nord na pudeva opponer nagins meds tecnics equivalents en questa technowar, èn ins stads da l’avis che las forzas dal pajais sajan bainspert consumadas e che quel vegnia a desister d’ulteriuras attatgas. Cun bumbardar a medem temp basas militaras en il Vietnam dal Nord, territoris sidvietnamais occupads da la NLF e lingias da refurniment en stadis vischins dueva la guerra daventar nunpajabla per il Vietnam dal Nord; ultra da quai duevan uschia vegnir interruttas las colliaziuns tranter la NLF ed il nord e vegnir simplifitgadas las controllas da cunfin en il sid. Politicamain dueva questa strategia da guerra stabilisar il reschim sidvietnamais e cuntentar l’opposiziun conservativa en ils Stadis Unids, la quala dumandava suenter bumbardaments illimitads en il Vietnam dal Nord.

Suenter che la NLF ha attatga la basa americana Camp Holloway sper Plei Cu ha Johnson mess ad ir sco act da vendetga l’operaziun ‹Flaming Dart› ch’ha cuzzà trais emnas (7–28 da favrer 1965). En rom da quella èn vegnids bumbardads ils staziunaments da truppas en il nord che vegnivan considerads sco sustegn principal da las attatgas da la NLF en il sid. Ad ulteriuras attatgas da la NLF sin basas americanas en il sid è suandada l’operaziun ‹Rolling Thunder›. Durant otg emnas èn vegnidas bumbardadas 94 miras en il Vietnam dal Nord, surtut deposits e puncts centrals dal transport da refurniment. Dals 13 fin ils 18 da matg han ils Stadis Unids interrut las attatgas per manar contractivas. Il Vietnam dal Nord ha insistì da vulair stgaffir in Vietnam reunì ed independent, quai che la cuntrapartida ha resguardà sco inacceptabel. A medem temp ha il nord reparà svelt ils donns vi dal Trutg da Ho Chi Minh ed installà rachetas da defensiun cunter aviuns enturn Hanoi ed auters centers industrials.

Johnson ha percunter resistì a la pretensiun dals schefs da militar d’er attatgar aglomeraziuns abitadas spessamain. El elegeva mintg’emna sez ils objects che duevan vegnir attatgads, excludeva citads grondas, rempars e territoris da cunfin en vischinanza da la China e deva paisa ch’i vegnian be destruids implants d’impurtanza militara. Ils bumbardaments han l’emprim pertutgà las regiuns enturn il 17avel grad da latituda, pli tard er territoris situads pli e pli lunsch vers nord. Adina dapli èn er vegnids en il visier lieus che n’avevan nagina relevanza militara. Tenor McNamara mazzavan ils bumbardaments «mintg’emna 1000 civilists», e quai er cun napalm e bumbas cun stgaglias.

Data	Bumbardaments	Tonnascha
1965	25 000	63 000
1966	79 000	136 000
1967	108 000	226 000

Fin il 1968 han las bumbas destruì en il Vietnam dal Nord grondas parts da l’infrastructura, dals indrizs militars e da la producziun d’energia. Tuttina na duevi betg reussir als Stadis Unids da franar l’infiltraziun dal Vietnam dal Sid e da sfurzar il nord a la maisa da tractativas. Enstagl ha la populaziun dal Vietnam dal Nord serrà las retschas ed ha reparà da notg cun grondas massas da pievel uschè bleras destrucziuns sco pussaivel; blers implants industrials èn vegnids spustads sut terra ed ils transports da material da guerra e da cumbattants en il Vietnam dal Sid èn s’augmentads. Cun agid da las armas sovieticas è la defensiun da l’aria er daventada bundant pli effizienta; fin il 1968 èsi reussì al Vietnam dal Nord da sajettar 950 aviuns americans.

Ils 3 d’avrigl 1965 ha l’US Air Force bumbardà las parts dal Trutg da Ho Chi Minh che manavan tras Laos (operaziun ‹Steel Tiger›). A partir dals 6 da december 1965 han er truppas terrestras americanas empruvà d’interrumper il trutg, surtut tar ils pass da muntogna situads tranter il Vietnam dal Nord e Laos (operaziun ‹Tiger Hound›). Suenter avair interrut il 1. da november 1968 ils bumbardaments dal Vietnam dal Nord ha Johnson cumandà l’operaziun Commando Hunt per interrumper la rait da vias a Laos ch’era vegnida extendida en il fratemp. Quai ha bain manà a retardaments tar attatgas che la NLF aveva planisà en il Vietnam dal Sid; d’interrumper u destruir dal tuttafatg il trutg na dueva però mai reussir.

Armas chemicas

Dapi ils onns 1950 avevan ils Stadis Unids experimentà en labors militars a Fort Detrick cun erbicids ch’eran vegnids sviluppads durant la Segunda Guerra mundiala sco armas chemicas ed ils quals ins aveva silsuenter duvrà a moda commerziala. A partir dal 1959 han ins er duvrà quests meds en il Vietnam dal Sid per intents militars. Pervi dals rapports da success ha il president american Kennedy fatg da questas substanzas ina part integrala d’ina strategia da counterinsurgency innovativa e flexibla ed ha ordinà persunalmain da las applitgar en il Vietnam. La regenza americana ha profità d’ina largia en il Protocol da Genevra dal 1925, tenor il qual il diever d’armas chemicas è bain scumandà cunter umans, ma betg explicitamain cunter plantas. Per pudair tegnair pass cun las grondas empustaziuns da vart da l’armada americana, han ils producents Dow Chemical e Monsanto mess ad ir la sintesa da las materias primas tar temperaturas pli autas, quai ch’ha augmentà la cumpart da dioxin en il product final.

Il fanadur 1961 èn arrivadas en il Vietnam dal Sid las emprimas furniziuns, camufladas cun nums sco ‹Agent Orange›, ‹Agent Blue›, ‹Agent Purple› ed ‹Agent White›. Il schaner 1962 ha cumenzà l’operaziun ‹Ranch Hand› (‹gidanter da farma›). En rom da quella han l’US Air Force e l’ARVN squittà en il Vietnam ed en las regiuns da cunfin da Laos e Cambodscha sistematicamain tals erbicids che cuntegnevan dioxin. Quels han fatg crudar en la tschungla la feglia per render visiblas las vias, las vias d’aua ed ils territoris da cunfin e destruir las racoltas; uschia duevan ils cumbattants da la NLF vegnir privads da la protecziun, da zups, da nutriment e dal sustegn d’autras parts da la populaziun. Sut president Johnson è sa sviluppà da quai il pli grond program da strategia da guerra chemica. En rom da quel han ils Stadis Unids squittà fin il 1971 radund 80 milliuns liters dals erbicids impestads cun dioxin. Il 1971 han ils Stadis Unids decidì da betg pli far diever da questas substanzas.

Guerra per terra

Helicopters mainan schuldads enavos en il camp (1966)

Entant che Johnson ed il cussegl da segirezza naziunal disponivan il lieu, il termin e l’intensitad dals bumbardaments, decideva il MACV cura e nua impunder tge truppas terrestras. General Westmoreland considerava la Guerra dal Vietnam sco guerra convenziunala cun la finamira da metter ord cumbat uschè blers adversaris sco pussaivel senza che las atgnas perditas sajan memia grondas (‹strategia d’isada›). Per quest intent vegniva applitgada la metoda search and destroy (‹tschertgar e destruir›), per exempel a chaschun da la gronda operaziun ‹Masher› la primavaira 1966. Il success da las singulas acziuns vegniva valità a basa dal body count (‹dumber da corps›), vul dir dals inimis ch’avevan pudì vegnir mazzads.

Ils 8 da mars 1965 èn las emprimas truppas da cumbat americanas sa tschentadas a Đà Nẵng per proteger là la basa militara. Ulteriuras truppas americanas circumdavan alura mintgamai la basa da militar respectiva (uschenumnada strategia d’enclava). L’emprima divisiun da chavallaria è sinaquai vegnida incumbensada da retegnair l’avanzament da la NLF en la muntogna centrala dal Vietnam dal Sid. Ulteriuras truppas da cumbat èn sa concentradas sin ils territoris en vischinanza da la zona demilitarisada (17avel grad da latituda). Quellas duevan proteger atgnas basas militaras, explorar sistematicamain singuls territoris, destruir unitads da cumbat da la NLF che vegnivan scuvertas, controllar regiuns da cunfin e procurar che naginas novas forzas da la NLF entrian en la zona. Il MAVC n’ha betg distribuì las truppas da cumbat americanas cun l’intenziun da conquistar uschè bler territori sco pussaivel, mabain tenor il criteri da chaschunar a l’inimi uschè gronds donns sco pussaivel per che quel na possia far a lunga vista naginas attatgas militaras pli. Per quest intent transportavan helicopters mintgamai pitschnas unitads d’infantaria en ina zona che dueva vegnir intercurida. In dumber dad umens uschè pitschen sco pussaivel dueva stgaffir, sco ina sort ‹estga›, il contact tar l’inimi. Apaina ch’els avevan chattà cumbattants adversaris u vegnivan attatgads da quels, eruivan els lur posiziun e clamavan suenter sustegn or da l’aria. Ils aviuns destruivan alura l’inimi cun uschè bler fieu sco che steva a disposiziun.

Per lunschor la gronda part dals territoris per talas acziuns da tschertga eran situadas en las planiras a la costa, en la planira auta en il center dal pajais, en la regiun da Khe Sanh datiers dal cunfin da Laos sco er en il Delta dal Mekong. Dapertut devi zonas che na vegnivan betg en dumonda per talas acziuns da tschertga, perquai che la basa americana situada il pli datiers disponiva da memia paucs schuldads ubain perquai che la NLF disponiva en la zona respectiva da memia blers cumbattants. Talas zonas vegnivan bumbardadas a moda nuncontrollada durant il sgol d’ir e turnar. Per quest intent ha l’armada americana duvrà ils onns 1966 e 1967 bunamain 50 % da la muniziun da cumbat che steva a disposiziun, en tschertas regiuns schizunt fin 85 %. En questa moda è vegnì mazzà in dumber nunenconuschent da civilists ed ils survivents èn vegnids stgatschads or da lur zonas d’abitar. Quai dueva pli tard engrevgiar considerablamain la ‹pacificaziun› dal pajais.

Blers schuldads americans senza experientscha svidavan lur magazins en fieu cuntinuant, uschia che versiuns da la buis M16 da pli tard èn vegnidas munidas cun in modus da trais sajets. Ma er la gronda part dals cumandants americans – ils quals disponivan d’in spazi d’agir relativamain vast – sa fidavan en cas da contact cun l’inimi da la forza da fieu da lur commandos. 70 % dals projectils d’artigliaria èn però vegnids duvrads en situaziuns nua ch’igl ha dà nagins u be levs cumbats. Statisticamain èn vegnids duvrads 50 000 sajets per mintga cumbattant da la NLF ch’è vegnì mazzà.

Cunter tuttas aspectativas n’èsi betg reussì als Americans da decimar la NLF a moda decisiva. Malgrà quai han ils schefs da stab americans clamà suenter adina dapli schuldads e forza da fieu. Fin la fin dal 1965 ha la regenza americana tramess 184 000, fin la fin 1966 400 000, fin la fin 1967 485 000, fin il schaner 1968 548 000 schuldads en la Guerra dal Vietnam. A las mesiras americanas mancavan criteris objectivs per giuditgar lur effect. Uschia èsi restà intschert, schebain dapli truppas terrestras chaschunian ina pli auta procentuala d’unfrendas da vart da l’inimi.

Cumbattant da la NLF (Vietcong) il 1968 en in refugi sut terra

Data	Truppas americanas	Operaziuns	Morts da vart da l’adversari
02/1966	208 000	57	4727
12/1966	385 000	89	3864
12/1967	486 000	129	7938
12/1969	479 000	90	9936
12/1970	335 000	90	6185

Il dumber total dal body count resultava da rapports da cumbat che vegnivan falsifitgads sistematicamain. Per l’ina prendevan ils cumbattants da la NLF per ordinari cun sai lur morts, per l’autra na vulevan ils schuldads americans betg stuair tschertgar en la tschungla morts esters ed en pli na sa laschavan quels strusch differenziar da civilists. Igl è perquai daventà disa da mazzar dascusamain civilists e d’inditgar cifras exageradas, pertge che las promoziuns dependevan da body counts uschè auts sco pussaivel. Ultra da quai ha il MACV cumandà il favrer 1966 che las perditas da l’inimi stoppian per tut pretsch surpassar la cifra d’infiltraziun da novs cumbattants che Hanoi fetschia a savair. Pleds da commembers da la regenza han anc augmentà il squitsch d’avair success. Uschia ha Dean Rusk pretendì il mars 1967 ch’i dettia cumprovas che l’inimi na vegnia betg da mantegnair sia forza da cumbat. L’atun ha Westmoreland discurrì da «glisch a la fin dal tunnel», la victoria saja uss previsibla. En cifras internas da la CIA è quai vegnì relativà fitg ferm gia dapi la primavaira 1967. Là han ins stimà il dumber da cumbattants da la NLF duas giadas uschè aut sco il MACV, perquai ch’ins supponiva che las sperditas vegnian gulivadas spert tras novas recrutaziuns en il Vietnam dal Sid. Il MACV percunter s’opponiva a la pretensiun che lur strategia da demoralisar fetschia naufragi. La regenza americana ha acceptà las stimaziuns pli bassas dal MACV ed ha uschia da ses consentiment a las falsificaziuns sistematicas areguard il body count. Questa furma da mesirar il success è er sa mantegnida suenter l’Offensiva dal Tet.

Differentas mesiras duevan gidar a proteger il ‹champ da battaglia› Vietnam dal Sid che n’enconuscheva, pervi dal cumbat da guerriglia, nagina front per propi. Per quest intent ha l’armada americana integrà ina Ranger Force ed engrondì las unitads spezialas da l’ARVN. Ultra da quai èn vegnidas installadas patruglias en bartga per interrumper ils refurniments sin via maritima. Er il Program da Wehrdorf da la CIA, la Studies and Observation Group, champs da minas e garnischuns sco er l’invasiun da Laos da pli tard servivan al medem intent. Malgrà tut questas mesiras n’han ins betg cuntanschì la finamira, perquai ch’il cunfin dal Vietnam dal Sid era memia lung, perquai che memia grondas parts da quel eran situadas en la tschungla e perquai ch’il Trutg da Ho Chi Minh vegniva refatg ed extendì cuntinuadamain.

Suenter grevas sconfittas durant l’emprim onn da guerra ha la NVA mess a partir dal fanadur 1966 sut las armas tut ils umens abels per il servetsch militar ed è uschia creschida da 250 000 sin 400 000 schuldads. Da quels èn fin a 5000 arrivads mintga mais sur il Trutg da Ho Chi Minh en il sid; il 1966 cumbattevan là radund 200 000 schuldads da la NVA sper radund 120 000 cumbattants da guerriglia. Lur schefcumandant general Nguyen Chi Tanh ha l’emprim operà cun attatgas da surpraisa sin basas da l’ARVN e dals Stadis Unids; quellas chaschunavan però auts dumbers d’unfrendas da vart dals attatgaders. Suenter avair pers la Battaglia da Ia Drang (november 1965) ha el midà la strategia; a partir dad uss ha el evità battaglias grondas empruvond enstagl d’involver patruglias da segirezza da l’ARVN en blers cumbats pitschens sparpagliads. 95 % da questas acziuns da cumbat èn vegnidas fatgas d’unitads da 300 fin 600 umens. Per neutralisar la suveranitad aviatica da l’US Airforce sa muvevan els be da notg u durant il temp da plievgia, preferivan il cumbat d’um ad um e faschevan diever da vasts sistems da tunnels sco lieus da retratga e deposits d’armas. Uschia han els sfurzà las truppas terrestras americanas da sa reparter, da surpigliar da l’ARVN pli e pli bleras lavurs da segirezza e d’adina stuair returnar en lur basas. Als schuldads americans era la lingua e la cultura dal pajais estra ed els n’eran strusch abels da differenziar tranter in guerriglier ed in pur; a medem temp stuevan els sezs controllar adina dapli vitgs vietnamais. Quai ha rinforzà l’impressiun ch’in agressur ester smanatschia il pievel e stoppia vegnir cumbattì da tuts Vietnamais communablamain.

Malgrà che las truppas da Tanh eran numericamain pli pitschnas e na disponivan betg d’ina tecnica d’armas equivalenta, las èsi reussì da mantegnair l’iniziativa strategica e da far ir ad aua la speranza dals Americans da pudair realisar lur engaschament da guerra a curta durada, en in spazi d’acziun limità e cun tegnair bassas las atgnas perditas. Fin il 1968 ha la NLF pudì cumpensar da tut temp las perditas e cuntinuar cun sia tactica da furadas intenziunadas. Cumbain che l’armada americana e l’ARVN avevan mobilisà a la fin bunamain tschintg giadas uschè blers schuldads, han lur adversaris pudì mantegnair in fluss cuntinuant da material e da cumbattants ch’avevan gì ina buna scolaziun e ch’eran per ordinari bler pli motivads. Territoris ch’ella aveva occupà, è l’ARVN be darar vegnida da tegnair pli ditg. Ultra da quai ha l’armada americana stuì metter a disposiziun blers schuldads per proteger las basas militaras da l’ARVN che vegnivan attatgadas d’in cuntin. Er ratas da mazzament pli autas da las operaziuns americanas da pli tard n’han betg limità il radius d’acziun da la NLF: quella decideva vinavant nua, cura e quant ditg che vegniva cumbattì. Il 1969 èn anc adina 75 % da tut ils cumbats vegnids iniziads da la NLF.

Il reschim da Thieu

Il favrer 1965 han ils generals da l’ARVN Nguyễn Cao Kỳ, Nguyễn Khánh Thi e Nguyễn Văn Thiệu privà da la pussanza il reschim da Kanh ed han mess en vista als Stadis Unids da collavurar stretgamain cunter la NLF. Il mars 1965 ha Thieu avertì ils Stadis Unids che la NLF domineschia gia 75 % dal Vietnam dal Sid. El ha dumandà da rinforzar ils engaschaments a terra dals Stadis Unids, sinaquai che l’ARVN possia surtut surpigliar incumbensas defensivas. Uschia ha l’armada sidvietnamaisa surlaschà la controlla dal pajais adina dapli a las truppas americanas. Entaifer l’ARVN e las citads dal Vietnam dal Sid è l’agen reschim militar restà constestà.

