Puschlev

Quist artichel es scrit in rumauntsch puter

Vischnanca politica
Puschlav

Il borgo da Puschlav la damaun
Vopna
Administraziun
Stadi	Svizra
Chantun	Grischun
Regiun	Bernina
Territori


Autezza	1014 m s.m.
Surfatscha	191,01 km²
Populaziun	3450 abitants (31 da december 2021)
Spessezza	18 ab./km²
Autras infurmaziuns
Numer postal	7742 Poschiavo 7710 Ospizio Bernina 7710 Alp Grüm 7741 San Carlo 7745 Li Curt7746 Le Prese
Preselecziun	081
Numer UST	3561
Abitants	talian: poschiavini dialet: pus'ciavin
Lingua tradiziunala	lumbard
Dialect	pus'ciavin
Internet
Pagina-web uffiziala
Lexicon istoric retic

"Ria, Puschlev, perque cha tü es uschè grand!"
Anonim da la Bergiaglia

Puschlev u eir Puschlav (Poschiavo in taliaun, Pusc'ciâf in l'idiom dal lö) es üna vschnauncha svizra i'l chantun Grischun da var 3.500 abitants. Ella appartegna al circul da Puschlev dal district Bernina.
Puschlev as chatta illa Val Puschlev, chi, insembel a la Bergiaglia, es la part dal Grischun, inua ch'as parla taliaun.

Geografia

Scu ch'ad es sto già dit, as chatta Puschlev illa val cun listess nom, chi es üna val laterela da la Vuclina (Italia); tres sieu territori passa que'l flüm Poschiavino, chi ho origen da la Val Laguné Ota, tar la Fuorcla da Livign, a 2328 meters d'otezza e vo aint il fiüm Adda (Italia).
Illa part süd dal territori da la vschinauncha do que il Lej da Puschlev, chi ho üna superfiss da 1,98 kilometers quadrats ed as chatta a 5 kilometers da la vschinauncha.
Ella es traverseda da la Viafier retica Tiraun-San Murezzan, chi ho bgers staziuns sün sieu territori cumünel (Miralago, Le Prese, Li Curt, Puschlev, Privilasco, Cadera, Cavaglia, Alp Grüm e Ospizi Bernina) e da la via, chi dal cunfin cun l'Italia vo al Pass dal Bernina.
Il punt il pü ot dal territori da la vschinauncha es il Piz Palü, a 3905 meters d'otezza.

Istorgia

Da la Preistorgia als Romauns

Ils ogets chattos illa val faun crajer ad üna presenzcha umauna già da l'Eted dal Fier e dal Bronz, ma ils sun memma pochs per avair üna granda tschertezza d'una presenzcha stabel. Ma es que tschiert, cha la Val, abiteda da populaziuns reticas, gnit occupeda dals Romauns als 15 aunz Cristus. Traunter ils 476 e'ls 741 eira Puschlev suot controlla da l'Imperi romaun d'Orient.

Temp medieval

Zieva las invasiuns barbaricas gnit la val occupeda als 8. tschientiner dals Langobards, chi purtettan scu schef il sculdahis (chi eira ün güdisch) e'ls decauns (chi vaivan funcziun d'administraziun), tschernieus dals schefs da famiglia. Il decanat füt la fuorma politica, chi ho distint la val per var milli an.
Zieva la conquista da la val vi da Carl il Grand (774) gnit la baselgia da Puschlev deda in donaziun ils 14 marz 775 a la clostra da Saint-Denis da Paris; que gnit cunfermo da Lotari I als 841. La donaziun nu plaschaiva tschiertamaing a l'uvas-ch da Com, chi in quist möd perdaiva sieus privilegis illa Valtellin'Ota.
Traunter ils 12. e'l 13. tschientiner gnint ils drets süls territoris interessos da la donaziun guadagnos da las famiglia von Matsch-Venosta, lieda a l'uvas-ch da Cuira, chi arcugnuoschet ad ella als 1284 l'ota giurisdicziun sülla val. Ma eir Com extendet sieu pudair cun l'exercizi da la bassa giurisdicziun sülla medemma val tres ils podesteds (auncha hoz nom del President da Vschinauncha da Puschlev). Uschè as chattet la val cun duos dominaziuns, da las quelas ils abitants da Puschlev haun tschiertamaint guadagno.
Als 1335 battet Milaun la cited da Com: la famiglia Visconti guadagno in quist möd Puschlev. Als 1406 gnit Puschlev deda a Giovanni Malacrida da Musso, ma per que as rebellettan ils abitaunts, chi ardettan il chastè fat sü da Milaun. Als 1408 as suotmettet tuot la val a l'uvas-ch da Cuira ed entret'la illa Lia da la Chadè. Da quel mumaint vivet Puschlev l'istorgia da las Trais Lias (nempe'l Grischun), chi occupet la Vuclina als 1512.

