Regula Engel-Egli

Ord Wikipedia
Purtret contemporan da Regula Engel-Egli

Regula Engel-Egli (* ils 5 da mars 1761 a Fluntern, oz vischnanca politica da Turitg, † ils 25 da zercladur 1853 a Turitg), è stada la dunna d’in uffizier svizzer en servetsch franzos. Dal temp da las guerras napoleonicas ha Regula Engel accumpagnà ses um sin sias campagnas militaras en tut l’Europa ed en l’Egipta. Regula Engel ha parturì 21 uffants. Numerus da quels duevan daventar en il decurs dals onns l’unfrenda dals embrugls da guerra. Ses um e dus figls èn crudads en la Battaglia da Waterloo (1815), nua ch’ella ha sezza battì sin il champ da battaglia.

Da return en Svizra, è Regula Engel sa messa en tschertga da ses uffants survivents, viagiond per quest intent en ils Stadis Unids, en l’Engalterra ed en l’Italia. Sinaquai ha ella, a basa da l’engaschament militar da ses um, empruvà d’obtegnair pensiuns, ma è la finala vegnida dependenta da parents ed enconuschents. Ella è morta il 1853 en l’auta vegliadetgna da 92 onns en in ospital a Turitg.

Per gudagnar il paun da mintgadi ha Regula Engel publitgà il 1821 ‹Die Lebensbeschreibung der Wittwe des Obrist Florian Engel von Langwies› (reediziun gia il 1825), cun ina cuntinuaziun edida il 1828. Las ovras da l’«amazona svizra» èn sa vendidas bain, èn vegnidas translatadas en numerusas linguas – tranter auter exista er ina versiun rumantscha e vegnan reedidas fin oz sco impurtanta autobiografia d’ina dunna da l’entschatta dal 19avel tschientaner.

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Derivanza, uffanza e giuventetgna[modifitgar | modifitgar il code]

Tavla stradala a Turitg che regorda a Regula Engel

Il cudesch da batten dal Grossmünster a Turitg registrescha il batten da ‹Rägula› Egli sut la data dals 5 da mars 1761.[1]

«Mes geniturs eran (...) oriunds da Fluntern sper Turitg. ... Trais uffants eran gia il fritg da lur lètg ventiraivla: Louise, Friederika e Jakob. ... Finalmain l’onn 1761 sun jau vegnida sin il mund sco davos fritg sventiraivel da lur lètg. Ins ha dà a mai il num Regula (...). Jau na sun franc betg daventada ina bler pli pitschna martira che la devoziusa sora da s. Felix, er sche jau port anc oz il chau sin ils givels.»

Cun quest sguard enavos sin il destin da ses geniturs, ch’eran sa scuntrads en servetsch en Prussia, cumenza Regula Engel-Egli sias regurdanzas. Suenter il divorzi è sia mamma ida a star a Cuira. La figlia è vegnida en la chasa d’orfens a Turitg. Pli tard è ella suandada sia mamma en il Grischun.

En servetsch dal retg franzos e da Napoleun[modifitgar | modifitgar il code]

Cun 17 onns ha Regula Egli maridà il primsergent Florian Engel da Langwies (Scanvetg), il qual aveva emprendì a conuscher ella a chaschun d’in congedi en la patria. El serviva en il regiment franzos da Diesbach a Stasbourg, nua ch’il prinzi Max von Bayern, che dueva bainprest daventar l’emprim retg da la Baviera, ha fatg da padrin a l’emprim figl da Regula Engel-Egli.

La giuvna famiglia è tratga vinavant cun il regiment, l’emprim a Corsica, alura en la Flandra. L’onn 1789 è Florian daventà litinent; ma suenter l’erupziun da la Revoluziun franzosa è il regiment vegnì schlià ed el è, sco anteriur uffizier roial, sa tschentà en praschun. Sia dunna, en il fratemp en speranza da l’otgavel uffant, ha laschà rediger ina petiziun ed è «currida, in uffant en mintga maun, tar Robespierre», il manader revoluziunar e derschader criminal temì: «Citoyen, miséricorde!» – «Lève-toi», ha el respundì. «(...) porta quai al Club dals giacubins a la via Ste-Madeleine, tes consort è liber.» – «Mille grâces, citoyen!»

Tras l’intervenziun curaschusa da Regula n’è Florian Engel betg be vegnì grazià, mabain engaschà en l’armada revoluziunara sco chapitani dals grenadiers. El è sa participà a la conquista da l’Ollanda ed è alura vegnì tar l’armada taliana da Napoleun Bonaparte. A quel duevan Florian e sia dunna restar fidaivels lur entira vita.