Da sanestra: Lyndon B. Johnson, William Westmoreland, Nguyễn Văn Thiệu e Nguyễn Cao Kỳ, Vietnam dal Sid, october 1966

Il mars 1966 ha Ky relaschà il budist Thi che cumandava las unitads da l’ARVN en tschintg provinzas situadas en il nord dal pajais. Cunter quai han protestà ils budists da la regiun che vulevan tractar cun la NLF davart ina fin da la guerra. Lur manader Tri Quang è vegnì sustegnì da grondas parts dals schuldads da l’ARVN. Cumbain che Thieu ha mess en vista da manar tras bainbaud elecziuns en in’assamblea constituanta, èn ils protests creschids vinavant, enfin che Ki ha laschà occupar Đà Nẵng cun agid da truppas americanas e circumdar pagodas budisticas. Sinaquai han demonstrants dà fieu a Huế al consulat american. Er a Saigon han adina dapli budists, catolics ed auters civilists protestà cunter l’engaschament da guerra dals Stadis Unids. Durant ch’ils deserturs da l’ARVN contrahavan cun Ky e Thieu, han truppas americanas e truppas loialas da l’ARVN occupà l’entschatta zercladur Huế ed abattì sanguinusamain la revolta (180 morts, dapli che 700 blessads). Cun quai aveva l’emprova da citadins sidvietnamais da terminar la guerra fatg naufragi. Il settember 1967 han Ky e Thieu bain manà tras elecziuns democraticas, ma a quellas n’èn ils budists strusch sa participads. Malgrà massivas manipulaziuns ha Thieu be cuntanschì 34,8 % da las vuschs. L’assamblea constitutiva ha contestà il resultat da l’elecziun. Pir suenter in’intervenziun da l’ambassadur american Ellsworth Bunker ha quella elegì Thieu sco president dal Vietnam dal Sid ed ha laschà arrestar dus cuntracandidats. La gronda part dals Sidvietnamais n’ha perquai betg renconuschì Thieu, mabain al ha resguardà sco ina marionetta dals Americans.

Thieu ha stgaffì in consens che sa basava sin corrupziun, e quai cun laschar participar ils generals da l’ARVN vi da las subvenziuns che derivavan dals Stadis Unids. Ultra da quai vegniva el sustegnì da l’elita commerziala da derivanza chinaisa. Ils militars han er repartì tranter sai martgads illegals sco per exempel la vendita da heroin, tranter auter a schuldads americans. Er sut Thieu serviva l’ARVN surtut a distribuir e controllar la pussanza ed è perquai restada militarmain pauc effectiva.

Contractivas ed emprovas d’intermediaziun

Ils bumbardaments cuntinuants dal Vietnam dal Sid sa laschavan giustifitgar tant a l’intern dals Stadis Unids sco er en la politica da l’exteriur be cun mussar prontezza da contractar cun l’inimi. Perquai ha Johnson offert a Hanoi a chaschun da l’emprima pausa da bumbardament il fanadur 1965 negoziaziuns areguard la renconuschientscha dal Vietnam dal Sid. Quai ha surtut servì a quietar la populaziun americana. Il december 1965 ha la regenza americana offert in’ulteriura giada, en rom d’in plan da 14 puncts, da chalar cun ils bumbardaments, sche Hanoi na sustegnia betg pli la NLF. Ultra da quai dueva quella esser excludida da la regenza en il Vietnam dal Sid. Il Vietnam dal Nord da sia vart ha pretendì da suspender ils bumbardaments per insumma entrar en contractivas. Emprovas d’intermediar da vart da diplomats polonais (november 1966), britannics e sovietics (favrer 1967) han mintgamai fatg naufragi perquai ch’ils Stadis Unids han rinforzà a medem temp las attatgas or da l’aria. Fin il 1967 hai dà var 2000 intervenziuns da persunas singulas or da stadis terzs.

Tar la Conferenza da Glassboro il zercladur 1967 è Johnson sa cunvegnì cun il primminister sovietic Alexei Nikolajewitsch Kossygin da metter ad ir ina limitaziun da las armas atomaras strategicas. Kossygin ha percunter refusà l’offerta da Johnson d’er debattar davart il discharmament da sistems da racheta antiballistics; pervi da la Guerra dal Vietnam che mussia las intenziuns guerrescas dals Stadis Unids, na possia l’Uniun sovietica betg desister da tals sistems da defensiun.

Il settember 1967 ha Johnson consentì l’emprima giada cun l’uschenumnada ‹Furmla da San Antonio›, da desister da tuttas attatgas or da l’aria, uschespert ch’il Vietnam dal Nord dettia il consentiment a contractivas seriusas e na tramettia nagins ulteriurs cumbattants pli en il sid. Alura possia la NLF giugar ina rolla politica en il Vietnam dal Sid. Damai ch’el ha insistì sin in Vietnam dal Sid independent, vuleva vinavant victorisar militarmain la NLF ed ha laschà bumbardar a medem temp l’aglomeraziun da Hanoi, n’ha il Vietnam dal Nord betg reagì sin quest’offerta. Suenter che la Cunvegna da Genevra dal 1954 era vegnida rutta, era la regenza a Hanoi da l’avis che contractivas sajan be opportunas suenter success militars evidents; a la finamira da rebatter dal tuttafatg ils Stadis Unids, da participar la NLF a la pussanza e da la finala puspè reunir il Vietnam n’ha il Vietnam dal Nord mai renunzià. Offertas da contractar ha Hanoi surtut nizzegià per discreditar moralmain las attatgas or da l’aria dals Stadis Unids en la publicitad occidentala.

Dal 1965 fin il 1968 ha Johnson empruvà repetidamain da gudagnar papa Paul VI sco intermediatur tranter las partidas da guerra. El ha dumandà il papa da crititgar publicamain il Vietnam dal Nord e co che quel tractia ils praschuniers da guerra americans; en pli dueva quel prender influenza sin titulars catolics en il Vietnam dal Sid, sinaquai che quels emprovian da persvader ils Sidvietnamais da las finamiras dals Stadis Unids e da betg pli sustegnair la NLF. Paul VI ha refusà da surpigliar questa rolla ed ha telegrafà a Johnson ch’el temia ch’in engaschament da guerra dals Stadis Unids possia escalar en ina guerra generala. La fin 1967 ha el declerà a Johnson ch’el chapeschia sias bunas intenziuns, na possia però mai approvar da far guerra. El è sa purschì d’explitgar a l’Uniun sovietica las finamiras paschaivlas dals Stadis Unids. El ha persequità il plan da festivar a Saigon ina messa da Nadal e da visitar silsuenter il Vietnam dal Nord. Suenter l’Offensiva dal Tet ha Johnson però laschà crudar questas offertas d’intermediaziun a favur dals Discurs da Paris.

Offensiva dal Tet dal 1968

Cumbattants da l’ARVN defendan Saigon durant l’Offensiva dal Tet

Dapi il 1961 aveva la NLF suandà – analog al concept da la guerra dal pievel da Mao – la strategia da sa restrenscher a la conquista da regiuns ruralas per enserrar las citads grondas sidvietnamaisas situadas a la costa. Pervi da las grondas sperditas da la NLF en il sid ha general Tanh pretendì il zercladur 1967 a Hanoi d’anticipar la conquista da citads ch’era previsa pir sco segund stgalim. Sinaquai ha ses successur Vo Nguyen Giap preparà in’attatga da surpraisa coordinada da guerrigliers locals cun forzas da la NLF e da la NVA sin la gronda part da las metropolas e chapitalas da provinza dal Vietnam dal Sid. Quella dueva mussar als Stadis Unids ch’il militar american na vegnia da segirar nagin center sidvietnamais a lunga vista e ch’ina victoria saja uschia illusorica; quai dueva motivar ils Stadis Unids da consentir ad ina deescalaziun, divider l’ARVN ed, en il cas ideal, metter ad ir ina revolta generala cunter il reschim en il Vietnam dal Sid. Per augmentar l’effect da surpraisa è vegnida elegida sco data d’attatga la festa da Bumaun (Tet), durant la quala regiva tradiziunalmain ina pausa da cumbat.

Clandestinamain han ins manà armas en las citads dal Vietnam dal Sid. Sco manevra da diversiun ha Giap concentrà l’atun 20 000 schuldads da la NVA sper ina basa americana ed ha cumenzà ils 21 da schaner 1968 la Battaglia da Khe Sanh. Per evitar per tut pretsch ina sconfitta sco a Dien Bien Phu, ha Westmoreland defendì questa basa cun 50 000 schuldads americans e da l’ARVN. Johnson ha laschà bumbardar il conturn cun la pli spessa quantitad da material explosiv en l’entira istorgia (100 000 tonnas). A Giap eri reussì da manar davent l’attenziun da las citads che duevan daventar uss il lieu d’attatga per propi.

Suenter singulas attatgas prematuras ha cumenzà ils 31 da schaner 1968 l’Offensiva dal Tet. Radund 84 000 cumbattants han attatgà a medem temp differentas chapitalas provinzialas e districtualas. Cun in’attatga uschè gonda e da tala vehemenza n’aveva l’armada americana betg fatg quint, e quai malgrà ils avertiments da vart da lur servetschs secrets. A Saigon èn commandos da la NLF penetrads fin en l’ambassada dals Stadis Unids. En ils cumbats sin via èn els però bainspert vegnids chatschads enavos da las forzas da l’ARVN. Er en la gronda part da las ulteriuras citads ha la NLF pudì vegnir eliminada en il decurs dals proxims dis. Durant ils cumbats han ils helicopters americans destruì entirs quartiers. Il resultat a Bến Tre ha il schefcumandant american commentà cun la frasa che dueva vegnir famusa: «Per pudair salvar la citad da Ben Tre l’avain nus stuì destruir.» Sulettamain en la Battaglia da Huế han 7500 schuldads da la NVA pudì sa tegnair fin ils 24 da favrer. Els han mazzà tranter 2000 e 6000 civilists senz’armas. Durant la reconquista en il cumbat sin via ed en las chasas èn morts 216 schuldads americans. Huế è quasi vegnì destruì dal tuttafatg. 100 000 abitants han stuì fugir.

Fin il mars 1968 èn morts en connex cun l’Offensiva dal Tet dapli che 14 000 civilists, da quai 6000 a Saigon; 25 000 èn vegnids blessads e 670 000 han pers lur dachasa. La revolta dals Sidvietnamais, sin la quala il nord aveva speculà, n’ha betg gì lieu. La NLF ha pers fin a 40 000 cumbattants (50 %); medemamain èn ids a perder blers anteriurs centers e lieus da retratga ed uschia er resursas economicas. La NLF ha pers reputaziun e schanzas da recrutaziun tar la populaziun rurala che sperava be pli sin ina fin dals cumbats. Las truppas da la NLF n’han mai pli pudì sa revegnir da lur sperditas. Uschia ha la NVA regulara stuì egualisar quellas ed ha purtà da qua davent la chargia principala da la guerra.

Ils 3 d’avrigl 1968 han ils manaders dal Vietnam dal Nord decidì da manar contractivas cun ils Stadis Unids. Ho, ch’aveva dapi il 1965 quasi be pli la funcziun d’in intermediatur moral en cumbats da direcziun interns, ha pretendì l’ultima giada ils 20 da fanadur 1968 da cuntinuar la guerra fin la victoria definitiva. El è mort ils 2 da settember 1969 senza successur. Schef da stadi è daventà Ton Duc Thang. Tranter ils funcziunaris da partida Le Duan, ch’avisava ina svelta victoria militara, e Trường Chinh, che deva la prioritad a lavur da svilup e da persvasiun a lunga vista, è prorutta ina dispita, tge conclusiuns che sajan da trair da la sconfitta per l’ulteriur andament da la guerra.

‹Pacificaziun›

Ils stabs generals dals Stadis Unids vulevan profitar da la sconfitta da la NLF per realisar ulteriurs plans da guerra. Westmoreland ha proponì il favrer 1968 in’attatga da sbartgada cunter posiziuns da la NVA situadas a la costa dal Vietnam dal Nord, en vischinanza da la zona demilitarisada. Ultra da quai ha el pretendì attatgas da truppas terrestras sin territoris da retratga da la NVA a Laos e Cambodscha sco er in augment da las attatgas or da l’aria per interrumper il Trutg da Ho Chi Minh. General Earle Wheeler ha sustegnì il plan; per realisar quel ha el dumandà la fin favrer suenter 206 000 ulteriurs schuldads americans, quai che vuleva dir da mobilisar reservists. Autramain vegnia il Vietnam dal Nord a gudagnar a lunga vista. Criteris da success ed in spazi da temp per ils novs engaschaments sin terra n’ha el betg numnà.

En consequenza da l’Offensiva dal Tet e da conflicts cun Johnson areguard la strategia militara è il minister da defensiun american McNamara sa retratg la fin favrer 1968. Ses successur Clark M. Clifford ha recumandà da returnar a la strategia d’enclavas dal 1965. L’armada americana duaja immediat sa limitar a proteger las citads grondas, surlaschar a l’ARVN da cumbatter l’inimi e pussibilitar uschia als Vietnamais ina pasch negoziada internamain. Avant che Johnson ha pudì dar ses consentiment al plan da Clifford, ha la ‹New York Times› publitgà ils 10 da mars las pretensiuns da truppas dals generals. Sinaquai è sa furmada resistenza en il Congress american: 139 da 400 deputads da la chombra dals represchentants han pretendì en ina resoluziun ina revalitaziun cumplessiva da l’engaschament da guerra american. Cuntrari a l’onn avant èn ils cussegliaders da Johnson en dumondas da la politica exteriura McGeorge Bundy, George Ball e Dean Acheson s’exprimids ils 25 da mars cunter extender la guerra u cuntinuar cun quella sco fin qua. L’Offensiva dal Tet ha manà ad ina vieuta en l’opiniun publica: Ins aveva pensà che l’adversari stettia curt avant la fin ed è stà surprais da sia forza offensiva; quella ha destruì la speranza dals burgais americans che la guerra giaja bainbaud a fin ed ha er mess en dumonda la credibilitad da Johnson. Ils votants èn sa sentids engianads da la regenza ch’aveva uss gia dapi onns mintgamai mess en vista la fin da la guerra suenter la proxima fasa d’escalaziun. Ultra da quai strapatschava la guerra enormamain tant il budget dal stadi sco er l’economia americana.

Camp da la NLF en flommas (avrigl 1968)

Ils 31 da mars 1968 ha Johnson communitgà en rom d’in pled a la naziun ch’el veglia limitar ils bumbardaments, offrir al Vietnam dal Nord contractivas e betg pli sa metter a disposiziun ad ina reelecziun. El ha nominà Averell Harriman sco represchentant american per ils discurs da pasch da Paris planisads ed ha pretendì dal Vietnam dal Sid da surpigliar dapli responsabladad per la guerra. Quant realistic che l’ultim punct saja, è vegnì discutà a moda cuntraversa en ils Stadis Unids. Il Vietnam dal Nord ha acceptà l’offerta da Johnson ed ha cumenzà il matg 1968 a Paris contractivas cun ils Stadis Unids. Omaduas varts han però insistì sin lur finamiras da guerra. Johnson ha bain mess en vista la fin dals bumbardaments en il nord dal 20avel grad da latituda, ha però triplà ils bumbardaments en il Vietnam dal Sid. Surtut territoris rebels sco il Delta dal Mekong ch’era colonisà fitg spess, ha el laschà bumbardar fitg ferm. L’effect militar da quest proceder è stà minimal, damai che l’inimi aveva gia mess sut terra vastas parts da sia infrastructura e logistica. En la mesadad dals territoris che vegnivan bumbardads en il sid n’era la NLF gnanc activa, uschia che be la populaziun civila era pertutgada.

La fin mars ha Johnson remplazzà Westmoreland tras general Creighton Abrams. Quel ha empitschnì las unitads americans las transfurmond en commandos d’acziun mobils e versads en il cumbat d’um ad um; uschia èn uss er vegnids controllads sistematicamain ils territoris da palì e da tschungla ch’ins aveva empruvà d’evitar fin qua. Abrams ha augmentà las acziuns da search and destroy, en las qualas èn stads involvids il mars ed avrigl radund 100 000 schuldads americans. Il Program da Phoenix da la CIA ch’è vegnì lantschà il zercladur 1968 dueva privar la NLF definitivamain da la basa d’operaziun. En rom da quest program èn unitads spezialas da l’ARVN ch’eran vegnidas furmadas d’uffiziers americans vegnidas activas cunter cumbattants locals. Fin la mesadad da l’onn 1971 han quellas mess a ferm 28 000 cumbattants da guerrila, han sajettà 20 000 e muventà 17 000 – per part er cun tortura – da midar vart. Il reschim da Thieu ha nizzegià quest program per eliminar opponents, uschia che las unitads spezialas han er mazzà blers civilists betg communistics. Tut en tut èn vegnids mazzads fin 50 000 umans.

Parallelamain ha il militar american intensivà la ‹pacificaziun› ch’aveva cumenzà il 1966 cun la finamira da dumagnar las regiuns ruralas sut controlla dal reschim da Thieu. Cun in ‹Program da svilup revoluziunar› ha l’ARVN imità las metodas da la NLF. Teams da mintgamai 60 Vietnamais sa rendevan en in vitg, purschevan servetschs socials ed empermettevan segirezza, per trair ils abitants sin la vart da Thieu. Fin qua avevan quests programs per ordinari fatg naufragi per mancanza da coordinaziun tranter las truppas americanas e quellas da l’ARVN e pervi da la lavur manglusa da las instanzas a Saigon; ultra da quai eran las persunas che duevan recrutar ils abitants scoladas mal e bleras èn daventadas unfrendas d’attentats da la NLF. Pir suenter l’Offensiva dal Tet e sut l’influenza dals mazzaments en connex cun il Program da Phoenix han las emprovas d’influenzar la populaziun gì dapli effect.

A partir da l’atun 1968 – en rom da la ‹deamericanisaziun› che Johnson aveva mess en vista – han ils militars americans surdà a l’ARVN dapli atgna responsabladad. Per quest motiv è quella vegnida augmentada da 685 000 sin 800 000 schuldads; ultra da quai èn vegnidas modernisadas las armas e meglierada la furmaziun. Abrams ha laschà batter per l’emprima giada communablamain unitads americanas e da l’ARVN per surlaschar cun il temp l’offensiva cunter la NLF dal tuttafatg a quest’ultima. Ils generals dal Vietnam dal Sid n’eran però betg interessads d’augmentar il dumber da las acziuns da cumbat. Ed er il dumber dals desertads è creschì andetgamain en l’ARVN. La populaziun citadina dal Vietnam dal Sid sa sentiva tradida dals Stadis Unids. Il prim da november 1968 ha Johnson terminà ils bumbardaments dal Vietnam dal Nord. Questa mesira sco er il fatg che Johnson ha mess en vista success areguard las contractivas da pasch cun il Vietnam dal Nord èn entradas en l’istorgia sco uschenumnada ‹October Surprise›; quai è però succedì per motivs tactics en vista a l’elecziun presidenziala.