Zieva'l temp medieval

Tres l'activited da reverendas taliaun scu Pier Paolo Vergerio, chi eiran fugieus da l'Italia, naschit a Puschlev als 16. tschientiner üna cumünanza refurmeda. La baselgia da San Vittore gniva utiliseda pellas predgias catolicas e refurmedas.
La pêsch religiusa vet fin cullas persecuziuns da la cumünited refurmeda: a dettan grevas revoltas traunter Catolics e Refurmos in Vuclina als 1620 ed illa Val Puschlev als 1623.
Dal 17. tschientiner al 1753 a Puschlev daiva que bgers process per striunaria, cun tschientiners de sentenzchas da mort pronunzchedas^[1].

Da la conquista da Napoleun ad hoz

Als 1797 separet Napoleun la Vuclina dal Grischun e la unit a la Republica Cisalpina, ma restet Puschlev i'l Chantun. La presenzcha dal cunfin a süd da Brüsch indeblit l'economia dal lö, ün temp lieda a la Vuclina. Dimena gnint fundedas chesas da vin specialmaing illa zona dal cunfin, afin cha ils vins da la Vuclina pudessan gnir vendieus a nord dals Alps.
Als 1851 dvantet Brüsch üna vschinauncha politica indipendenta da Puschlev. Als 1869 gnit la Val Puschlev deda a la diocesa da Cuira (aunz eira'la illa diocesa da Com, scu tuot la Vuclina) tres ün decret federel.
Zieva'l 17. tschientiner emigrettan bgers abitants da Puschlev illas zonas da Vnescha e daspö'l 19. tschientiner eir in Spagna, Frauntscha, Granda Bretagna e Russia. I'ls prüms ans dal 20. tschientiner gettan oters abitants da Puschlev in America e in Australia.
Traunter ils 1842 e'ls 1865 gnit construida la via dal Pass dal Bernina ed ils 1906 gnit feda sü la viafier Tiraun-San Murezzan. Quistas ouvras füttan fich important pell'economia da la val, ch'a saja pel commerzi cul nord dals Alps, ch'a saja pel turissem; pelvaira als 1857 gnit fo sü l'hotel dal bagn illa fracziun Le Prese (sper il Lej da Puschlev). Pella sia istorgia, pella sia cunterdgia bellezzas e pels sieus monumaints vegn Puschlev visiteda da bgeras persunas.
Vi per una granda alluviun, illa not traunter ils 19 e'ls 20 lügl 1987 gnit bgera crappa giò dal Muot Varuna, chi chaschunet dans ed inundaziuns a Puschlev ed in tuot la val. Hoz es Puschlev gnida missa a növ grazcha als agüds da la Cunfederaziun e da bgers voluntaris.

Monumaints ed oter lös interessants

A Puschlev

Puschlev es scu üna pitschna cited: a do palazis signurils cun tet cuverts da craps dal lö, vias strettezzas fattas da craps e la pitschna Plaza da Cumün. in quist'ultima do que:

la baselgia da San Vittore Mauro, da stil gotic tardiv e cul clucher romanic;
la baselgia da Sant Anna;
la chaplutta da Santa Maria Presenteda;
la "Tor" e la Chesa cumünela.

A nord do que la baselgia refurmeda dals 1649.
Sülla spuonda dretta dal flüm Poschiavino do que'l Palazi Mengotti, inua ch'as chatta'l Museum da Puschlev.
A süd, suainter la Via dei Palazzi, do que l'uschè dit Quartier spagnol; quista zona ho quist nom, per cha ils abitants da Puschlev emigros in Spagna e zieva revgnieus in patria haun fat sü in quist lö chesas da stil spagnol.
A var 500 meters da la vschinauncha do que la baselgia da Nossa Signura d'Avuost; construida traunter ils 1692 e'ls 1711, è'la considereda üna da las pü bellas baselgias baroccas da tuot la Svizra.

Illa cuntredgia

A San Carl do que la baselgia cun listess nom, construida traunter ils 1613 e'ls 1624; zieva gnit agiunta la chaplutta da la Passiun, inua ch'a do pitturas da mür d'ün pittur anonim dal 17. tschientiner.
Illa part süd dal territori da la vschinauncha as chattan bgeras chesas dals 17. e 18. tschientiners cun pitturas da mür. Quellas megldras mantgnidas as chattan a Prada e Cantone.
Süsom il lej, a 1600 meters d'otezza, do que la baselgia da San Rumeri. Cò dal 12. tschientiner vaivan üna cumünanza da frers e laics ün ospizi per viandants e pelegrins, chi giaivan da l'Europa centrel in Italia.

Persunas renumnedas

Dolfino Landolfi (Puschlev, var 1500-var 1571), chi es sto'l prüm a funder üna stamperia illas Trais Lias (hoz Grischun);
Giulio Della Rovere (Milaun, 1504-Puschlev, 1581), frer augustin, chi zieva es dvanto refurmo;
Paganino Gaudenzi (1595-1649), scriptur e teolog;
Wolfgang Hildesheimer (Hamburg, 1916-Puschlev, 1991), scriptur tudais-ch.