Sut Napoleun èn ils consorts Engel-Egli sa participads il 1798 a l’expediziun e conquista da l’Egipta. Là ha Regula parturì la segunda giada schumellins, dals quals Napoleun sez ed il general Kléber han fatg da padrin. Sin la champagna militara en Siria ch’è suandada è Regula Engel sezza daventada uffizier ed ha purtà unifurma da litinent.

L’onn 1800, pia anc avant che l’expediziun en l’Egipta giaja a fin a moda desastrusa per ils Franzos, èn ils consorts Engel suandads l’armada en l’Italia dal Nord. Qua spetgava gia Napoleun ch’aveva en il fratemp, suenter in culp da stadi, sa laschà eleger sco emprim consul ed era tratg cun in’armada sur il Grond Son Bernard. En la Battaglia cunter ils Austriacs a Marengo en la Planira dal Po ha Regula Engel pers ses dus figls vegls e l’um d’ina da sias figlias; quest’ultima è morta curt suenter.

Regula Engel aveva gist parturì in ulteriur figl (ch’è mort suenter quatter dis) ed è perquai returnada en Svizra tar sia mamma. Ma a Cuira vegn ella a savair che quella era morta avant sis emnas. Ses um era vegnì per in temp en praschunia da guerra. Perquai è ella ida vinavant a Turitg, nua ch’ella è stada activa in temp sco cromra – ma betg propi cun grond success. Perquai: «Adia martganzia!».

Napoleun a la Battaglia d’Austerlitz

La vita da militar, bain excitanta, ma er senza paus, ha cuntinuà. Engel è stà, sco cumandant da regiment, preschent a Milaun a la curunaziun da l’imperatur Napoleun sco retg da l’Italia. Regula Engel è daventada perditga da l’entrada da l’armada franzosa a Vienna, è sa participada il 1805 a la Battaglia d’Austerlitz ed è vegnida blessada vi dal chau tras ina frida cun in sabel. En la Boemia ha ella parturì in ulteriur figl. En unifurma d’uffizier è Regula Engel stada da la partida tar las victorias da Napoleun sur ils Russ sper Eylau, è ida davent da là en Spagna, nua ch’in ulteriura figl è mort, e vinavant a Lissabon. Il 1809, sper Regensburg, è ella vegnida ensemen cun ses um en praschunia da guerra; l’uffant numer ventg è naschì («Tals regals fascheva jau magari a mes um, cur che nus eran en viadi.»).

Florian Engel è avanzà al colonel. Sia dunna è viagiada a Vienna; ella ha accumpagnà la figlia da l’imperatur austriac, Marie-Louise, a Paris, nua che quella è daventada la segunda dunna da Napoleun e nova imperatura franzosa. Cur che Regula Engel ha parturì, cun tschuncanta onns, ses ultim uffant Marie-Louise, han l’imperatura e l’imperatur fatg da padrin e madritscha.

Ils contacts tranter ils Engels ed ils Bonapartes èn restads stretgs. A chaschun da la Battaglia dals pievels (october 1813) è er Regula stada preschenta a Lipsia. Là è crudà ses schender, general Perrier, laschond enavos la figlia Catrina sco mamma da trais uffants pitschens. «Da lur sort na sai jau nagut fin oz.» Sin il viadi da retratga, a Strasbourg, è morta la poppina.

Suenter la detronisaziun da Napoleun il 1814 èn Regula e Florian Engel schizunt suandads quel en si’exiliaziun sin l’insla Elba. Ma Napoleun n’ha betg capitulà: Igl è suandà ses Guvern dals tschient dis, davent dal return dad Elba fin sia sconfitta finala en la Battaglia sper Waterloo (18 da zercladur 1815). Qua è dunna Engel stada a la front cun colonel Florian e dus figls. Ses um ed ils dus figls èn crudads, ella sezza è vegnida blessada repetidamain. A Paris è ella vegnida tgirada en l’ospital. Qua ha ella retschet visita e regals dals trais monarcs victurs: retg Friedrich Wilhelm III da la Prussia, retg Franz I da l’Austria e zar Alexander I da la Russia.

En tschertga dals uffants[modifitgar | modifitgar il code]

Cun la sconfitta da Napoleun è er sa stgirentà il destin da Regula Engel. Da ses 21 uffants vivevan anc tschintg. Ils dus schumellins da l’Egipta èn suandads Napoleun a St. Helena en l’exil. A Lyon è morta in’ulteriura figlia.