‹Vietnamisaziun›

President Nixon (avrigl 1970)

Il republican Richard Nixon era enconuschent sco anticommunist da tenuta rigurusa. Il 1954 aveva el dumandà suenter in’attatga or da l’aria americana sin Dien Bien Phu; la dictatura da Diem e l’escalaziun dals bumbardaments aveva el sustegnì senza resalvas. Sco ses antecessur era el in aderent da la teoria da domino; perquai vuleva el tegnair il Vietnam dal Sid per tut pretsch e betg dar si il sustegn da vart dals Stadis Unids. El veseva però en la Guerra dal Vietnam in impediment per ch’ils Stadis Unids possian mantegnair l’egemonia globala en in mund multipolar, dominà da pliras pussanzas grondas. Perquai è el sa stentà cun agid da diplomazia secreta da realisar ina politica da detensiun envers l’Uniun sovietica e la Republica Populara da la China; quai dueva er avair l’effect che questas pussanzas desistian da qua davent da sustegnair cun armas il Vietnam dal Nord. Per cuntanscher questas finamiras ha el centralisà ils process da decisiun politics da sia regenza en il Cussegl da segirezza naziunal enturn ses cussegliader da segirezza Henry Kissinger. Ils ministers da l’exteriur e da defensiun da Nixon èn percunter restads retschaviders da cumonds senza profil.

Nixon ha gudagnà l’onn 1968 l’elecziun presidiala mettend en vista da negoziar ina «pasch onuraivla». A sia victoria electorala ha contribuì che Thieu ha ditg giu sia participaziun als discurs da Paris trais dis avant il termin da l’elecziun. Nixon aveva contactà oravant Thieu sur Anna Chennault – la vaiva d’in famus veteran american da la Segunda Guerra mundiala – ed insistì da laschar far naufragi las contractivas anc avant l’elecziun. Tuttina sco ses antecessurs vuleva Nixon evitar da cumparair davant ils burgais americans ed ils alliads sco sperdent da la Guerra dal Vietnam; anzi als vuleva el persvader da sia voluntad da far pasch e sfurzar a medem temp il Vietnam dal Nord d’acceptar il reschim da Saigon, sinaquai ch’ils Stadis Unids possian terminar l’engaschament da guerra senza perder credibilitad. Perquai han el e Kissinger refusà l’idea che las truppas americanas duain sa retrair da la guerra. Per gudagnar a l’intern dals Stadis Unids il temp ch’era necessari per pudair cuntanscher in success en las contractivas cun il Vietnam dal Nord sco er per demonstrar si’intenziun da deescalar il conflict, ha Nixon proponì ils 14 da matg 1969 en la televisiun americana che las truppas americanas e la NVA duain sa retrair a medem temp ed ha garantì da sustegnair vinavant il reschim da Thieu. Ils 8 da zercladur, a chaschun da lur emprim inscunter, ha el dà pled a Thieu da munir l’ARVN cun las armas necessarias per l’autodefensiun e d’al infurmar da tut temp davart ils discurs secrets cun Hanoi. Ils 9 da fanadur han ils emprims schuldads americans bandunà il Vietnam dal Sid. Hanoi ha però ladinamain refusà las propostas da Nixon. En cas d’ina retratga, uschia è vegnì argumentà, vegnia l’ARVN be a cuntinuar la guerra al lieu da las truppas americanas e munids vinavant cun armas da vart dals Stadis Unids. Il fanadur ha la NLF furmà ina regenza revoluziunara provisorica (PRG); Hanoi ha immediat renconuschì quella sco suletta represchentanza legitima dal pievel sidvietnamais. La PRG è vegnida organisada en tut ils territoris che stevan sut controlla da la NLF ed era represchentada a Paris tras Nguyễn Thị Bình. Ils 30 da fanadur, tar sia visita a Saigon, ha Nixon empermess a Thieu a moda strictamain confidenziala ulteriuras attatgas dal Vietnam dal Nord per che Thieu dettia il consentiment a la retratga da las truppas americanas.

Tenor la Doctrina da Nixon, che quel ha explitgà ils 25 da fanadur 1969, vulevan ils Stadis Unids sustegnair vinavant stadis asiatics alliads tant economicamain sco er militarmain; l’autodefensiun militara dueva però vegnir surlaschada als pajais respectivs. La deescalaziun che Johnson aveva mess ad ir l’onn avant ha Nixon uschia vendì sco sia vieuta politica. Il Vietnam dal Sid ha refusà questa ‹vietnamisaziun› che vegniva resguardada sco politica da l’intern americana a donn e cust da l’ARVN. Creighton W. Abrams ha sinaquai, pervi da si’experientscha cun l’ARVN, franà il tempo da la retratga da las truppas americanas. Ils Stadis Unids han gidà ad augmentar las truppas da l’ARVN sin bundant in milliun umens, han munì quels cun sistems d’armas moderns ed als han instruì en il diever da quels. Ils cumbats da l’ARVN cunter NLF e NVA èn sinaquai tschessads in pau ed intginas unitads da l’ARVN han cuntanschì success militars. Deserziuns e corrupziun èn però restadas derasadas vinavant en l’ARVN. Il reschim da Thieu è restà nunpopular e dependent da l’agid finanzial da vart dals Stadis Unids.

Il mars 1970 ha Thieu extendì sut squitsch dals Stadis Unids il program da pacificaziun ed ha decidì da realisar ina refurma funsila. La cumpart dals proprietaris da terren è creschida da 29 sin 56 % da la populaziun. Cun investir en l’infrastructura e stgaffir impuls da producziun èsi reussì al reschim da Thieu da controllar en il decurs da dus onns vastas parts dal Vietnam dal Sid. Sia finamira da stabilisar il Vietnam dal Sid a lunga vista ha el però fallà, quai tranter auter per ils suandants motivs: Ils moviments da fugitivs cuntinuants avevan midà la structura da colonisaziun; il program da Phoenix che vegniva cuntinuà cun tutta brutalitad intimava blers da s’unir cun la NLF; e la corrupziun derasada en las instanzas politicas, in’ulteriura elecziun manipulada e la stanclezza da guerra generala han gì per consequenza che Thieu na giudeva vinavant strusch simpatia en la populaziun. In rapport dal Senat american ha resumà il favrer 1970: Sut Thieu restia il Vietnam dal Sid dependent da l’agid dals Stadis Unids; sut el possia la vietnamisaziun avisada be far naufragi.

A partir dal zercladur 1969 han ils Stadis Unids retratg dal Vietnam dal Sid 25 000 schuldas, a partir da settember ulteriurs 60 000, a partir dal matg 1970 150 000, il 1971 177 000 schuldads. Circa mintga sis mais èn suandads ulteriurs 50 000 umens. La fin 1970 sa chattavan anc 334 000 schuldads americans en il Vietnam dal Sid, il 1971 anc 157 000, il 1972 95 000 (da quai be pli 6000 truppas da cumbat), l’entschatta 1973 anc 27 000 schuldads.

Invasiuns a Cambodscha e Laos

Bumbardaments da l’U.S. Air Force

Nixon vuleva profitar da ses renum sco anticommunist e persvader il Vietnam dal Nord ch’el vegnia schizunt a ristgar ina guerra atomara per sfurzar tras il success dals discurs da Paris. A l’intern numnava el questa strategia madman theory (‹teoria da l’um nausch›). Il favrer 1969 ha el cumandà l’operaziun strictamain secreta MENU, da la quala gnanc il schef da stab da l’Air Force è vegnì a savair. En rom da quella ha l’aviatica militara americana bittà, cun l’acceptanza implicita da prinzi Norodom Sihanouk, en il decurs da 14 mais radund 100 000 tonnas bumbas sin ils territoris da retratga da la NLF e NVA a Cambodscha e Laos. Silsuenter han truppas spezialas americanas tschertgà en las regiuns pertutgadas suenter survivents per als mazzar. Uschia è er vegnì per la vita in dumber betg enconuschent da civilists. Ils refurniments da la NLF èn però sa diminuids pervi da quai be per 10 %. La NVA è guntgida en l’intern dal pajais ed ha rinforzà la guerra civila cambodschana. Il zercladur 1969 ha Nixon tschentà al Vietnam dal Nord in ultimatum, da dar fin il prim da november il consentiment a la retratga da las truppas americanas e da la NVA or dal Vietnam dal Sid, smanatschond cas cuntrari cun grevas consequenzas. Cura che Hanoi ha refusà questas propostas, han ils cussegliaders da segirezza be pudì evitar cun stenta che Nixon laschia attatgar Hanoi or da l’aria e cumondia ina bloccada maritima cunter il Vietnam dal Nord.

Ils 18 da mars 1970 ha il minister da tenuta pro-americana Lon Nol cupitgà – probablamain cun agid da la CIA – il regent da la Cambodscha, prinzi Sihanouk. Lon Nol vuleva stgatschar ils Khmers cotschens e las forzas da la NVA ch’eran colliadas cun quella. Questa situaziun ha l’armada americana tratg a niz per metter ad ir in’offensiva sin terra cunter territoris da cunfin da la Cambodscha en vischinanza da Saigon, nua ch’ins supponiva che sa chattia il quartier general da la NLF. Il prim da matg 1970 èn penetrads en questa regiun 43 000 schuldads da l’ARVN e 31 000 schuldads americans. Els han mazzà radund 2000 cumbattants da la NLF, han destruì blers deposits d’armas e bunkers, n’han però betg chattà il quartier general. La gronda part da las forzas da la NLF è guntgida vers l’intern dal pajais; là han els sustegnì ils Khmers cotschens ad extender lur domini sin bunamain 50 % dal territori da la Cambodscha. A medem temp ha l’avanzada da las truppas americanas e da l’ARVN reducì lur preschientscha en il Vietnam dal Sid, quai ch’ha distgargià là la NLF. En ils Stadis Unids han ils protests er cuntanschì en il Congress lur zenit, uschia che Nixon ha la finala stuì terminar il zercladur 1970 l’invasiun da la Cambodscha.

Il settember 1969 ha il Congress american decidì per decret in scumond da trametter truppas terrestras en la Tailanda ed a Laos. Ils 10 d’october ha Nixon empruvà adumbatten d’intimidar l’Uniun sovietica cun smanatschar d’utilisar en rom da l’operaziun ‹Giant Lance› bumbardaders munids cun armas nuclearas e da provocar uschia ina Terza Guerra mundiala. Il december 1970 ha il Congress scumandà a Nixon engaschaments sin terra a Laos. Dals 8 da favrer fin ils 24 da mars 1971 ha l’ARVN empruvà persula d’interrumper las lingias da refurniment da la NLF a Laos (Operaziun Lam Son 719), per gudagnar temp en vista a la vietnamisaziun e las contractivas cun il Vietnam dal Nord. Ma la NLF ha intervegnì ils plans d’acziun ed ha persequità las truppas da l’ARVN. Be massivas attatgas or da l’aria da vart dals Americans han pudì impedir che quellas vegnian eliminadas dal tuttafatg.

Ulteriuras grevas attatgas or da l’aria da vart dals Stadis Unids sin Cambodscha e Laos han gì lieu en rom da las operaziuns ‹Commando Hunt› (1968–72) e ‹Freedom Deal› (1970–73). Las finamiras da questas operaziuns n’han ins però betg cuntanschì. La regenza cambodschana ha stimà pli tard che bundant 20 % da tut ils bains dal pajais sajan vegnids destruids durant la guerra.

Offensiva da Pasca dal 1972

Survista dal svilup en l’Indochina 1971–1973

Suenter avair spers l’Offensiva dal Tet aveva il general da la NLF Giap bandunà in pau la tactica dal cumbat da gueriglia e dà la preferenza a l’installaziun da truppas convenziunalas en il Vietnam dal Sid. Per equipar quellas ha il Vietnam dal Nord survegnì il 1970 furniziuns d’armas tant da l’Uniun sovietica sco er da la China; quai era reussì cun profitar a moda inschignusa dal conflict tranter questas duas pussanzas. Durant l’invasiun en la Cambodscha l’onn 1970 ha la NLF extendì si’influenza en il Delta dal Mekong, ha lià là a lunga vista forzas da l’ARVN ed ha uschia er puspè pudì avanzar fin la mesadad dal 1971 en autras parts dal Vietnam dal Sid. Il fanadur 1971 ha Kissinger offert a la Republica Populara da la China meglras relaziuns cun ils Stadis Unids, sch’ella vegnia da persvader Hanoi da far cumpromiss en rom dals discurs da Paris. Il favrer 1972 vuleva Nixon visitar sco emprim president dals Stadis Unids la China. Adumbatten ha il primminister dal Vietnam dal Nord Phạm Văn Đồng empruvà da far renunziar Mao a quest plan da visita. Per prevegnir a l’avischinaziun tranter ils Stadis Unids e la China, ha Hanoi preparà en tutta prescha in’attatga gronda da la NVA sin il Vietnam dal Sid.

Danovamain han ils servetschs secrets americans valità a moda sbagliada ils moviments da truppas en il Vietnam dal Nord. Il mars han 120 000 schuldads da la NVA surpassà en trais cugns d’attatga il cunfin dal Vietnam dal Sid e conquistà entaifer paucs dis las tschintg provinzas settentriunalas, grondas parts da la planira auta centrala cun Kon Tum ed èn avanzadas fin a 70 km vers Saigon. Damai che Thieu ha stuì rimnar tut las forzas da l’ARVN per defender las citads grondas, ha la NLF pudì conquistar en il Delta dal Mekong bleras basas da l’ARVN. Quai ha mussà al reschim da Thieu ch’i saja be pussaivel da far pasch cun includer la NLF ed als Stadis Unids che la vietnamisaziun saja gist tuttina illusorica sco ina victoria militara.

Per Nixon na vegniva ina sconfitta militara e la sperdita dal Vietnam dal Sid però betg en dumonda l’onn d’elecziuns 1972. Ils 8 da matg 1972 ha el annunzià, sco pli greva escalaziun da la guerra d’enfin qua, da metter minas en il port Hải Phòng, da relaschar ina bloccada maritima e da bumbardar vastas parts dal Vietnam dal Nord or da l’aria. Tar quest’operaziun ‹Linebacker› ha l’aviatica militara americana bittà giu il zercladur 112 000 tonnas bumbas, tranter quellas per l’emprima giada muniziun da precisiun che dirigia sasezza a moda electronica en la destinaziun (uschenumnadas Smart Bombs). Quests bumbardaments han interrut a moda effizienta ils refurniments da la NVA, uschia ch’igl è reussì a l’ARVN da rebatter sias forzas fin il fanadur. Durant quests cumbats èn morts radund 100 000 schuldads da la NVA e 25 000 da l’ARVN. Danovamain èn tschientmillis Sidvietnamais fugids or da lur vitgs. Cuntrari a quai ch’ils cussegliaders da Nixon avevan temì, han l’Uniun sovietica e la China protestà be modestamain cunter l’escalaziun ed han cuntinuà lur politica da detensiun cun lur Stadis Unids. Quai ha mussà a Hanoi ch’igl era inevitabel da far cumpromiss cun ils Stadis Unids. Tenor enquistas gieva la gronda part dals burgais americans d’accord da bumbardar danovamain il Vietnam dal Nord. Percunter è creschida en il Congress american la resistenza cunter l’ulteriura finanziaziun da la guerra.

Armistizi da Paris

Kissinger steva dapi il 1967 en contact cun represchentants dal Vietnam dal Nord. Per incumbensa da Nixon, e senza che Thieu ed il minister da l’exteriur american William P. Rogers vegnian a savair quai, ha el offert a Hanoi il december 1968 e danovamain il matg 1969 discurs secrets; ins vuleva uschia guntgir ils discurs da Paris ch’eran cumplitgads pervi da las quatter partidas involvidas e sfurzar Thieu – che refusava tutta reducziun da l’agid american – da far cumpromiss. Kissinger ha previs ch’il reschim da Saigon na vegnia betg da sa tegnair suenter la retratga dals Stadis Unids. Ils discurs secrets duevan pussibilitar als Stadis Unids da sa retrair senza perder lur credibilitad. Ils 21 da favrer 1970 è Kissinger sa scuntrà per l’emprima giada cun l’impurtant politicher nordvietnamais Lê Đức Thọ, cun il qual el ha contractà da qua davent regularmain. Tho resguardava il Vietnam dal Nord sco victur da la guerra e refusava tuttas soluziuns che na prevesevan per ils communists nagina rolla dominanta en il Vietnam dal Sid. Pir suenter ils bumbardaments dal 1972 ha el consentì ch’il giavisch dals Stadis Unids da sortir da la guerra senza perder la fatscha saja er en l’interess dal Vietnam dal Nord.

A Kissinger n’èsi però betg reussì da far passar ina retratga vicendaivla da las truppas; la retratga dals Stadis Unids era gia vaira avanzada e tant il Congress sco er ils burgais americans refusavan in’ulteriura escalaziun. L’atun 1972 ha Tho renconuschì per il mument la cuntinuitad dal reschim da Thieu ed ha proponì d’installar in cussegl naziunal che dueva preparar elecziuns generalas; en quel duevan er la NLF e gruppas neutralas esser represchentadas a moda eguala. Il Vietnam dal Nord vegnia a consentir immediat ad in armistizi e stgamiar tut ils praschuniers da guerra, sch’ils Stadis Unids interrumpian lur attatgas e sa retirian dal Vietnam entaifer 60 dis. En pli ha il Vietnam dal Nord consentì a la pretensiun da Kissinger d’installar per l’armistizi in gremi da controlla communabel e da laschar survegliar il process da pasch tras instanzas internaziunalas.

En il fratemp è Thieu, che n’aveva betg contractà sez a Paris, vegnì a savair tras ses servetsch secret dals discurs da Kissinger cun Tho. Sinaquai ha el refusà strictamain il sboz dal contract. Kissinger ha empruvà da spendrar il cumpromiss cun agid da squitsch diplomatic ed ha declerà ils 25 d’october: «Nus crajain che la pasch stettia davant l’isch.» Tras quai ha el favurisà la clera victoria electorala da Nixon il november 1972. Quel vuleva negoziar ina cunvegna ch’era favuraivla per ils Stadis Unids ed il Vietnam dal Sid. El ha surlaschà a l’ARVN vasts effectivs da las armas americanas che sa chattavan en il Vietnam dal Sid (operaziun ‹Enhance Plus›) ed ha empermess a Thieu en brevs secretas ch’el vegnia ad ordinar ulteriuras attatgas or da l’aria, sche Hanoi cuntrafetschia a l’armistizi suenter la retratga dals Stadis Unids. Ils 13 da december ha Nixon cumandà l’operaziun ‹Linebacker II› per sfurzar Hanoi da dar suenter. Tranter ils 18 ed ils 29 da december 1972 (cun excepziun da Nadalnotg) ha l’aviatica militara fatg senza paus 2500 attatgas sin il Vietnam dal Nord, ha mazzà 2000 civilists e destruì intgins quartiers da Hanoi. Qua tras ha la reputaziun dals Stadis Unids en il mund cuntanschì ses punct il pli bass insumma.

La Cunvegna da Paris vegn suttascritta (schaner 1973)

Sinaquai è il Vietnam dal Nord puspè sa participà als Discurs da Paris. Il sboz dal contract da l’october è be pli vegnì adattà minimalmain. Ils 27 da schaner 1973 han tut las partidas cumpigliadas suttascrit la Cunvegna da Paris. Quella ha obligà ils Stadis Unids da retrair tut las truppas entaifer 60 dis, il Vietnam dal Nord da laschar liber tut ils praschuniers da guerra, ha scumandà a tut las pussanzas estras d’intervegnir militarmain a Laos e Cambodscha, ha lubì al Vietnam dal Nord da laschar radund 140 000 schuldads da la NVA en il Vietnam dal Sid ed a la NLF d’administrar ils territoris ch’ella controllava fin las elecziuns generalas. La zona demilitarisada enturn il 20avel grad da latituda è vegnida transfurmada en ina lingia da demarcaziun provisorica e na muntava pia nagin cunfin tenor dretg internaziunal. Uschia ha il contract tegnì quint da tut las pretensiuns principalas dal Vietnam dal Nord, betg però da quellas dal Vietnam dal Sid ch’aveva pretendì che las truppas americanas restian en il pajais e che la NVA sa retiria dal tuttafatg. L’existenza dal reschim dal sid dependeva sulettamain da la dumonda sch’ils Stadis Unids vegnian a tegnair las empermischuns secretas che Nixon aveva fatg a Thieu. Ultra da quai aveva Nixon empermess al Vietnam dal Nord en in protocol supplementar secret agid da milliardas per la reconstrucziun. Fin la fin mars han ils ultims schuldads staziunads e praschuniers da guerra americans bandunà uffizialmain il Vietnam. Per l’emprima giada dapi 100 onns na sa chattavan en il Vietnam naginas truppas estras pli. La regenza americana ha preschentà la cunvegna sco la ‹pasch onuraivla› che Nixon aveva empermess avant tschintg onns, e quai cumbain ch’ins era tuttavia conscient dals mancos cuntegnids en quella. Kissinger ha stimà ch’il reschim da Thieu possia sa tegnair in onn e mez.

Il Vietnam dal Nord conquista il Vietnam dal Sid

Dals mars fin ils 15 d’avust 1973 ha l’aviatica militara americana bumbardà vinavant ils territoris da cunfin meridiunals da Cambodscha cun 250 000 tonnas material explosiv. Dus dals set milliuns abitants da la Cambodscha sa chattavan en fugia. Nixon ha stuì interrumper las attatgas perquai ch’il Congress american avevan stritgà il zercladur tut ils meds finanzials che fissan stads necessaris. Ultra da quai ha il Congress sistì l’agid economic per il Vietnam dal Nord enfin che tut ils cas da schuldads americans sparids sajan sclerids. Il november ha il Congress deliberà la ‹War Powers Resolution›. Quella ha limità en l’avegnir mintga intervenziun militara sin 60 dis; silsuenter pudeva il president american be prolungar tala cun consentiment da la maioritad dals deputads dal Congress u la stueva terminar entaifer 30 ulteriurs dis. Il Congress ha ultra da quai mess ad ir cunter Nixon la procedura da relaschada d’uffizi, uschia che quel n’ha betg pudì tegnair si’empermischun d’assistenza envers Thieu.

Omadus reschims vietnamais han rut repetidamain la Cunvegna da Paris. Ils generals da l’ARVN n’èn betg sa participads al Cussegl naziunal ed han occupà il 1973 radund 1000 vitgs per extender lur sfera d’influenza. Cumbain che l’ARVN disponiva cun 1,1 milliuns schuldads da bunamain quatter giadas uschè blera forza militara sco la NVA, avevan là radund dus terzs, tar la NVA percunter be radund 10 % (30 000 schuldads) servetsch staziunar u incumbensas defensivas. La NVA ha surlaschà a l’ARVN senza cumbat territoris che fissan stads grevs da defender en cas da guerra. Il Vietnam dal Nord ha schlargià il Trutg da Ho Chi Minh ad ina vasta via cun champs da provediment ed ha construì ina pipeline da 2000 km fin en la Cambodscha dal Sid. Fin la fin da l’onn 1974 controllava la NVA in territori relativamain serrà en il Vietnam dal Sid. La NLF ha lià radund 50 % da las truppas da l’ARVN en il Delta dal Mekong.

Tras la retratga da l’armada americana han radund 300 000 Sidvietnamais pers lur plazza da lavur; la quota da dischoccupaziun en il Vietnam dal Sid è creschida sin valurs sur 40 %. La crisa d’ieli dal 1973 ha fatg daventar pli chars ils imports ed ha rinforzà l’inflaziun e la recessiun. Ultra da quai ha il reschim da Thieu pratitgà ina controlla dal martgà ch’ha augmentà ils pretschs e decimà las reservas da ris. En las citads ha quai chaschunà difficultads cun il provediment. Il 1974 ha il Congress american deliberà 700 milliuns dollars agid militar; tratg giu ils custs da transport èn anc restads 300 milliuns, quai che n’ha strusch pli lubì da far acziuns militaras effectivas. Pervi da la nauscha morala da cumbat ed il sold memia bass han desertà l’onn 1974 240 000 schuldads da l’ARVN. A medem temp è s’augmentada la corrupziun entaifer las elitas militaras. Damai che blers schuldads sblundregiavan, han adina dapli purs vieut dal tuttafatg il dies a l’ARVN. L’opposiziun betg communistica en il Vietnam dal Sid era en dischuniun. La classa sociala superiura ha plaunsieu manà ses possess or dal pajais. Thieu è restà passiv ed è sa laschà fin la demissiun da Nixon l’avust 1974 sin l’empermischun dals radund 9000 cussegliaders militars americans restants ch’ils Stadis Unids al vegnian en agid en cas da basegn.

L’entschatta december 1974 ha la NLF occupà la chapitala da provinza Dong Xoai en vischinanza da la Cambodscha. Ils 18 da december ha Hanoi sinaquai decidì d’occupar en rom d’ina offensiva da primavaira da la NVA la planira auta centrala dal Vietnam dal Sid e da metter ad ir pli tard ina revolta en las citads grondas. Il mars 1975 ha la NVA surpassà cun 16 divisiuns la lingia da demarcaziun vers il Vietnam dal Sid ed ha l’emprim conquistà sco planisà Ban Me Thuot. Thieu ha sinaquai dà si la planira auta centrala ed ha cumandà a l’ARVN da sa retrair en las regiuns da costa enturn Saigon per pudair spendrar ses domini. Il schefcumandant da l’ARVN ha però bandunà cun sia famiglia il pajais. Las truppas da l’ARVN ch’eran senza commando èn fugidas a moda nuncoordinada ed han pussibilità uschia a la NVA d’avanzar libramain. Ils 25 da mars han ellas conquistà Huế, paucs dis pli tard Đà Nẵng, l’avrigl Pleiku, Nha Trang e Bien Hoa, e quai senza las battaglias sanguinusas cun las qualas ins aveva fatg quint. Sinaquai ha Hanoi decidì d’er attatgar Saigon; en il territori da lingua englaisa vegn quest ultim act da la Guerra dal Vietnam numnada campagna da Ho Chi Minh.

Ils 21 d’avrigl 1975 è Thieu fugì en l’exteriur; general Duong Van Minh ha surpiglià per nov dis ses uffizi. Gerald Ford, ch’aveva remplazzà sco vicepresident Nixon en ses uffizi, vuleva mantegnair intactas sias schanzas da vegnir elegì sco president american; perquai ha el, sco spetgà da vart da Hanoi, refusà novas attatgas or da l’aria u agid immediat per l’ARVN, e quai cunter il cussegl dal schef da stab american Frederick C. Weyand. Durant ch’il Congress debattava anc davart questas dumondas, avanzava la NVA gia vers Saigon.

Ils 21 d’avrigl han las truppas cuntanschì l’ur da Saigon. Pir sinaquai han la CIA ed ils cussegliaders militars americans ordinà d’evacuar la citad. En il decurs da la proxima emna han pilots americans manà davant da Saigon radund 7500 persunas cun aviuns da passagiers. Ils 28 e 29 d’avrigl han bumbas nord- e sidvietnamaisas destruì la plazza d’aviaziun. Gronds helicopters americans han anc manà ils 29 e 30 d’avrigl ulteriuras bundant 7000 persunas or da la citad sin portaviuns che spetgavan davant la costa. Tut en tut han bundant 130 000 Sidvietnamais bandunà il pajais; radund 30 000 dad els han cuntanschì las Filippinas. Cura ch’il president Marcos ha refusà d’anc prender si dapli fugitivs, ha Guam recepì ulteriuras 50 000 persunas.

Sin l’areal da l’ambassada americana hai dà las ultimas 18 uras da l’evacuaziun cun helicopters (operaziun ‹Frequent Wind›) scenas dramaticas: igl è vegnì tar cumbats tranter Vietnamais che vulevan fugir e burgais americans, sco er tar sajettadas tranter persunal da guardia american e schuldads da l’ARVN.

Ils 30 d’avrigl ha la NVA prendì en la citad ed occupà a las 11:30 il palaz dal president, e quai senza nagina resistenza. Per part è la NVA vegnida beneventada cun plaschair dals Sidvietnamais. Il suentermezdi ha Duong Van Minh declerà la capitulaziun, la quala be il schurnalist tudestg Börries Gallasch ha registrà. Cun l’occupaziun cumpletta da Saigon è ida a fin il prim da matg 1975 la Guerra dal Vietnam ch’aveva durà decennis.

Bilantscha

Morts e blessads

Il dumber total dals Vietnamais ch’èn vegnids per la vita en questa guerra vegn stimà fitg different. Quai tranter auter per ils suandants motivs: Il spazi da temp ed il territori da guerra che vegnan tratgs en consideraziun varieschan, registraziuns uffizialas mancan, vegnan tegnidas secretas u èn vegnidas sfalsifitgadas, en pli èn bleras unfrendas betg stadas identifitgablas u n’èn betg vegnidas chattadas e moran anc oz umans pervi da donns che stattan en connex cun la guerra.

Partind da las statisticas dals ospitals dal Vietnam dal Sid ha Guenter Le stimà il 1978 che 1,2 milliuns civilists vietnamais sajan vegnids mazzads tranter il 1965 ed il 1974 tras acziuns da guerra. In comité dal Senat american ha stimà da lez temp il dumber da las unfrendas sin 1,4 milliuns. Tenor Rudolph J. Rummel èn vegnids per la vita tranter il 1960 ed il 1975 1 747 000 Vietnamais. Vitiers vegnan las unfrendas dals democids ch’han gì lieu avant, durant e suenter la guerra en il Vietnam, a Laos ed a Cambodscha. Marc Frey vegn sin il dumber da 2,3 milliuns Vietnamais che sajan morts en la guerra tranter il 1961 ed il 1975. Stimaziuns cumplessivas tanschan fin a 4 milliuns (da quai 1,1 milliuns Sidvietnamais e 2,6 milliuns cumbattants da NVA e NLF), quai che furma radund in otgavel da l’entira populaziun vietnamaisa da quel temp.

Il Vietnam dal Nord ha publitgà durant la guerra naginas u bler memia bassas cifras d’unfrendas, quai per evitar che la populaziun vegnia demoralisada u ch’i dettia sullevaziuns tranter l’atgna populaziun. L’onn 1995 ha il Vietnam communitgà ch’i sajan mortas tranter il 1954 ed il 1975 en la guerra mintgamai dus milliuns civilists dal Vietnam dal Nord e dal Vietnam dal Sid (12–13 % da la populaziun cumplessiva) ed 1,1 milliuns schuldads da la NVA e cumbattants da la NLF. 600 000 schuldads sajan vegnids blessads. Ultra da quai han chargias explosivas che derivan dal temp da guerra, surtut minas terrestras, mazzà – tenor indicaziun dal Vietnam – tranter il 1975 ed il 2011 bundant 42 000 e blessà bundant 62 000 Vietnamais. En consequenza dals donns ch’èn vegnids chaschunads tras Agent Orange èn morts fin il 2009 ulteriurs 400 000 Vietnamais.

Tenor questas cifras èn vegnids per la vita en la Guerra dal Vietnam radund quatter giadas uschè blers civilists sco schuldads. Quai vegn attribuì a la strategia da guerra autamain tecnisada, als bumbardaments da surfatscha massivs ed al diever d’artigliaria en zonas abitadas, als mazzaments senza selecziunar en las zonas da free fire (‹fieu liber›), al fatg ch’ils purs èn savens vegnids considerads sco cumbattants da guerriglia ed al diever da meds da cumbat chemics a distanza.

Il militar american ha registrà dapi ils 8 da zercladur 1956 58 220 schuldads americans ch’èn morts en il Vietnam. 55 661 èn vegnids per la vita en il Vietnam dal Sid, da quai 40 934 en cumbats; spezialmain blers èn morts ils onns 1967 (11 100), 1968 (16 600) e 1969 (11 600). Da quels appartegnevan 38 000 a las forzas terrestras e radund 14 000 al corp da marina. 49 380 eran alvs, 7243 afroamericans; tar 48 717 sa tractavi da simpels schuldads, 7881 eran uffiziers. Bundant la mesadad da las unfrendas eran 21 onns u pli giuvens. 18 % dals mortoris èn vegnids chaschunads tras friendly fire (‹fieu amicabel›, vul dir cun sajettar senza vulair sin agens schuldads). 153 303 schuldads americans èn vegnids blessads. Ils stadis alliads dals Stadis Unids e dal Vietnam dal Sid han pers en tut 5264 schuldads, da quai derivavan bundant 4000 da la Corea dal Sid.

Donns consecutivs

Uffants cun impediments che derivan per gronda part dad Agent Orange (2004)

Milliuns da Vietnamaisas e Vietnamais pateschan anc adina da las grondas midadas socialas e da la structura da la populaziun ch’èn resultadas da la guerra, da devastaziuns, blessuras da guerra, traumatisaziuns e malsognas consecutivas; tut quai ha er per consequenza che l’aspectativa da vita è pli bassa. Il 1975, suenter la fin da la guerra, vivevan en il Vietnam dal Sid 1 milliun vaivas da guerra, 875 000 orfens, 200 000 impedids e 200 000 prostituadas. Vitiers èn anc vegnidas las consequenzas d’expulsiuns a l’intern dal pajais e dad undas da migraziun. A Laos èn fugids tranter il 1960 ed il 1970 fin a 70 000 umans dals bumbardaments da l’US Air Force, da quai radund 40 % commembers dals Meos. Bundant 40 000 èn morts durant ils cumbats, ulteriurs 100 000 pervi da fomazs e malsognas durant la guerra.

Scienziads stiman che l’US Air Force haja bittà giu tranter il 1965 ed il 1971 sin il Vietnam duas fin trais giadas uschè blera muniziun da bumbas (fin a set milliuns tonnas) sco durant l’entira Segunda Guerra mundiala. Quella ha laschà enavos radund 21 milliuns craters da bumbas; en tschertas regiuns è lur spessezza uschè auta che quellas sumeglian cuntradas lunaras. En il terren dal Vietnam sa chattan – tenor stimaziuns – anc adina radund 3,5 milliuns minas terrestras e 300 000 tonnas muniziun da guerra che n’è betg explodida.

En tschertas parts dal pajais han erbicids cun dioxin, surtut Agent Orange, donnegià la natira a lunga vista. La quantitad ch’è vegnida squittada correspunda a 400 kg dioxin pur. Quella ha tutga radund 3,3 milliuns hectaras guaud, ha contaminà 3000 vitgs vietnamais ed ha tissientà a lunga vista radund 24 000 kilometers quadrat. Quest settavel da la surfatscha totala dal Vietnam dal Sid cumpiglia però ina procentuala anc bler pli auta dals terrens fritgaivels e dals guauds. Ultra da quai èn radund 3000 km² dal Vietnam dal Sid vegnids planads cun bulldozers. Il 2007 eran 1 milliun creschids e 150 000 uffants en il Vietnam malsauns da cancer u pativan da donns psichics u genetics. Damai che dioxins e donns vi dal genom èn persistents, vegnan er generaziuns futuras ad esser pertutgadas.

Ils producents americans eran sa cunvegnids il favrer 1965 da taschentar envers la regenza americana che lur erbicids contaminads cun dioxins donnegian grevamain organs interns. L’atun 1969 ha in studi cumprovà che Agent Orange chaschunia donns vi dal genom, mainia a defurmaziuns da fetus ed ad aborts. Il 1970 è il med vegnì scumandà l’emprim en ils Stadis Unids. A partir dal 1978 han veterans da la Guerra dal Vietnam ch’eran vegnids malsauns da cancer inoltrà emprims plants collectivs cunter Monsanto; a quels èn er s’associads collavuraturs da l’interpresa. Studis ch’èn vegnids fatgs per incumbensa da Monsanto han snegà ch’igl existia in connex tranter la malsogna dals accusaders e la contaminaziun cun ils products da l’interpresa; il 1986 è però sa mussà che quests studis eran vegnids falsifitgads metodicamain. L’onn 1991 ha il Congress american perquai relaschà ina lescha tenor la quala veterans da guerra cun donns che derivan dad Agent Orange hajan da vegnir tractads tuttina sco blessads da guerra. Quai als ha simplifitgà da pudair retschaiver pajaments d’indemnisaziun.