En tschertga da ses figls è Regula Engel viagiada cun autras famiglias d’uffiziers en l’America. A New York ha ella scuntrà Joseph Bonaparte, l’anteriur retg da la Spagna, ma er numerus Svizzers emigrads che l’han sustegnì generusamain. Ella ha cuntinuà ses viadi a Philadelphia e New Orleans. Finalmain ha ella puspè chattà in da ses figls, ma quel è mort curt suenter en sia bratscha da la fevra melna.

L’onn 1819 ha Regula Engel dumandà a Londra la lubientscha da pudair visitar ses dus figls e Napoleun a St. Helena – senza success. L’onn 1821 è ella alura viagiada sur las Alps a Parma en tschertga da sia figlia. Là hai dà in curt revair cun l’anteriura imperatura Marie-Louise, ma la figlia era gia viagiada vinavant a Prag. Regina Engel, spussada e senza ils meds finanzials per cuntinuar ses viadis, è returnada a Turitg.

En quest lieu termineschan las regurdanzas da Regula Engel sco ch’ella las ha publitgà en si’emprima publicaziun dal 1821 (cun reediziun il 1825).

Viadis tras la Svizra ils onns 1822–1828[modifitgar | modifitgar il code]

Il success da quest’ovra ha animà ella da publitgar il 1828 in segund tom. En quel tracta l’autura ses ulteriur destin durant ils onns 1822–1828. L’entschatta november 1822 è Regula Engel sa rendida sur Strasbourg a Paris per far valair là il dabun da ses consort, colonel Engel, ni almain tschertgar da cuntanscher ina pensiun. A Paris ha ella chattà vegls amis ed enconuschents, ha fatg instanzas ed è sa preschentada ils onns 1822/23 a differents ministers. Il temp da Napoleun era però passà. A la testa stevan uss ses adversaris ch’avevan pauca chapientscha per la valurusa defensura da Napoleun, bandischà ed emblidà sin l’insla St. Helena. Qua n’han er las bregias da l’ambassadur Philipp Albert Stapfer pudì effectuar nagut.

I n’ha dà nagut auter che da returnar en patria. Dapertut bainvegnida, sco ch’ella scriva, han blers er laschà ir ella pli lunsch senza laschar encrescher. Da Basilea è ella sa rendida a Baden ed il 1824 ad Aarau e la finala puspè enavos a Turitg. Sia situaziun descriva ella sco suonda:

«Tge duai jau far, tge discurrer, tge pensar en quest charezzà Turitg? Duai jau ma render d’ina famiglia d’amis a l’autra, d’in fautur a l’auter. Stratga avant dus onns da lur chara cumpagnia, separada da lur buna societad. Duai jau ma bittar uschè spert sco pussaivel en lur bratscha? – Na, jau targlin, ma ser en mia stanza...»

Avant onns aveva ella pers tras maridaglia il dretg da burgais, uss vuleva ella far valair quel sa fundond sin sia prestaziun sco dunna, mamma da 21 uffants e dunna d’in uffizier svizzer en servetschs esters. «Tenor il dretg dal bustab m’han ins tractà... Ma visà si Langwies selvadi e bandunà...» Ina visita tar dus buns amis d’antruras l’ha confruntà cun fatschas fraidas e la dumonda: «Pertge n’essas betg restada a Paris?»

Cun grev cor ha ella bandunà Turitg ed è sa rendida a Son Gagl, nua ch’ella ha spluntà tar la stamparia Fehr ed ha pudì sa cunvegnir là da laschar restampar sias aventuras (1825). Signur Fehr ha pajà or ella, la rendind però a medem temp attenta a sia situaziun: «Mia chara dunna colonella. Vus essas malruassaivla, malcuntenta cun Vossa situaziun mumentana. Vus na savais betg As remetter en Vossa situaziun effectiva. Vus spetgais il tun da cumpliments franzos... il caracter franzos è Vossa segunda natira. En Svizra èsi tut auter.» – Ed el cusseglia ad ella da sa render en il Grischun. Ma ella na saveva mai e pli mai pensar da passentar ses davos dis en il Grischun ed en quest stgir e brut Langwies. Gnanc a Cuira, nua ch’era sepulida sia mamma.