Bundant 40 000 schuldads americans èn daventads fin il 1970 en il Vietnam dependents da heroin. 330 000 schuldads ch’èn turnads a chasa eran la fin da l’onn 1971 senza lavur. Dapli che 300 000 dals dus milliuns veterans d’enfin qua han commess fin la fin 1972 delicts ed han stuì vegnir arrestads. A partir dal 1969 è vegnì enconuschent in pau a la giada che tschientmillis veterans pativan da traumatisaziuns ch’eran restadas nunenconuschentas e che n’eran betg vegnidas tractadas. Da quai è resultà in disturbi posttraumatic da l’abilitad da supportar squitsch (posttraumatic stress disorder, PTSD). In studi scientific da plirs onns ha mussà il 1982 che 478 000 (15,2 %) da 3,14 milliuns veterans pativan cumplainamain, ulteriurs 350 000 (11,1 %) parzialmain da PTSD. Be ina fitg pitschna part era stada pervi da quai en tgira medicinala. Sin fundament da quests resultats è creschida en il Congress american la prontezza da finanziar spezials centers e programs da terapia per veterans da la Guerra dal Vietnam.

Custs

L’onn 1966 han ils Stadis Unids dà ora duas giadas uschè bler per la Guerra dal Vietnam sco per programs da refurma sociala. Fin il 1968 èn ils custs da guerra creschids sin 80,5 milliardas dollars (valur odierna 555 milliardas dollars) ed han chaschunà in augment da l’inflaziun da 2,7 sin 4 %. Il mars 1968 hai dà ina crisa sin il martgà dad aur. Sinaquai han er las elitas economicas dals Stadis Unids pretendì ch’i dettia bainspert ina fin da la guerra.

L’US Army ha pers 8612 aviuns e 4868 helicopters en la valur da ca. 12 milliardas dollars. La muniziun ch’è vegnida duvrada ha custà 37 fin 42 milliardas dollars. Il consum dad ieli e da gas da l’armada d’en media in milliun barrel a di ha contribuì a la crisa dad ieli dal 1973. James Donovan ha stimà ils custs da guerra dals Stadis Unids inclusiv ils custs da sustegniment da las armadas alliadas sin 108,5 milliardas dollars. Tenor Anthony S. Campagna sa laschan en tut radund 173 milliardas dollars (valur odierna 771 milliardas dollars) dal budget da defensiun american attribuir a l’engaschament da guerra en il Vietnam. Custs indirects e tardivs, tranter auter per sustegnair truppas alliadas, agid economic per lur pajais, indemnisaziuns per blessads da guerra americans, tschains per credits da guerra sco er custs da taglia dal servetsch militar e perditas da taglia tras ils morts en guerra stima el sin ulteriuras 332 milliardas (valur odierna 1480 milliardas), e quai senza resguardar l’inflaziun ed il regress da l’export ch’èn stads colliads cun la guerra.

Al Vietnam refusan ils Stadis Unids fin oz reparaziuns u autras indemnisaziuns. Enstagl ha la regenza dal Vietnam stuì surpigliar il 1993 ils debits da l’anteriur Vietnam dal Sid per pudair survegnir ulteriurs credits e cuntanscher la fin d’in embargo da vart dals Stadis Unids. Il 2007 han ils Stadis Unids concedì l’emprima giada 400 000 dollars per dismetter restanzas da dioxin a Danang. Il matg 2009 ha president Barack Obama dublegià quest sustegn da trais sin sis milliuns dollars. Plants d’indemnisaziun da vart da Vietnamais che pateschan da cancer han ils tribunals americans però refusà.

Crims da guerra

Unfrendas da la Mazzacra da My Lai (1968)

En consequenza da l’Offensiva dal Tet ha general Westmoreland revocà il favrer 1968 temporarmain la regla da proteger civilists. Als cumandants da las truppas èsi vegnì admess d’attatgar lieus en regiuns fitg cumbattidas senza sa cussegliar cun lur superiurs e cun las armas e truppas che parevan ad els cunvegnentas. La Task Force Barker aveva pers durant ses engaschaments radund 20 % dals umens, e quai senza pudair preschentar body counts pli gronds. Ils 15 da mars ha l’uffizier Ernest Medina instruì perquai ses schuldads d’er resguardar dunnas ed uffants da lur territori da tschertga sco inimis, als intimond uschia da mazzar senza selecziunar. Ils 16 da mars 1968 han almain 22 schuldads americans mazzà en rom da la Mazzacra da My Lai 504 persunas, per gronda part dunnas, uffants e vegls, ed han agiuntà questas unfrendas al dumber da cumbattants da la NLF ch’els avevan sajettà. Il pilot da helicopter Hugh Thompson junior ha impedì ch’i dettia ulteriurs mazzaments ed ha evacuà intgins dals abitants dal vitg. Pir in onn pli tard ha la perditga Ron Ridenhour, che n’era betg stà involvì, cuntanschì ch’i vegnia fatg in’inquisiziun interna. Nagins dals paucs survivents èn vegnids tadlads sco perditgas. Ils 5 da december 1969 ha in rapport da Seymour Hersh fatg enconuschent la mazzacra en tut il mund. Il litinent William Calley ch’aveva manà l’acziun è sinaquai vegnì sentenzià il 1971 a praschun per vita duranta. Suenter ina revisiun è il chasti d’arrest vegnì reducì sin trais onns e mez. Ed il november 1974 ha Nixon relaschà ad el il chasti restant.

La regenza americana ha fatg sco sch’i sa tractass d’in delict isolà per betg stuair retrair precipitadamain las truppas. Fin a 150 veterans ch’èn stads involvids a moda activa u passiva han sinaquai sincerà a chaschun da duas conferenzas (‹Winter Soldier Investigation›, december 1970, schaner/favrer 1971) che crims cumparegliabels hajan gì lieu mintga di. A My Lai sajan sulettamain vegnids assassinads spezialmain blers abitants dal vitg en ina giada. Novs schuldads americans hajan ils uffiziers instruì a moda subtila ma effizienta da mazzar civilists e praschuniers. Oz regorda in lieu commemorativ a quests delicts.

Il 2003 èn vegnids enconuschents crims da guerra da la Tiger Force. L’onn 1967, a chaschun da deportaziuns en las provinzas Quảng Ngãi e Quảng Nam, ha questa truppa commess durant set mais numerus mazzaments en massa cun repassar sistematicamain vitgs destruids. Tranter il 1971 ed il 1975 ha l’US Army investigà cunter 18 delinquents supponids, però senza als metter davant dretgira. Il 2003 han trais dals delinquents declerà publicamain d’avair exequì sulettamain cumonds. Talas acziuns da mazzament sajan stadas usitadas tar tut las truppas terrestras americanas, surtut en zonas da free fire, nua che civilists valevan sco ‹selvaschina libra›. Las actas militaras dals Stadis Unids cumpiglian tals crims da tschients d’unitads da cumbat. Il tribunal militar superiur american ha proseguì be 36 da quests cas e condemnà 20 delinquents. Sco motivs per ils crims valan la frustraziun davart la guerra da guerrila ed il body count, dal qual dependeva l’avanzament en uffizi. Tenor Guenter Lewy han ils uffiziers americans be fatg a savair darar murdraretschs da lur schuldads, mabain han nudà quels sco fisiladas da cumbattants dal Vietcong en fugia, per meglierar uschia la bilantscha dals mazzaments.

Deborah Nelson (‹The War behind me›, 2008) ha chattà en ils Archivs naziunals tschients notizias d’actas davart crims da guerra sumegliants a quel da My Lai. Involvids en quels èn stadas tut las unitads pli grondas da l’armada americana; ed ils cas han cumpiglià tut las operaziuns da counterinsurgency pli grondas ch’èn vegnidas fatgas amez la populaziun civila. Tribunals militars avevan investigà ils cas a l’intern, suenter che Nixon aveva pretendì il 1969 che l’armada americana stoppia svanir dals frontispizis da la pressa. En brevs anonimas da schuldads americans drizzadas a superiurs vegn per exempel ditg ch’igl haja dà «in My Lai mintga mais per dapli ch’in onn». Schuldads americans han tranter auter fatg ir ordavant abitants dal vitg tras territoris minads, han torturà praschuniers cun waterboarding ed elecroschocs u han sajettà senza motiv uffants e giuvenils. Il dumber dals delinquents e dals delicts n’è betg enconuschent. 23 delinquents èn vegnids sentenziads, la gronda part è vegnida acquittada. In schuldà ch’ha violà ina mattatscha da 13 onns durant in’inquisiziun en in champ da praschuniers da guerra, è vegnì sentenzià a 20 onns chasti da lavur, ma relaschà gia suenter 7½ mais.

Envers schurnalists ha l’US Army ditg ch’i vegnia fatg proceduras internas, uschia che las retschertgas èn per ordinari vegnidas sistidas. Perquai èn blers crims restads per gronda part nunenconuschents. En ils Stadis Unids vegn My Lai considerà fin oz sco cas excepziunal, quai che n’è betg correct.

L’ARVN da sia vart ha rut savens las Convenziuns da Genevra per la protecziun da praschuniers da guerra, e quai cun dar fridas e torturar.

Ultra da quai èn documentadas 48 mazzacras tras schuldads sidcoreans en vitgs dal Vietnam dal Sid, tschintg da quellas en la provinza Binh Dinh. Exempels èn las mazzacras a Phong-Nhi e Bình Hòa.

Vietnamais dal Nord e commembers da la NLF han medemamain mazzà savens en il Vietnam dal Sid civilists che valevan sco collavuraturs e praschuniers da lur adversaris. Enconuschentas èn tranter auter daventadas las mazzacras da Vien Cau (1964), Dong Xoai (1965), Long Binh (400 morts), Son Tra (1968) e Phu Thuan (1970). Tar la mazzacra da Dak Son (ils 5 da december 1967) han cumbattants da la NLF mazzà 252 civilists e deportà radund 1700 fin 2000 abitants dal vitg. Tar la mazzacra da Hué durant l’offensiva dal Tet il 1968 han els mazzà fin a 5000 umans, tranter quels er uffants.

Tranter il 1954 ed il 1973 èn radund 760 schuldads americans vegnids en praschunia da guerra dal Vietnam dal Nord u da la NLF. Il Vietnam dal Nord ha endrizzà l’anteriura praschun franzosa Hỏa Lò a Hanoi (‹Hanoi Hilton›) per pilots americans ch’eran vegnids sajettads ed ha empruvà da sfurzar quels tras tortura ed arrest en isolaziun da s’exprimer cunter l’engaschament american en il Vietnam. Il 1965 ha la NLF executà publicamain trais praschuniers sco vendetga per execuziuns da praschuniers da la NLF tras il reschim da Diem. Sinaquai han ils Stadis Unids insistì che Diem smettia las execuziuns. L’october 1965 ha il Comité internaziunal da la Crusch Cotschna condemnà tuttas cuntravenziuns cunter las Convenziuns da Genevra en il Vietnam ed ha admonì il reschim da Diem, da proteger la vita da praschuniers da guerra sidvietnamais gist tuttina sco quella da schuldads americans. La NLF ha laschà liber dus schuldads americans, suenter che quels eran s’exprimids publicamain cunter l’engaschament dals Stadis Unids. Sco vendetga per attatgas or da l’aria americanas han praschuniers da guerra americans stuì marschar il zercladur 1966 uras a la lunga tras las vias da Hanoi, nua ch’els èn vegnids maltractads dals abitants da la citad. Schuldads han però protegì lur vita. La regenza americana ha supplitgà l’Uniun sovietica, la Pologna, l’India, la Svezia ed il Vatican da protestar sin via diplomatica cunter il tractament dals praschuniers. A medem temp han senaturs americans smanatschà al Vietnam dal Nord retorsiuns massivas. Ho ha sinaquai desistì da far ulteriurs process spectaculars cunter praschuniers americans. Suenter sia mort il 1969 ubain suenter che l’emprova d’in commando american da liberar praschuniers or dal champ Sơn Tây aveva fatg naufragi (operaziun Kingpin ils 21 da november 1971), ha il Vietnam dal Nord interrut tuttas furmas da tortura envers praschuniers da guerra americans. Quels èn vegnids concentrads da quel temp en il ‹Hanoi Hilton›.

Consequenzas politicas

Opposiziun cunter la guerra en ils Stadis Unids

Demonstrants davant il Pentagon, 1967

La lavur dals cussegliaders militars americans ha la regenza americana tegnì secreta e n’ha strusch infurmà ils burgais areguard las dimensiuns, las finamiras ed ils resultats da lur engaschament da guerra en il Vietnam. Pir a partir dal 1965 è quel vegnì discutà publicamain en ils Stadis Unids. Schurnalists occidentals pudevan observar senza pli grondas restricziuns eveniments da guerra e rapportar davart quels resguardond las restricziuns militaras usitadas. Il 1965 eran accreditads en il Vietnam dal Sid 400 schurnalists americans che pudevan er accumpagnar las truppas en ils cumbats. Il 1968 è lur dumber creschì sin 650. Be 35 % han però accumpagnà truppas da cumbat a la front e be 10 % da 4100 reportaschas han mussà cumbats. Nagin da quests schurnalists era da l’avis che l’engaschament da guerra dals Stadis Unids saja in sbagl, mabain ha tut il pli crititgà problems ‹tactics› cun l’ARVN ord vista da l’agen militar. Quest ultim ha savens approvà mesiras da censura da vart da l’ARVN. La gronda part da las reportaschas a la televisiun è restada sin la lingia da la regenza americana. Crudelitads èn pir vegnidas mussadas durant l’Offensiva dal Tet. L’emprima ‹guerra televisiva› en l’istorgia ha occupà tranter il 1968 ed il 1973 radund 20 fin 25 % da las emissiuns da novitads. Bleras scenas da cumbat da las reportaschas da trais fin quatter minutas vegnivan inscenadas posteriuramain e sa concentravan sin acziuns eroicas individualas. Davart crims da guerra, il plaschair da mazzar, il purtar parts dals corps d’inimis mazzads sco trofeas, ils problems da drogas u la decadenza da la disciplina tranter ils schuldads americans n’è percunter betg vegnì rapportà. Davart schuldads americans morts han las medias americanas rapportà radund quatter giadas uschè savens sco davart Vietnamais morts.

Tranter ils emprims critichers da la Guerra dal Vietnam ha tutgà a partir dal 1954 Isidor Feinstein Stone; il 1963, suenter la cupitga da Diem, ha el preditg ch’ils Stadis Unids vegnian a perder la guerra en il Vietnam dal Sid. Dapi il 1964 è er Walter Lippmann s’exponì sco adversari da guerra. Reportaschas davart l’Offensiva dal Tet han contribuì a midar l’opiniun publica en ils Stadis Unids. Enconuschent en tut il mund èn daventadas la sequenza da film da l’execuziun dal praschunier da la NLF Nguyễn Văn Lém tras il schef da polizia da Saigon Nguyễn Ngọc Loan e la fotografia da la mattatscha da nov onns Kim Phuc che cura suenter in’attatga da napalm niva, cun grevas arsentadas e sbragind sper schuldads americans vi or da ses vitg. Walter Cronkite ha interrogà il favrer 1968 durant ils cumbats a Hue schuldads americans ed è vegnì a la conclusiun che la guerra saja crudada en ina via tschorva e na sa lascha betg gudagnar; contractivas cun il Vietnam dal Nord sajan la suletta alternativa realistica.

Retschertgas ch’èn vegnidas fatgas regularmain en tut il pajais han manà a la suandanta procentuala da persunas ch’han respundì cun na a la dumonda sche l’engaschament da guerra american saja stà in «sbagl»: 61 % (1965), 50 % (1966), 44 % (1967), 34 % (1968), 24 % (1971). Ina cumpart adina pli gronda da la populaziun americana ha pia cumenzà a metter en dumonda l’engaschament da guerra, e quai pli ditg che la guerra durava e pli grond ch’il dumber d’unfrendas daventava. Però hai anc dà il 1967 ina cumpart da be 6 % che vuleva sortir immediat da la guerra, entant che 80 % han favurisà in’escalaziun per accelerar la fin da la guerra. Pir a partir da la fin dal 1968 è ina maioritad s’exprimida a favur da la retratga e pir dapi la fin dal 1970 a favur d’ina retratga immediata da las truppas americanas.

Il motiv da guerra pauc credibel, ils bumbardaments cuntinuants dal Vietnam dal Nord senza decleraziun da guerra, la politica d’infurmaziun da la regenza americana, il diever d’armas chemicas, ils body counts, crims da guerra ed auter pli han privà la guerra pli e pli da tutta giustificaziun morala. A partir da l’atun dal 1964 è sa furmà in moviment da pasch che tutga tar ils pli gronds moviments da protesta en l’istorgia dals Stadis Unids. L’origin da quest moviment è da chattar d’ina vart en gruppas pli veglias dal moviment cunter armas atomaras ed il moviment per ils dretgs da burgais dals onns 1950, per l’autra en la nova generaziun dals hippies («make love not war»), dal moviment da students e da la nova sanestra dals onns 1960. Applitgond novas furmas da dischobedientscha civila è vegnì battì per midar la societad a moda cumplessiva en in senn emancipatoric ed antiautoritar. Il moviment consistiva da pliras gruppaziuns senza in’organisaziun da tetg e vegniva – sco ch’ha mussà in rapport che Johnson ha fatg far la CIA – ni manà ni manipulà da vart communistica.

Tranter il november 1964 ed il mars 1965 èn sa suicidads en ils Stadis Unids quatter pacifists tras arsentada da sasezs per protestar cunter il diever da napalm. A partir dals 24 da mars 1965 han gì lieu sur mais a pli che 100 scolas autas dis dal Vietnam cun Teach-ins. A l’emprima demonstraziun naziunala cunter la guerra, organisada ils 17 d’avrigl dals Students for a Democratic Society (SDS) sut Tom Hayden, èn sa participadas radund 20 000 persunas. A partir dals 15 da matg, durant la pausa da bumbardament, ha la regenza americana tramess a las scolas autas «teams da la vardad» per far reclama per lur puntg da vista. A las «paradas per la pasch» ch’han gì lieu ils 15 e 16 d’october 1965 en 80 citads dals Stadis Unids èn gia sa participadas radund 100 000 persunas. Ulteriuras demonstraziuns grondas en tut il pajais han gì lieu ils 15 d’avrigl 1967 (New York City: 200 000; San Francisco: 50 000), ils 16 d’october 1967 (Washington DC: 50 000), ils 15 d’october (250 000) e 15 da november 1969 (500 000). Ils 21 d’october 1967 han radund 5000 dals 50 000 demonstrants surmuntà las barricadas da la polizia davant il Pentagon ed han prendì giu da l’edifizi la bandiera americana. La resistenza organisada da vart dals SDS è sa drizzada pli e pli fitg cunter il «cumplex d’industria militara», la perscrutaziun militara ed il sustegn finanzial d’universitads da vart dal ministeri da defensiun. Tar acziuns cunter Dow Chemical e centers da recrutaziun da l’armada americana èsi vegnì a partir dal 1969 adina pli savens a violenza cunter persunas. En tut il pajais èn s’organisadas millis d’iniziativas da burgais cunter il clom sut las armas dad umens obligads al servetsch; sco servetsch da pasch alternativ è vegnì propagà la lavur sociala en las aglomeraziuns. Per quest intent han exponents da la nova sanestra fundà l’organisaziun da tetg National Citizens for a New Policy (NCNP). A chaschun d’ina conferenza la stad 1967 n’han ins però chattà nagina lingia communabla per l’onn d’elecziuns 1968; igl è restà contestà schebain ins duaja boicottar las elecziuns, fundar ina partida alternativa cunter la guerra ubain tschentar si adversaris da guerra prominents sco cuntracandidats independents.

Jane Fonda a chaschun d’in’occurrenza cunter la Guerra dal Vietnam (1975)

Intgins activists sco Jane Fonda e Joan Baez han visità en il Vietnam dal Nord donns da guerra ed han vulì mussar «l’autra fatscha da l’America». Grondas parts da la populaziun americana han considerà quests adversaris da guerra sco traditurs; igl ha dà cuntrademonstraziuns ed attatgas corporalas. Entaifer ils adversaris da guerra sa dispitavan la sanestra radicala che considerava la NLF sco moviment da liberalisaziun anticolonial cun democrats liberals che sustegnevan la politica sociala da Johnson e che vulevan manar a chasa ils schuldads americans. Ina rolla prominenta entaifer il moviment cunter la guerra ha er giugà il pacifissem cristian, represchentà tranter auter da Abraham Johannes Muste sco er da Daniel e Philip Berrigan.

Martin Luther King, il manader dal moviment per ils dretgs da burgais, aveva pledà dapi il mars 1965 per contractivas cun la NLF: Ils 4 d’avrigl 1967, en ses predi il pli rigurus d’enfin qua, è el sa mess dal tuttafatg sin la vart dals adversaris da la guerra ed è daventà il pledader da quels. La Guerra dal Vietnam e la povradad en ils Stadis Unids han furmà temas centrals da ses pleds fin ch’el è vegnì assassinà ils 4 d’avrigl 1968. Il cumandament da charezzar ses adversaris, uschia vegniva argumentà da vart cristiana, valia er envers communists. Dapi il 1945 hajan ils Stadis Unids impedì l’autonomia naziunala dal Vietnam, sustegnì dictaturs corrupts, chatschà parts da la populaziun rurala en champs da concentraziun, tissientà lur terren e lur guauds e mazzà per mintga Vietcong mort almain 20 civilists. La regenza americana stoppia immediat metter ina fin als bumbardaments, fixar ina data per la retratga da las truppas americanas e participar la NLF ad ina regenza futura dal Vietnam.

En il decurs da la Guerra dal Vietnam ha la resistenza cunter il duair da far servetsch militar cuntanschì en ils Stadis Unids valurs maximalas. Tranter il 1964 ed il 1973 èn vegnidas registradas radund 600 000 cuntravenziuns cunter la lescha dal 1948 che preveseva la mobilisaziun da tut ils umens tranter 18 e 26 onns. Da quai èn 210 000 cas (fin a 10 % da tut las proceduras penalas da quel temp) vegnids proseguids giudizialmain. Dieschmillis han empruvà da mitschar dal clom sut las armas tras refusar il servetsch militar, desertar u malobedientscha civila sco brischar publicamain u trametter enavos il pass militar. La regenza ha reagì cun painas pli severas da fin a tschintg onns praschun ed auts chastis pecuniars. 30 000 fin 50 000 èn fugids en il Canada u en la Svezia. Pervi dal babyboom dals onns 1950 n’ha quai betg periclità la recrutaziun e l’effectiv dal persunal da l’armada americana. Percunter èn tras quai vegnidas mobilisadas cumparts surproporziunalas da las classas socialas inferiuras. Il zercladur 1966 ha Johnson abolì la suspensiun da students a temp cumplain, quai ch’ha manà ad in augment considerabel dal dumber da refusaders. Suenter che Nixon ha remplazzà l’obligaziun al servetsch militar tras in sistem da lottaria, è il dumber da refusaders puspè tschessà. Afroamericans da derivanza povra èn a l’entschatta s’annunziads savens da libra voluntad en l’armada americana, sperond da pudair avanzar uschia professiunalmain e socialmain. Questa tendenza è però sa reducida marcantamain en rom dal moviment da Black Power ch’è sa furmà il 1966; quel era numnadamain da l’avis ch’i vegnian applitgads en la Guerra dal Vietnam ed areguard ils dretgs da burgais ils medems mecanissems rassistics cunter ils nairs.

Er entaifer l’armada americana sezza è la refusaziun da la guerra e d’obedientscha creschida plaunsieu. Intgins schuldads en il Vietnam han refusà cumonds, han producì revistas cunter la guerra e las han distribuì zuppadamain, han attatgà superiurs ed er sajettà intgins. La regenza americana n’ha betg pli ristgà d’engaschar militar tar demonstraziuns cunter la guerra, damai ch’ella temeva che quels pudessan sa solidarisar cun las vuschs criticas. Il november 1967 è sa furmada la gruppa ‹Veterans da Vietnam cunter la guerra›, la quala è creschida fermamain l’onn 1970. Ils 23 d’avrigl 1971 han radund 700 commembers da questa gruppaziun bittà lur medaglias e bindels da decoraziun sin las stgalas dal Capitol. 20 fin 25 % dals schuldads ch’èn stads involvids eran da l’avis che la Guerra dal Vietnam saja la faussa via.

Dapi l’avrigl 1965 ha il directur dal FBI J. Edgar Hoover laschà survegliar las acziuns cunter la guerra ch’avevan lieu a las scolas autas. Ultra da quai ha el fatg entrar clandestinamain agents en gruppas d’acziun, ha fatg far glistas da persunas suspectadas (per il pli commembers dals SDS) e collavurar il FBI cun agents da segirezza da las scolas autas. Dapi l’avrigl 1966 ha il FBI mess a disposiziun ses rapports da surveglianza als servetschs secrets ed al militar e dapi il mars 1968 èn quels er vegnids preschentads regularmain en Chasa alva. Sa basond sin quests rapports ha il procuratur general Ramsey Clark accusà il schaner 1968 tschintg activists per avair mess ad ir ina conspiraziun cunter la lescha da l’obligaziun al servetsch militar. Ils 9 da matg ha il FBI cumenzà cun la campagna clandestina COINTELPRO che dueva impedir, neutralisar u franar las activitads da gruppas che s’engaschavan cunter la guerra. Il FBI ha collià la campagna cun trais programs da surveglianza da la CIA (operaziun CHAOS, project MERRIMAC e project RESISTANCE) sco er cun in program da surveglianza da telefon e telegram da la NSA (MINARET). Fin il 1974 èn vegnidas producidas actas d’almain 23 500 persunas. En millis cas èn vegnids tadlads telefonats ed avertas brevs. L’armada americana ha survegnì tut las infurmaziuns giavischadas areguard las persunas che vegnivan survegliadas. Ultra da quai ha ella sezza engaschà 1500 agents civils che duevan survegliar adversaris da guerra ed ha endrizzà ina cartoteca che cumpigliava infurmaziuns davart 100 000 adversaris da guerra e 760 000 activitads individualas u en gruppa. Suenter ina procedura d’audiziun en il Senat èn las dimensiuns da quests programs vegnids a la glisch; sinaquai als han ins sistì uffizialmain.

Il moviment cunter la guerra ha influenzà fermamain tant l’elecziun presidiala dal 1968 sco er quella dal 1972. Entant che la partida republicana sustegneva senza excepziun la guerra, è la partida democratica sa dividida en ‹falcuns› e ‹columbas›. Il december 1967 ha il senatur democratic Eugene McCarthy candidà sco adversari da guerra cunter la reelecziun da Johnson. Suenter ses success en la preselecziun da New Hampshire ils 12 da mars 1968 ha er Robert F. Kennedy candidà per vegnir nominà tras sia partida; el era gia s’exprimì dapi il 1965 cunter la guerra. Er per quest motiv ha Johnson fatg a savair ils 31 da mars ch’el desistia da candidar per ina segunda perioda d’uffizi. Ils 4 d’avrigl ha Kennedy communitgà durant in’occurrenza electorala ch’i saja vegnì commess in attentat mortal sin Martin Luther King; grazia a ses pleds conciliants èsi reussì d’impedir in tumult al lieu. El valeva perquai sco candidat cun las meglras perspectivas fin ch’era el è vegnì assassinà ils 5 da zercladur 1968 tras in attentat. Sinaquai ha il moviment cunter la guerra empruvà senza success d’impedir ch’il vicepresident Hubert Humphrey vegnia nominà sco candidat per la presidenza. In sit-in da radund 10 000 adversaris da guerra è vegnì schlià cun la forza tras forzas polizialas e militaras. Quai ha be anc rinforzà la spartiziun tranter ils democrats ed ha uschia augmentà decididamain las schanzas da Richard Nixon da vegnir elegì. Quel ha empermess «Pasch cun onur» en il Vietnam, «Lescha ed urden a chasa» ed ha pretendì da disponer d’in plan secret co pacifitgar il Vietnam. Pir cura che Johnson ha interrut ils bumbardaments dal Vietnam dal Nord e Humphrey ha offert per mauns dals Discurs da Paris da retrair proximamain truppas, al èsi reussì da gudagnar terren en rom da las enquistas. La pitschna maioritad che dueva la finala s’exprimer a favur da Nixon ha pia muntà per quel ina clera incumbensa da vart dals electurs da terminar la guerra. Er il 1972 dueva George McGovern, il candidat dals democrats, sperder cunter Nixon, damai che be ina part da sia partida sustegneva sia clera tenuta cunter la guerra.

Cun las novas attatgas americanas sin Cambodscha ha Nixon rut per blers burgais americans gia durant si’emprima perioda d’uffizi l’empermischun electorala da vulair vietnamisar e terminar la guerra.

L’emprova da Nixon da trametter – sa referind a la resoluziun da Tonkin – ulteriurs 200 000 schuldads americans en l’Indochina ha sveglià la resistenza dal Congress. Il senatur William Fulbright ha deplorà ses engaschament a favur da la guerra da pli baud ed ha cuntanschì ch’ina cumissiun d’inquisiziun s’occupia da l’Incident da Tonkin. Ils 11 d’avrigl 1970 ha questa cumissiun constatà ch’i n’aveva cun gronda probabilitad dà il 1964 nagin’attatga da vart dal Vietnam dal Nord. Sinaquai han tant il Senat sco er il Congress retratg la resoluziun correspundenta.

Marsch da veterans, Washington, D.C., 1971

Il moviment cunter la guerra naziunal, ch’aveva gia terminà sias acziuns, ha sinaquai fatg appel a partir da l’avrigl 1970 a novas protestas. Ils 4 da matg han 28 schuldads da la garda naziunala sajettà sin il champ da la Kent State University quatter participants da la protesta u aspectaturs. Questa Mazzacra da Kent State ha manà a la pli gronda unda da protestas d’enfin qua: 1,5 fin 2 milliuns students (radund 25 %) han fatg chauma. Uss han er las uniuns da sindicats, ch’avevan sustegnì fin qua la guerra senza resalvas, cumenzà a sa distanziar da la guerra. Ils 8 da matg 1970 han 100 000 adversaris da guerra demonstrà davant la Chasa alva. Nixon ha tschertgà il contact direct, ha però be discurrì da sport. Ils 30 da zercladur ha il Senat scumandà a Nixon da trametter cussegliaders militars en la Cambodscha, da sustegnair truppas cambodschanas cun l’Air Force u finanzialmain, e quai er sur stadis terzs. Quai al ha sfurzà d’accelerar la retratga da las truppas americanas. Pervi da l’extensiun da la guerra ed ils demonstrants ch’eran vegnids sajettads, èn sa fatgas udir las emprimas vuschs ch’han pretendì ina procedura da relaschada d’uffizi (impeachment) cunter Nixon. Suenter demonstraziuns cunter la guerra en tut il pajais cun milliuns participants ha Nixon avertì ils 3 da november la «maioritad taschenta» dals Stadis Unids: Ina retratga immediata dals Stadis Unids mainia en il Vietnam a mazzacras; il Vietnam dal Nord na possia betg umiliar ils Stadis Unids, be burgais americans sezs possian far quai. En enquistas han silsuenter 70 % da las persunas interrogadas dà lur consentiment a la part enconuschenta da sia politica, betg però ad ina nova escalaziun militara.

La stad 1971 ha Daniel Ellsberg, in anteriur cussegliader da McNamara, surdà a la pressa ils uschenumnads Pentagon Papers. Tenor quest rapport secret davart la politica da l’Indochina dals Stadis Unids dapi il 1945 avevan experts militars dals Stadis Unids gia crititgà dal temp dad Eisenhower da vulair sustegnair il reschim dal Vietnam dal Sid, avevan dubità che la NLF vegnia ad avair success a lunga vista ed admonì ch’ina guerra en il Vietnam na sa laschia strusch gudagnar militarmain. Nagin president american aveva ristgà da tematisar, nunditg da defender en la publicitad quests dubis ed ils plans da retratga correspundents. Ils documents han er cumprovà ch’il Pentagon aveva sapientivamain fatg diever da l’Incident da Tonkin sco motiv per entrar en la guerra. Cura ch’intgins infracturs en il quartier general da la partida democratica han pudì vegnir mess a ferm, ha ultra da quai inizià il Scandal da Watergate. En il decurs da quel èsi sa mussà che Nixon sez aveva dà l’incumbensa da survegliar politichers da l’opposiziun ed adversaris da guerra sco Daniel Ellsberg. Sinaquai ha il Congress decidì da metter ad ir la relaschada d’uffizi. A quella è Nixon prevegnì il 1974 cun sia demissiun.

Opposiziun cunter la guerra en auters stadis

En l’Australia ed en la Nova Zelanda èn sa furmads il 1967 ferms moviments da protesta cunter la Guerra dal Vietnam; la finamira era da retrair las truppas d’agid ch’eran vegnidas tramessas en il Vietnam dal Sid da las duas regenzas conservativas. En la Gronda Britannia avevan la regenza e la populaziun a l’entschatta per gronda part ina tenuta positiva envers l’engaschament da guerra dals Stadis Unids. Harold Wilson è però guntgì a la pretensiun dals Americans da trametter agid militar ed è sa stentà, ensemen cun l’Uniun sovietica, d’intermediar tranter las partidas da guerra. Il 1967 èn las protestas britannicas cunter la guerra creschidas fitg ferm. Il december han demonstrants empruvà d’assaglir l’ambassada americana a Londra. A partir dal 1968 èn er medias britannicas da tenuta conservativa sa distanziadas dals Stadis Unids. Ils Discurs da Paris han mitigià las protestas, ma rinforzà a medem temp en la populaziun la refusaziun da la guerra.

La Frantscha è sa posiziunada da l’entschatta ennà cunter l’engaschament da guerra american. Il 1965 avevan 70 % dals Franzos ina tenuta negativa. Fin che la Frantscha è sortida da la NATO è de Gaulle s’engaschà publicamain per neutralisar il Vietnam – il 1966 a Phnom Penh – ed ha tgirà cun Ho contact per brevs. A chaschun da la visita da Hubert Humphrey a Paris il 1967 hai dà grevs protests ch’èn per part ids a finir a moda violenta. La moda e maniera co che la polizia da Paris è procedida cunter students che demonstravan cunter la Guerra dal Vietnam ha la finala mess ad ir a Paris las revoltas dal matg 1968, las qualas duevan bunamain manar a la cupitga da de Gaulle.

Il matg e november 1967 han Bertrand Russell e Jean-Paul Sartre manà tras a Stockholm e Kopenhagen l’emprim Tribunal da Russel. En rom da quel è il dretg vertent internaziunal vegnì applitgà – senza incumbensa instituziunala – sin la Guerra dal Vietnam ed èn vegnidas interrogadas unfrendas vietnamaisas d’attatgas da bumbas. Il minister da l’exteriur american Dean Rusk ha refusà pliras dumondas dal tribunal da cumparair sco perditga. La finala ha il tribunal sentenzià la guerra da vart dals Stadis Unids sco genocid.

Er per il moviment da students dals onns 1960 en la Germania dal Vest è il protest cunter la Guerra dal Vietnam stada centrala. Quel è sa drizzà cunter il sustegn nuncritic dals Stadis Unids tras la regenza federala, las partidas tudestgas e la gronda part da las medias; tenor giuditgar dal moviment da students deva questa tenuta perditga ch’il faschissem na saja betg anc vegnì elavurà en las atgnas retschas. Il 1965 han be 44 % dals Tudestgs dal vest considerà la Guerra dal Vietnam dals Stadis Unids sco defensiun da la libertad cunter il communissem. L’atun 1965 han in Comité per la pasch ed il discharmament e gruppaziuns enturn la SPD organisà ina protesta naziunala. Ins ha pretendì ch’i vegnia concedì al Vietnam il dretg d’autodeterminaziun confurm a las Cunvegnas da Genevra dal 1954. Ultra da quai dueva vegnir interrut tut il sustegn da vart da la Germania dal Vest per l’engaschament da guerra dals Stadis Unids, il qual ins ha titulà sco genocid. Las finamiras revoluziunaras dal Vietnam dal Nord n’èn percunter betg vegnidas sustegnidas.