L’avrigl 1826 è ella arrivada a Schaffusa, l’entschatta matg a Stein ed ad Ermatingen. Da qua anora ha ella tschertgà da s’entupar cun l’ex-regina Hortensa, consorta da Louis Bonaparte e mamma da Napoleun III, ch’abitava alura ad Arenenberg. Cun in exemplar bain lià da sia biografia è ella sa preschentada davant sia maiestad ed ha giudì l’onur da dastgar gentar sper lezza.

Ultims onns da vita[modifitgar | modifitgar il code]

Cudesch da morts da l’ospital da la Predigerkirche a Turitg. A dretga èn nudadas las datas da mort e sepultura da Regula Engel-Egli

La segund’ovra, che descriva ses destin durant ils onns 1822–1827/28, ha Regula Engel terminà en la vegliadetgna da 67 onns. Malgrà che ses cudeschs sa vendevan bain, era ella en stretgas monetaras e dependenta d’enconuschents. Pir ventg onns suenter ses return en Svizra ha ella dastgà restar a Turitg sco pensiunaria en il Predigerspital (‹chasa da vegls›). En il cudesch da morts da l’ospital pon ins leger: «Den 25. Juni 1853 starb Regula Egli im Alter von 92 Jahren, 3 Monaten und 20 Tagen als Hauskind im Spital; ihr Mann, Oberst Florian Engel von Langwies, Bündten, fiel in der Schlacht bei Waterloo.»[2]

Regula Engel è vegnida sepulida sin il santeri da l’ospital. La fin dal 19avel tschientaner èn il vegl ospital ed il santeri vegnids schliads e spazzads; oz sa chatta là la Biblioteca centrala.

L’onn 1893 ha la citad da Turitg onurà Regula Engel-Egli cun numnar tenor ella la Engel-Strasse ad Aussersihl.

Survista dals uffants da Regula e Florian Engel-Egli[modifitgar | modifitgar il code]

Reproducziun da la glista e dal commentari sco che quels cumparan a la fin da l’ediziun dal 1821 e d’ina gronda part da las reediziuns:

  1. Joh. Bapt. Wilhelm (* 1779, Strasbourg). Mort sco uffizier en la Battaglia da Marengo.
  2. Rudolph (* 1780, Schlettstadt). Mort sco uffizier en la Battaglia da Marengo.
  3. Caspar (* 1781, Calvi, Corsica). Uffizier e silsuenter secretari da Joseph Bonaparte; mort en l’America (New Orleans) da la fevra melna.
  4. Florianus (* 1782, St. Sebastian). Maister da quartier dal 12avel regiment da la chavallaria; mort sper il bab ed in frar pli giuven en la Battaglia da Waterloo.
  5. Anna Sophie Louise (* 1783, Arras, Flandra). Maridada cun Muret, adjutant general da Desaix, il qual è mort cun ses capo a Marengo. La consorta è morta a Milaun en consequenza da la sperdita da ses um e da ses dus frars vegls.
  6. Simon e
  7. Heinrich (* 1786, Lille). Ils schumellins èn morts il 1794 a Rotterdam, in’ura suenter l’auter.
  8. Ina figlia (* 1787, Lille). N’ha betg survivì fin il batten.
  9. Jakob (* 1788, Lille). Maister da quartier en il 7avel regiment dals husars. Mort il 1815 sper Toulouse en il cumbat cunter il duca d’ Angoulême.
  10. Conrad (* 1790, Lille). Primlitinent tar la 27avla mesa brigada. È vegnì fatg praschunier en Spagna e mazzà a moda barbarica.
  11. Simon Heinrich (* 1791, Fideris, Grischun). Mort sin viadi sper Bingen (Renania-Palatinat), sepulì a Neuwied.
  12. Mattatschs
  13. schumellins (*1793, Breda, Ollanda). Morts entaifer 24 uras.
  14. Catharina (*1794, Rotterdam). Vaiva da general Perrier, il qual è mort a Lipsia; uss en la suita da madame Murat, anteriura regina da Napoli.
  15. Nap. Joh. Baptist e
  16. Nap. Heinrich (* Cairo, Egipta). Èn sa rendids ensemen cun l’imperatur Napoleun en l’exil sin l’insla St. Helena.
  17. Ina mattatscha (* 1801, sper Mantua). Morta il quart di suenter sia naschientscha.
  18. Nanette (* 1803, en il champ sper Boulogne). Maridada cun Prame, secretari dal general Mouton. Morta a Lyon en l’emprima pagliola.
  19. Joseph (* 1805 Josephstadt, Boemia). Litinent en il regiment dal bab. Mort cun ses bab ed il frar Florian a Waterloo.
  20. Conrad (* 1809, Semlin). Mort en Croazia, sin il viadi a Grosskanischa.
  21. Marie Louise (* 1811, Paris). Morta a Strasbourg, durant la bloccada la primavaira 1814.