Demonstraziun cunter la guerra a Vienna (1968)

La stad 1965 ha l’associaziun da students da la Freie Universität Berlin pretendì «pasch per il Vietnam» ed è sinaquai vegnida dispensada per esser s’exponida politicamain. En consequenza da quai han 70 scripturs e 130 professurs relaschà il prim da december 1965 la ‹Decleraziun davart la Guerra dal Vietnam›, en la quala els han pretendì ina debatta publica davart quella. A chaschun d’ina visita en ils Stadis Unids ha il chancelier federal Ludwig Erhard suttastritgà da vulair sustegnair l’engaschament da guerra dals Stadis Unids senza resalvas. Sinaquai ha ina gruppa enturn Rudi Dutschke avertì ils 4 da favrer 1966 a Berlin dal Vest cun placats da protesta d’in’escalaziun a la guerra atomara ed ha pretendì da s’engaschar encunter quest svilup cun acts da malobedientscha civila. L’auter di han demonstrants bittà ovs cunter la Chasa americana a Berlin dal Vest ed han prendì giu la bandiera americana. Quest’acziun studentica cunter la guerra ha per l’emprima giada chattà in eco en las medias naziunalas. Ella è stada accumpagnada d’ina mobilisaziun senza exempel da bunamain 20 000 policists. A chaschun da cuntraprotestas d’aderents da la CDU ils 8 da favrer èn students vegnids chatschads en la viafier urbana vers Berlin da l’Ost, e quai senza ch’ils policists ch’eran preschents avessan intervegnì. Als marschs da Pasca paschaivels l’avrigl è suandà ils 22 da matg a Francfurt a.M. il Congress organisà dals Students for a Democratic Society (SDS) ‹Vietnam – Analyse eines Exempels› cun radund 2000 participants. Avant eri contestà schebain ins duaja pretender in armistizi immediat ubain sustegnair ina «victoria dal Vietcong». Il filosof Herbert Marcuse ha explitgà en ses pled – ch’ha chattà gronda resonanza – ch’i resultia or dal temp dal naziunalsocialissem l’obligaziun morala da s’engaschar cunter la Guerra dal Vietnam. Cun quai ha il SDS surpiglià l’iniziativa per las campagnas cunter la guerra a las scolas autas. El veseva la Guerra dal Vietnam sco guerra da liberaziun dals Vietnamais cunter in imperialissem agressiv da vart dals Stadis Unids e cunter la derasaziun dal chapitalissem en tut il mund. Ils protests studentics duevan gidar la NLF a victorisar. En quest connex è surtut vegnì fatg diever da metodas da protest antiautoritaras.

Ils 28 da november 1966 han demonstrants accusà a Minca la regenza federala da sustegnair il Vietnam dal Sid cun experts da gas toxic e l’erecziun da champs da concentraziun. En quest connex han ins er cità general Kys ch’aveva ditg en in pled dals 4 da fanadur 1965: Ses sulet erox saja Hitler ch’haja tegnì ensemen ses pajais en ina situaziun starmentusa. Il Vietnam dovria quatter u tschintg Hitlers. Ils 6 da december 1967 han aderents dal SDS impedì l’ambassadur dal Vietnam dal Sid da tegnair in pled. Durant las demonstraziuns ch’èn suandadas ils 10 e 17 da december ha la polizia intervegnì a moda violenta. Da Nadalnotg è Rudi Dutschke vegnì attatgà da visitaders da la Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche, cura ch’el vuleva discutar durant il servetsch divin davart la Guerra dal Vietnam. Durant l’Offensiva dal Tet hai dà demonstraziuns en bleras citads da la Germania dal Vest. Ils 17 da favrer 1969 ha gì lieu a Berlin dal Vest in congress internaziunal davart il Vietnam; en rom da quel è vegnida proclamada «ina segunda front revoluziunara» en las metropolas. Tranter auter vulev’ins far sabotascha cunter indrizs militars, far appel a schuldads americans da desertar e prender en mira che la Republica federala tudestga sortia da la NATO. Il di suenter han fin a 20 000 persunas demonstrà cunter la Guerra dal Vietnam. A curt termin ha Dutschke sa laschà persvader da betg manar la ruta sper ina caserna americana e da vulair assaglir quella, damai ch’ils schuldads americans avevan il cumond da sajettar. Ins ha fundà in institut da novitads e da perscrutaziun internaziunal ch’è sa deditgà ad infurmar davart il Vietnam. Suenter l’attentat sin Dutschke l’avrigl 1968 han ils protests cunter la guerra laschà suenter; auters temas han cumenzà a dominar las debattas publicas.

Ina retschertga da l’opiniun da l’institut demoscopic Gallup da l’avust/october 1966 ha manà als suandants resultats (indicaziuns en %):

Posiziun	USA	GB	F	BRD
Cumenzar a retrair las truppas	18	42	68	51
Mantegnair il status quo	18	17	8	19
Rinforzar las attatgas	55	16	5	15
Nagin’opiniun	9	25	19	15

Politica da suenterguerra dal Vietnam

Ils 2 da fanadur 1976, dapli ch’in onn suenter la fin da la guerra, ha la partida communistica dal Vietnam che regiva uss persula fundà la Republica Socialistica dal Vietnam. Uschia era il stadi puspè reunì e suveran sco che Ho aveva avisà quai durant si’entira vita. Saigon è vegnì renumnà en ‹Citad da Ho Chi Minh›. La NLF è vegnida schliada il 1977.

Ils Vietnamais dal Nord han mazzà dapi il 1975 radund 60 000 Sidvietnamais ‹nungiavischads›, han internà tschientmillis aderents dal reschim da Thieu en champs da lavur sfurzada ed han suttamess quels ad in program da reeducaziun politica; intgins èn vegnids torturads. Fin il 1978 è vegnida relaschada la gronda part dals praschuniers politics e fin il 1995 er la part restanta.

Dapi il mars 1978 ha la regenza statalisà impurtants secturs economics ed ha transfurmà manaschis agriculs privats en cooperativas. Tras quai han ins er vulì sa distanziar da l’avertura da la Republica populara da la China envers il chapitalissem e metter frain a l’influenza creschenta d’impressaris ch’avevan success. Perquai èn fugids radund 1,5 milliuns Vietnamais, per gronda part da derivanza chinaisa, cun bartgas sur il Pacific. Blers da quests boatpeople èn najads. Quels ch’han cuntanschì Hongkong han vivì savens sur blers onns en champs da fugitivs u èn vegnids expulsads en il Vietnam. Dapli che 100 000 èn emigrads en ils Stadis Unids, nua ch’els furman ina gruppa a l’ur relativamain pauperisada.

Cun la conquista da la chapitala cambodschana Phnom Penh ils 17 d’avrigl 1975 han ils Khmers cotschens cumenzà lur reschim despotic. Fin il 1978 han els mazzà dapli che dus milliuns Cambodschans, quai che vegn considerà oz sco genocid u democid. Pervi da las violaziuns da cunfin cuntinuantas ed ils moviments da fugitivs ha il Vietnam laschà marschar il december 1978 sias truppas a Cambodscha, nua ch’ellas han cupitgà ils Khmers cotschens. Sinaquai ha la Republica Populara da la China attatgà il favrer 1979 territoris da cunfin vers il Vietnam ed ha occupà per in temp intginas inslas, sut las qualas ins supponiva grondas reservas da petroli. Fin l’armistizi l’onn 1991 han ils Khmers cotschens cuntinuà lur cumbat cunter las truppas vietnamaisas en furma da gueriglia, quai ch’ha engrevgià supplementarmain il svilup economic dal Vietnam. A partir dal 1986 ha la regenza bain consentì a la privatisaziun parziala da l’agricultura. La gronda part dals 80 milliuns Vietnamais è però restada sur lung temp relativamain povra.

Politica da suenterguerra dals Stadis Unids

Vietnam Veterans Memorial a Washington, D.C.

Il 1973 ha il Congress american refusà daners per la reconstrucziun dal Vietnam. Cunter l’empermischun da Nixon da sustegnair il pajais, ha il president american Gerald Ford decretà in embargo economic ch’è stà en vigur fin il 1994. Suenter ch’ils Khmers cotschens avevan conquistà la pussanza en la Cambodscha (avrigl 1975) e la Pathet Lao a Laos (december 1975) regivan ils communists en trais stadis da l’Indochina. La gronda part dals burgais americans ha però refusà da reprender la guerra. Ford ha resguardà questa tenuta il matg 1975 cun declerar ch’ils Stadis Unids possian recuperar l’onur da pli baud, ma betg tras ina nova guerra; quai che reguardia ils Stadis Unids saja quella finida. Il 1976 ha el impedì ch’il Vietnam vegnia recepì en las Naziuns unidas. Ses successur Jimmy Carter è medemamain restà fidaivel a questa tenuta, e quai surtut per evitar la resistenza supponida en il Congress e cuntanscher che quel consentia a la renconuschientscha diplomatica cumplaina da la Republica Populara da la China.

Il president american Ronald Reagan ha fatg grond squitsch sin il Vietnam areguard la dumonda dals schuldads americans sparids, e quai er suenter ch’il Vietnam aveva purschì il 1985 la cooperaziun illimitada da sias autoritads tar la tschertga. Ses successur George H.W. Bush ha bloccà credits dal Fond monetar internaziunal che la Frantscha vuleva intermediar al Vietnam. Pir il president american Bill Clinton ha consentì il 1993 a tals credits. Il 1995 han ils veterans dad omadus stadis intensivà lur contacts ed han promovì in turissem da veterans en il Vietnam. Il 1997 han omadus stadis avert ambassadas a Washington e Hanoi e fixà in program, cun il qual uffiziers vietnamais han scolà schuldads americans en il cumbat en la tschungla. Dapi lura èn er s’intensivadas las relaziuns economicas tranter ils dus pajais.

La Guerra dal Vietnam ha effectuà in’aversiun durabla da la gronda part dals burgais americans cunter ulteriuras intervenziuns militaras da vart dals Stadis Unids. Gia il 1966 ha la regenza americana evità da laschar vegnir tiers sustegns pli gronds a la Tailanda, per evitar da vegnir tratga en ils conflicts interns dal pajais. Per il medem motiv ha il Congress american terminà il december 1975 in’operaziun secreta da la CIA en la guerra civila ad Angola. Adversaris da talas acziuns han duvrà la parola «Nagins ulteriurs Vietnams!» Aderents han percunter numnà quest cumportament a partir dal 1978 «Sindrom da Vietnam» ed al han taxà sco stadi anormal, malsaun, il qual stoppia vegnir surmuntà per pudair «gudagnar» la Guerra fraida.

La Guerra dal Vietnam aveva retardà l’avischinaziun dals Stadis Unids a la Republica Populara da la China e rinforzà ils lioms cun diversas dictaturas da dretga en l’America latina. Silsuenter han ils Stadis Unids stuì prender resguard tant a l’intern sco er en la politica exteriura sin lur perdita da reputaziun internaziunala. Pir suenter il naufragi da la liberaziun d’ostagis en l’Iran l’onn 1979 han intervenziuns militaras puspè chattà maioritads en la populaziun americana. Ronald Reagan ha declerà il 1980 a chaschun da ses cumbat per l’elecziun presidiala che la Guerra dal Vietnam saja vegnida manada «per motivs nobels». Schuldads americans na dastgian mai pli vegnir tramess en ina guerra, sche la regenza haja tema d’als laschar victorisar. El ha laschà intervegnir militarmain a Grenada e sustegnair a Nicaragua ed El Salvador las partidas da la guerra civila ch’eran da tenuta anticommunistica. La preschientscha militara dals Stadis Unids il 1982 en il Libanon ha el però interrut immediat suenter in attentat cun bumbas sin schuldads americans. Il Vietnam Veterans Memorial a Washington ha pudì vegnir erigì il 1982 senza sustegn da vart dal stadi, sulettamain tras donaziuns privatas.

Il 1985 ha Nixon scrit: Dapi la crudada da Saigon, ina da las battaglias-clav en la ‹Terza Guerra mundiala› (manegiadas eran guerras da partidas substituintas da las superpussanzas en il Terz Mund dapi il 1945) haja il nov isolaziunissem en ils Stadis Unids effectuà che ulteriurs «craps da domino» (Laos, Cambodscha, Mosambic, Angola, Etiopia, Jemen dal Sid, Nicaragua) sajan crudads al communissem sovietic. Pir Reagen saja stà bun da franar questa seria da sconfittas dals Stadis Unids. Ma las debattas en il Congress areguard in’intervenziun ad El Salvador ed il sustegn per ils Contras a Nicaragua stettian anc adina sut l’ensaina dal «spiert da Vietnam». «Nus ans stuain purifitgar da la malsogna paralisanta dal Sindrom da Vietnam per pudair impedir ulteriuras sconfittas en la Terza Guerra mundiala.»

Avant la Guerra dal Golf dal 1991 ha la regenza americana sa procurà tant il consentiment dal Congress american sco er in mandat da las Naziuns unidas, ha furmà ina vasta coaliziun da guerra militara, ha tramess dumbers da truppas ch’eran per lunschor superiuras a quellas da l’adversari, ha dà a quellas ina clera finamira ed ha censurà il material che vegniva dà vinavant a las medias. La svelta ed «impressiunanta» victoria dals Stadis Unids è vegnida considerada sco mument decisiv per surmuntar il «trauma da Vietnam». Il president american da quel temp George H.W. Bush era da l’avis ch’ins haja surventschì definitivamain il «sindrom da Vietnam». Suenter la Guerra da l’Irac ed il dumber creschent d’unfrendas e da custs da l’occupaziun da l’Irac dapi il 2003, èn però puspè returnadas en la discussiun publica en ils Stadis Unids las cumparegliaziuns cun la Guerra dal Vietnam.

Recepziun

Istoriografia

David Halberstam (1934–2007)

La vista da las regenzas americanas ch’èn stadas involvidas en la guerra ha adina tunà sco suonda: In communissem agressiv ch’intendeva da conquistar l’entir mund haja sfurzà ils Stadis Unids, ch’avevan a l’entschatta ina tenuta targlinanta, da s’engaschar adina pli ferm cun forzas militaras per defender ils pievels da l’Asia dal Sidost e la finala ad in engaschament da guerra direct per proteger la suveranitad e libertad dal Vietnam dal Sid. La guerra che saja atgnamain gia stada gudagnada dal punct da vista militar n’haja betg pudì vegnir terminada a moda victoriusa pervi da facturs da la politica da l’intern.

Istoriografs dal Vietnam dal Nord opponan a quai ch’ils Vietnamais n’hajan betg considerà lur pajais sco dus stadis separads, mabain sco ina naziun. Il Vietnam dal Nord n’haja perquai mai resguardà ses engaschament a favur da la NLF sco guerra civila, mabain sco cumbat gist da tut ils Vietnamais a favur da l’autodeterminaziun naziunala cunter l’intervenziun imperialistica dals Stadis Unids, e quai cun l’intent da preservar l’opziun da reunir l’entir pievel. Els n’hajan betg pudì resguardar il Vietnam dal Sid sco stadi suveran, mabain sco stadi da marionettas sustegnì dals Stadis Unids ch’haja rut il 1957 la Cunvegna da Genevra cun agid american.

Sco emprim ha David Halberstam descrit la guerra sco «palì» (quagmire), en la quala ils Stadis Unids sajan fruntads. Ses rapport dal 1967 ch’è vegnì premià sa basa sin sias atgnas experientschas. Da sustegnair Diem e Thieu saja stà ina decisiun sbagliada entaifer la politica da regenzas americanas precedentas, las qualas n’hajan betg gì en mira il bainstar da tut ils Vietnamais. In nepotissem tirannic, la corrupziun e refurmas da la societad manchentadas hajan rinforzà la dependenza economica e militara dal Vietnam dal Sid. Perquai na sa laschia la guerra areguard l’avegnir dal Vietnam betg gudagnar. A moda sumeglianta ha Neil Sheehan descrit il 1966 la situaziun en il Vietnam dal Sid. Frances FitzGerald ha tractà il 1968 la politica americana en il Vietnam sco collisiun destructiva cun la cultura dal confuzianissem. La populaziun vietnamaisa na resentia ina revoluziun sociala betg sco ruptura violenta cun la tradiziun, mabain sco vieuta che saja necessaria da temp en temp. Dal temp dal colonialissem sajan vegnidas destruidas las structuras ruralas e perquai haja la NLF pudì manar la gritta dals purs cunter la birocrazia da Diem. Il sustegn finanzial da vart dals Stadis Unids haja fatg dal reschim da Diem in furnitur da servetschs dals Americans che duvrava la finala protecziun dal militar american cunter l’agen pievel. La submissiun tradiziunala da blers Sidvietnamais cumbinada cun ina tenuta reservada envers cussegls politics haja sveglià tar ils schuldads americans resentiments rassistics cunter ils «gooks» (denominaziun pegiurativa dals Asiats dal Sidost) e rinforzà crims da guerra. La vietnamisaziun prolungheschia be il temp da patiment dals Sidvietnamais sut il reschim da Thieu. En vista als moviments da fugitivs chaschunads tras ils bumbardaments da surfatscha, la corrupziun e l’alienaziun tranter il pievel ed il reschim saja ina revoluziun sociala inevitabla. Il cudesch è cumparì il 1972, è daventà in bestseller ed ha rinforzà il moviment cunter la guerra.

En vista a tals rapports da guerra critics ha la gronda part dals istoriografs fatg valair a partir dal 1965 ina vista ch’è pli tard vegnida designada sco ‹ortodoxa›: Las regenzas americanas hajan chaschunà decisivamain la guerra tras lur engaschament militar, e malgrà lur clera superiuritad n’hajan els betg pudì gudagnar quella per mancanza d’in Vietnam dal Sid funcziunant. Ils Americans hajan fatg in’interpretaziun fallada da la situaziun da partenza cun valitar il cumbat per autodeterminaziun dal Vietnam – ch’aveva surtut tratgs naziunalistics – sco conflict entaifer la Guerra fraida; en quest senn n’hajan els ni chapì ils Vietnamais alliads ni ils adversaris.

Dapi il 1975 han surtut auturs americans scrit ovras davart la Guerra dal Vietnam, ed els han per ordinari fatg quai cun sa restrenscher en lur descripziun a l’agir dals Stadis Unids, cun tschentar dumondas che concernan ils Stadis Unids e cun tschertgar respostas en funtaunas americanas. George C. Herring ha crititgà che quests auturs fetschian il medem sbagl sco ils Americans da ses temp sco partida involvida en la guerra. I saja necessari da surmuntar il foss da l’ignoranza envers la cultura, l’istorgia e la dinamica locala da las regiuns en las qualas ins veglia intervegnir. Quest princip na saja fin qua strusch vegnì chapì en ils Stadis Unids.

A partir dal 1980 han auters istoriografs americans sviluppà ina nova vista che metta en fatscha a l’interpretaziun ‹ortodoxa› in maletg revisiunistic. Tenor quel sa tracti da l’engaschament en il Vietnam d’ina guerra gista ch’haja fatg naufragi betg per motivs militars, mabain pervi da facturs da la politica interna (tradiment). L’istoriograf da militar Harry G. Summers fa valair en si’analisa ‹On Strategy› dal 1982 – che dueva avair grond’influenza – ils suandants motivs principals per il naufragi dals Stadis Unids: Ils organs directivs hajan manchentà d’integrar da l’entschatta ennà la populaziun americana sco factur strategic e fatg diever da la guerra sco med da far pressiun en vista a tractativas e betg cun l’intent da manar natiers ina victoria militara. Tat tut quai hajan ins negligì la strategia da guerra convenziunala. Quai haja procurà al Vietnam dal Nord avantatgs decisivs. Betg la tactica da guerrila da la NLF, la quala saja atgnamain gia stada battida il 1968, mabain la NVA sco armada d’invasiun convenziunala haja victorisà il 1975 il Vietnam dal Sid. L’armada americana stoppia puspè emprender da manar a moda victoriusa guerras convenziunalas limitadas che vegnian sustegnidas da la populaziun americana. L’ovra è daventada in manual da strategia per la furmaziun dals schuldads americans e la vista da l’autur furma en il fratemp la posiziun da standard dal militar american. Ella correspunda a la tenuta da las forzas neoconservativas en ils Stadis Unids ch’èn, or da la retrospectiva, da l’avis ch’i fiss stà la dretga strategia da bumbardar baud e consequentamain il Vietnam dal Nord e d’invader il pajais; tenor quest pensar èn er s’orientadas las guerras d’intervenziun dals Stadis Unids dapi ils onns 1990 (surtut durant il temp da regenza dals presidents republicans).

Romans e films

Impurtantas ovras temprivas en lingua englaisa davart il cumenzament da la Guerra dal Vietnam han furmà il roman ‹The Quiet American› da Graham Greene (1955) sco er ‹The Viet-Minh Regime› (1954) e ‹The Two Vietnams› (1963) da Bernard Fall. Questas ovras tematiseschan las gruppas d’interess en il Vietnam e la guerra coloniala franzosa che saja stada invana. En il Vietnam dal Nord han romans e poesias servì fin il 1975 a rinforzar la guerra revoluziunara e n’han strusch descrit tratgs individuals. Dapi ils onns 1990 cumparan en il Vietnam romans da guerra d’auta qualitad litterara ch’han er chattà renconuschientscha a nivel internaziunal, sco per exempel ‹Ris amar› da Dương Thu Hương (1993) e ‹Naschì en il Vietnam› da Le Ly Hayslip (1994). A basa dal roman da Hayslip ha Oliver Stone realisà il film ‹Heaven & Earth› (‹Zwischen Himmel und Hölle›, 1993).

En il decurs dals onns 1980 èn vegnids realisads en ils Stadis Unids radund 300 films davart la Guerra dal Vietnam – avant e suenter questa decada però be paucs. Intgins sco ‹Apocalypse Now› èn vegnids filmads sin las Filippinas cun gronds sforzs materials ed èn stads accumpagnads, sco la guerra sezza, d’inflaziun, consum da drogas e destrucziun da l’ambient. Be ‹Green Berets› (‹Die grünen Teufel›, 1968) è vegnì realisà anc durant la guerra. Quest film vala sco film da propaganda anticommunistic che confrunta en il stil d’in vestern ‹buns› schuldads americans cun ‹nauschs› Vietcongs. Blers films da pli tard (represchentativ p.ex. ‹Deer Hunter› (‹Die durch die Hölle gehen›, 1978) e ‹Platoon› (1986) dumondan suenter il senn da questa guerra orribla cun metter en il center singuls eroxs americans che van en ruina tant psichicamain sco er corporalmain en vista a situaziuns da cunfin. La dumonda suenter il senn tschenta er il film documentar ‹Dear America: Letters Home from Vietnam› (1987) che cumbinescha posta champestra cun registraziuns da film originals.

A partir dal 1984 èn cumparids films sco ‹Rambo: First Blood Part II› (‹Rambo II – Der Auftrag›) u ‹Missing in Action›, en ils quals eroxs insuperabels returnan en il Vietnam per prender suenter la victoria dals Stadis Unids ch’ha mancà en realitad. Quests films vegnan crititgads per esser «obligads a la retorica neoimperiala da l’èra da Reagen» e sco «terapia bunmartgada» per il trauma da Vietnam naziunal. ‹We Were Soldiers› (‹Wir waren Helden›, 2002) mussa in erox patriotic e religius ch’è l’emprim cunter l’engaschament da guerra, che surpiglia alura però ina posiziun da cader, salva camarats e returna fortunà enavos en la patria tar la famiglia. Strusch in da quests films approfundescha aspects tematics da la Guerra dal Vietnam. La gronda part dad els èn segnads d’ina dichotomia simpla e pauschala da bun e nausch e dal fatg che la rolla tranter delinquents ed unfrendas vegn stgamiada. Intgins sco ‹Hamburger Hill› han accusà las regenzas e las medias liberalas dals Stadis Unids d’avair tradì ils agens schuldads. ‹Full Metal Jacket› percunter mussa ina guerra dals maletgs en ina culissa alienada (in desert industrial enstagl da la tschungla) per crititgar l’incapacitad da las medias americanas da mussar la guerra a moda realistica sco cruschada senza senn.

La pitschna industria da film vietnamaisa producescha be paucs films per onn. Er qua è la gronda part dals films da guerra vegnida realisada en ils onns 1980. Quels descrivan destins individuals u il rassissem, al qual uffants da schuldads afroamericans e Vietnamaisas èn opposts. Il film ‹Cyclo› (1995) è bain er vegnì filmà en il Vietnam, ma d’al preschentar è vegnì scumandà là. Sco classicher dal film da guerra vietnamais vala ‹When the tenth month comes› da Dang Nhat Minh. Ils films da guerra vietnamais han savens in caracter documentar; els sa cumponan da lungas passaschas da vita da famiglia e mussan be paucas scenas crudaivlas.

Il 2017 è cumparida ina seria documentara televisiva da 18 uras, ‹The Vietnam War›, da Ken Burns e Lynn Novick che cuntegna bleras novas intervistas cun perditgas dal temp. Da las documentaziuns ch’èn vegnidas realisadas en l’Europa è da menziunar en spezial ‹Lighter than Orange – The Legacy of Dioxin in Vietnam› (reschia Matthias Leupold; 2015, DE, EN, FR, VN, ES), en il center stattan intervistas cun 12 veterans vietnamais ch’èn pertutgads dad Agent Orange, uschia ch’il film na focusescha betg sin il punct da vista american.

Musica

Il 1969 ha la band da rock englaisa Deep Purple scrit la chanzun ‹Child in Time› sco chanzun da protesta cunter la Guerra dal Vietnam. Er a chaschun dal festival da Woodstock ha la protesta cunter la Guerra dal Vietnam giugà ina rolla centrala. En pli sa fatschenta il musical ‹Hair› per part cun la tematica da la Guerra dal Vietnam.

Litteratura

Bibliografias ed enciclopedias

• Spencer C. Tucker (ed.): The encyclopedia of the Vietnam War: a political, social, and military history. 2. ed. ABC-Clio, Santa Barbara, California 2011, quatter toms.
• Louis A. Peake: The United States in the Vietnam War, 1954–1975: A Selected, Annotated Bibliography of English-language Sources. Reediziun. Routledge, 2008, ISBN 978-0-415-95770-0.
• Edwin E. Moise: The A to Z of the Vietnam War. Ediziun revidida. Scarecrow Press, 2005, ISBN 0-8108-5333-7.
• John C. Schafer (ed.): Vietnamese Perspectives on the War in Vietnam: An Annotated Bibliography of Works in English. (=Lạc Việt, Yale Southeast Asia Studies, tom 17.) 1997, ISBN 0-938692-66-6.
• David A. Willson, John Newman (ed.): Vietnam War Literature: An Annotated Bibliography of Imaginative Works About Americans Fighting in Vietnam. 3. ed. revidida. Scarecrow Press, 1996, ISBN 0-8108-3184-8.
• Anton Legler (I–V), Kurt Hubinek (I), Frieda Bauer (II–V):

Der Krieg in Vietnam I. Bericht und Bibliographie bis 30. September 1968. ISBN 3-7637-0208-3.

Der Krieg in Vietnam II. Bericht und Bibliographie (Oktober 1968–September 1969). 1971, ISBN 3-7637-0211-3.

Der Krieg in Vietnam III. Bericht und Bibliographie von Oktober 1969 bis September 1971. 1973, ISBN 3-7637-0213-X.

Der Krieg in Vietnam IV. Bericht und Bibliographie. Oktober 1971–Januar 1973. ISBN 3-7637-0216-4.

Der Krieg in Vietnam V. Bericht und Bibliographie Januar 1973–Mai 1975. ISBN 3-7637-0217-2.

Bernard & Graefe Verlag für Wehrwesen.

Preschentaziuns generalas

Auturs tudestgs

• Günter Engmann: Die USA-Aggression gegen Vietnam. Militärverlag der Deutschen Demokratischen Republik, Berlin 1983.
• Marc Frey: Geschichte des Vietnamkriegs. Die Tragödie in Asien und das Ende des amerikanischen Traums. 8. ed. Beck, Minca 2006, ISBN 3-406-45978-1.
• Rolf Steininger: Der Vietnamkrieg. Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-596-16129-0.
• Hellmut Kapfenberger: …unser Volk wird gewiss siegen. 30 Jahre Überlebenskampf Vietnams im Rückblick, Verlag Wiljo Heinen, Berlin e Böklund 2015, ISBN 978-3-95514-021-2.

Auturs americans

• William J. Rust: Eisenhower and Cambodia. Diplomacy, Covert Action, and the Origins of the Second Indochina War. University Press of Kentucky, Lexington, Kentucky, USA 2016.
• Mitchell K. Hall: The Vietnam War (Seminar Studies in History). Longman, 2007, ISBN 978-1-4058-2470-5.
• Jonathan Neale: Der Amerikanische Krieg. Vietnam 1960–1975. Atlantik-Verlag, Bremen 2004, ISBN 3-926529-17-2.
• Marilyn B. Young, Robert Buzzanco: A Companion to the Vietnam War. Blackwell, 2002, ISBN 0-631-21013-X.
• George C. Herring: America’s Longest War: The United States and Vietnam, 1950–1975. 4. ed. Dushkin/Mcgraw-Hill, 2001, ISBN 0-07-253618-7.
• Robert D. Schulzinger: A Time for War: The United States and Vietnam, 1941–1975. Reediziun. Oxford University Press, 1999, ISBN 0-19-512501-0.
• Paul Elliott: Vietnam – Conflict & Controversy. 1998, ISBN 1-85409-320-7.
• Stanley Karnow: Vietnam, a history. Penguin Books, New York 1997, ISBN 0-670-74604-5.
• Robert S. McNamara, Brian VanDeMark: Vietnam. Das Trauma einer Weltmacht. Spiegel-Buchverlag, Hamburg 1995, ISBN 3-455-11139-4.
• Guenter Lewy: America in Vietnam. Oxford University Press, 1978, ISBN 0-19-502732-9.

Auturs vietnamais

• Lien-Hang T. Nguyen: Hanoi’s War: An International History of the War for Peace in Vietnam. University of North Carolina Press, Chapel Hill 2012, ISBN 978-0-8078-3551-7.
• Cheng Guan Ang: The Vietnam War from the Other Side: The Vietnamese Communists’ Perspective. Routledge Curzon, 2002, ISBN 0-7007-1615-7.

Tematicas parzialas

• George J. Veith: Black April: The Fall of South Vietnam, 1973–75. Encounter Books, New York 2011, ISBN 978-1-59403-572-2.
• Shelby L. Stanton, William C. Westmoreland (ed.): Vietnam Order of Battle: A Complete Illustrated Reference to US Army Combat and Support Forces in Vietnam, 1961–1973. Stackpole, 2003, ISBN 0-8117-0071-2.
• Tim Page: Ein anderes Vietnam. Bilder des Krieges von der anderen Seite. National Geographic, Hamburg 2002, ISBN 3-934385-65-6.
• Gabriel Kolko: Anatomy of a War. Vietnam, the United States and the Modern Historical Experience. 2001, ISBN 1-84212-286-X.
• Walter L. Hixson (ed.): The Vietnam War: The Diplomacy of War. Routledge Chapman & Hall, 2000, ISBN 0-8153-3534-2.
• Fredrik Logevall: Choosing War: The Lost Chance for Peace and the Escalation of War in Vietnam. University of California Press, Berkeley 1999, ISBN 0-520-21511-7.
• John Prados: The Blood Road: The Ho Chi Minh Trail and the Vietnam War. John Wiley & Sons, New York 1998, ISBN 0-471-25465-7.
• Gabriel Kolko: Vietnam: Anatomy of a Peace. 1997, ISBN 0-415-15990-3.
• Ronald Spector: After Tet: The Bloodiest Year in Vietnam. The Free Press, New York 1993, ISBN 0-02-930380-X.
• Ken Wachsberger, Sanford Berman: Voices from the Underground: Insider histories of the Vietnam era underground press. Mica Press, 1993, ISBN 1-879461-03-X.
• Neil Sheehan: Die große Lüge. John Paul Vann und Amerika in Vietnam. Europaverlag, Wien/ Zürich 1992, ISBN 3-203-51149-5.
• William Appleman Williams: America in Vietnam: A Documentary History. 1989, ISBN 0-385-19752-7.
• Terrence Maitland: Raising the Stakes. Boston Publishing Company, Boston 1982, ISBN 0-201-11262-0.
• Dan Oberdorfer: Tet! The Turning Point in the Vietnam War. The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1971, ISBN 0-8018-6703-7.

Crims da guerra – consequenzas da la guerra

• Nick Turse: Kill Anything That Moves: The Real American War in Vietnam. Metropolitan Books, New York 2013, ISBN 978-0-8050-8691-1.
• David Zierler: Inventing Ecocide: Agent Orange, Antiwar Protest, and Environmental Destruction in Vietnam. Proquest, 2011, ISBN 978-1-243-97298-9.
• Bernd Greiner: Krieg ohne Fronten. Die USA in Vietnam. Hamburger Edition, Hamburg 2007, ISBN 978-3-936096-80-4.
• Peter Jaeggi: Als mein Kind geboren wurde, war ich sehr traurig. Spätfolgen des Chemiewaffen-Einsatzes im Vietnamkrieg. Lenos-Verlag, Basel 2000, ISBN 3-85787-298-5.
• David Fulghum, Terrence Maitland: South Vietnam On Trial: Mid-1970 to 1972. Boston Publishing Company, Boston 1984, ISBN 0-939526-10-7.
• Warren Hinckle, Steven Chain, David Goldstein (ed.): Guerillakrieg in USA. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1971, ISBN 3-421-01592-9.

Biografias

• Bao Ninh: Die Leiden des Krieges: Roman. Mitteldeutscher Verlag, 2014, ISBN 978-3-95462-339-6 (titel original: The Sorrow of War. 2012).
• Christian G. Appy: Vietnam: The Definitive Oral History, Told from All Sides. Reediziun. Ebury, 2008, ISBN 978-0-09-191012-9.
• Michael Zeitlin, Paul Budra: Soldier Talk: The Vietnam War in Oral Narrative. Indiana University Press, 2004, ISBN 0-253-34433-6.
• Harold G. Moore, Joseph L. Galloway: We Were Soldiers Once… And Young. 2002, ISBN 0-06-050698-9.
• Kevin Hillstrom, Laurie Collier Hillstrom: Vietnam War: Biographies. U.X.L. Vietnam War Reference Library, Cengage Gale, 2000, ISBN 0-7876-4884-1.
• Philip Caputo: Stosstrupp durch die grüne Hölle, Gustav Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 1989, ISBN 3-404-11360-8.
• Oriana Fallaci: Wir, Engel und Bestien. Ein Bericht aus dem Vietnamkrieg. dtv, Minca 1988, ISBN 3-423-10259-4.
• Michael Herr: An die Hölle verraten ‹Dispatches›. Rogner & Bernhard, Minca 1979, ISBN 3-8077-0101-X.

Recepziun istoriografica

• David Parsons, Marci Reaven, Lily Wong (per la New-York Historical Society): The Vietnam War: 1945–1975. Giles, NYC, 2017, ISBN 978-1907804779.
• Andreas Margara: Der Amerikanische Krieg. Erinnerungskultur in Vietnam. Berlin 2012, ISBN 978-3-940132-48-2.
• Michael Hunt: A Vietnam War Reader: American and Vietnamese Perspectives. Penguin, 2010, ISBN 978-0-14-104702-7.
• Gary R. Hess: Vietnam: Explaining America’s lost War. John Wiley and Sons, 2008, ISBN 978-1-4051-2527-7.
• Philip D. Beidler: Late thoughts on an old war: the legacy of Vietnam. University of Georgia Press, Athen 2004, ISBN 0-8203-2589-9.
• Mark Taylor: The Vietnam War in History, Literature and Film. Edinburgh University Press, 2003, ISBN 0-7486-1533-4.
• Jayne Werner, Luu-Doan Huynh (ed.): The Vietnam War: Vietnamese and American Perspectives. M.E. Sharpe, 1997, ISBN 1-56324-131-5.

Recepziun artistica

• Mark Heberle (ed.): Thirty years after: new essays on Vietnam war literature, film, and art. Cambridge Scholars, 2009, ISBN 978-1-4438-0123-2.
• Lee Andresen: Battle Notes: Music of the Vietnam War. Savage Press, 2003, ISBN 1-886028-60-5.
• Nora M. Alter: Vietnam Protest Theatre: The Television War on Stage. Indiana University Press, 1996, ISBN 0-253-33032-7.
• Linda Michaud, Gene Dittmar: From Hanoi to Hollywood. The Vietnam War in American Film. Rutgers University Press, 1990, ISBN 0-8135-1587-4.
• Peter Weiss: Viet Nam Diskurs. Suhrkamp, Berlin 1968.
• Lucy R. Lippard (ed.): A different war: Vietnam in art. Whatcom Museum of History and Art, 1990, ISBN 0-941104-43-5.

Colliaziuns

 Commons: Guerra dal Vietnam – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Bibliografia

• Edwin E. Moïse: Vietnam War Bibliography.

Maletgs

• Jennifer Rosenberg, About.com Guide: Vietnam War Pictures.
• Vietnam War Pictures.

Vista dal militar american

• US Air Force Association.
• Central Intelligence Agency: Vietnam Histories.
• Fold3: The Vietnam War Collection – Remembering and Honoring U.S. Heroes.

Vista vietnamaisa

• Infography.com: Vietnam War, 1961–1975 – Vietnamese Perspective.

Crims da guerra

• Vietnam War Atrocities.

Perscrutaziun istorica

• Marc Frey: Das Scheitern des ‹begrenzten Krieges›. Vietnamkrieg und Indochinakonflikt. En: Zeithistorische Forschungen. 2/2005, p. 17–34.