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

Regurdanzas, part 1 (fin il 1821)[modifitgar | modifitgar il code]

Ediziun dal 1821

Las regurdanzas da Regula Engel-Egli èn cumparidas l’emprima giada l’avust 1821 a Turitg sut il titel:

Lebensbeschreibung der Wittwe des Obrist Florian Engel von Langwies, in Bündten, geborner Egli von Fluntern, bey Zürich. Enthaltend: die Geschichte ihres Herkommens, Jugendschicksale, Verheurathung, und weitläufigen Reisen im Gefolge der französischen Armeen durch ganz Frankreich, die Niederlande, Italien, Spanien, Portugall, die Oesterreichischen und Preussischen Staaten, Deutschland, und besonders auch der Expedition in Egypten, und einer spätern Reise nach Amerika. Von ihr selbst beschrieben, und von einem ihrer ältern Verwandten revidiert und mit Anmerkungen begleitet. Zürich 1821.

La publicaziun sa cumpona d’ina prefaziun dal revisur, da la survista dal cuntegn, dal text sco tal (partì en 20 parts), d’ina poesia che resumescha sia vita sco er da la glista da ses 21 uffants. La publicaziun cumpiglia 174 paginas en scrittira pitschna e cun tranterlingia minimal; en la remartga sin p. 160 hai num ch’ins haja en questa moda – en vista als meds finanzials limitads da l’autura – vulì spargnar artgas da palpiri.


Reediziun dal 1825

Gia en l’emprim’ediziun croda en connex cun Regula Engel la noziun «Amazona» (p. 80). En la reediziun dal 1825 cumpara quest surnum, che dueva esser collià da qua davent inextinguiblamain cun sia persuna, en il titel da la publicaziun:

Die schweizerische Amazone. Abentheuer Reisen und Kriegszüge einer Schweizerin durch Frankreich, die Niederlande, Egypten, Spanien, Portugall und Deutschland, mit der franz: Armee, unter Napoleon. Von ihr selbst beschrieben und herausgegeben von einem ihrer Anverwandten. Zweite verbesserte Auflage. St. Gallen bey Huber & Comp. 1825.

La publicaziun sa cumpona danovamain da la prefaziun dal revisur (Turitg, avust 1821), da la survista dal cuntegn, dal text sco tal (partì medemamain en 20 parts), da la poesia che resumescha sia vita sco er da la glista da ses 21 uffants. Il titel è – bain pervi dal success da l’emprim’ediziun – concepì a moda pli bibliofila ed accumpagnà d’ina litografia (che mussa ses inscunter cun il chaputschin a Sargans, cf. a la fin da l’emprim chapitel). Plinavant sa reparta il text uss sin betg main che 322 paginas; surtut pervi da la cumposiziun tipografica, ma er perquai ch’èn – sper correcturas vi dal text oriund – vegnidas agiuntadas ina u l’autra episoda supplementara.

Quest’ediziun dal 1825 furma l’ovra la pli enconuschenta da Regula Engel (ed uschia per ordinari er la basa da las reediziuns e translaziuns fin en il temp preschent). Ils singuls chapitels da quella sa preschentan sco suonda:

  1. Derivanza, naschientscha e paupra giuventetgna fin la fugia ord chasa paterna l’onn 1774
  2. Dimora en il Grischun – enconuschientscha cun Florian Engel – maridaglia – viadi tar il regiment Diesbach – eveniments da tuttas sorts e gronda benedicziun cun uffants fin il 1792
  3. Trista situaziun tar la relaschada dals regiments svizzers – la situaziun da la famiglia Engel – si’entrada en servetsch da la republica – la champagna dal 1793 – attribuziun provisorica a l’armada dal Rain
  4. L’occupaziun da l’Ollanda – marschs dal regiment envi ed ennà fin il return en Frantscha – l’emprima campagna da Napoleun en l’Italia – l’armada da l’Engalterra – destinaziun per l’Egipta
  5. Partenza da Toulon l’avrigl 1798 – Malta – Alexandria – Grond-Cairo – la flotta englaisa – Battaglia sper Abukir – revolta a Cairo – expediziun en Siria – marsch tras il desert da Gaza – St-Jean d’Acre – Bonaparte parta per la Frantscha – Kleber, generalissim – sia mort – Desaix – return cun el en Frantscha – sbartgada a Nizza – el gida a gudagnar la Battaglia sper Marengo – gronda sperdita da famiglia
  6. Ulteriurs eveniments dals onns 1801 e 1802 fin la pasch cun l’Engalterra ad Amiens
  7. Nova guerra cunter l’Engalterra – suenter puspè cun l’Austria e la Russia, quai ils onns 1803 fin la fin dal 1805 – en quest termin ha Napoleun prendì il 1804 il titel d’imperatur da la Frantscha e curt suenter è el vegnì proclamà retg da l’Italia
  8. Prinzi Joseph daventa retg da Napoli – dimora a Roma – guerra cun la Prussia e la Russia fin la pasch da Tilsit
  9. Insatge or dals champs en Spagna e Portugal – nova lutga cun l’Austria l’onn 1809 – pasch – spartida da lètg da Napoleun cun Josephine – sia maridaglia cun l’archiducessa Maria Louise d’Austria fin la naschientscha dal retg da Roma
  10. Eveniments durant las campagnas dal 1811, 1812 e 1813 fin che Napoleun ha desistì dal tron ed è vegnì translocà sin l’insla Elba
  11. Return da l’insla Elba ed eveniments da l’onn 1815
  12. Situaziun critica – partenza da Paris e sort multifara fin l’embartgada per l’America a Havre de Grace
  13. Viadi a New York e da là a Philadelphia, Joseph, anteriur retg da la Spagna
  14. Viadi a New Orleans tar il figl – martgadants svizzers – laschar encrescher
  15. Return a New York – sbartgada a Charlestown – anc in viadi a Philadelphia tar Joseph e return a New York
  16. Viadi da New York a Londra – instanza al ministeri englais per la lubientscha da dastgar sa render a St. Helena tar ses figls – resposta negativa – viadi sur Dover a Calais
  17. Viadi tras la Belgia cun la speranza da chattar truppa svizra – il regiment Sprecher a Löwen – cuntinuaziun dal viadi a Brüssel – pelegrinadi a las fossas a Waterloo – Charlesroi – rut ina chomma e lunga dimora – viadi a Maubeuge, Avennes, Sedan, Nancy e Metz – da là a Lyon
  18. Viadi da Lyon vers l’Italia sur Grenoble, Turin, Parma, Livorno – ina visita a Roma – return a Livorno
  19. Return sin l’aua da Livorno a Genua – tura a Milaun – return a Turin e sur il Mont Cenis a Genevra
  20. Genevra – Losanna – Berna – Turitg

Regurdanzas, part 2 (1822–1828)[modifitgar | modifitgar il code]

L’onn 1828 è cumparida a Zug ina segunda part (cuntinuaziun) da las regurdanzas da Regula Engel-Egli:

Die schweizerische Amazone. Abentheuer Reisen und Kriegszüge einer Schweizerin durch Frankreich, die Niederlande, Egypten, Spanien, Portugall und Deutschland, mit der franz: Armee, unter Napoleon. Zweiter Theil. Abentheuer Reisen durch die Schweiz mit merkwürdigen Schicksalen und Anmerkungen begleitet. Von ihr selbst beschrieben. 1828. [Pagina finala: Zug 1828. Gedruckt bey Johann Michael Aloys Blunschi, Zug].

L’ovra da total 316 p. sa preschenta en la furma bibliofila (titel) da l’ediziun dal 1825 e sa cumpona da las suandantas parts: purtret da l’autura (litografia da B. Egli a Lucerna), prefaziun da l’autura, survista dal cuntegn, text, agiunta (ina descripziun pli lunga da la citad da Lucerna) incl. poesia finala che tracta ses destin persunal.

Sco che l’autura sezza scriva en l’introducziun, è l’ovra da chapir sco cuntinuaziun da l’emprima e sa drizza als lecturs da quella ch’han mirveglias co ch’ha cuntinuà ses destin suenter ses return en Svizra. L’ovra è pia bundant main aventurusa e pulpida che l’emprima; ma furma tuttina in interessant testimoni supplementar da sia vita e da las relaziuns dal temp (cun remartgas pli lungas davart Langwies e Cuira, p. 88ss e 194ss.).

Valitaziun[modifitgar | modifitgar il code]

Impressiun da Philadelphia (ca. 1820)

La lectura da l’ovra da Regula Engel lascha savens enavos il lectur, la lectura stupefatgs – ils onns passentads en viadi dal temp da guerra, la famiglia gronda che creschiva d’in cuntin, ils stretgs contacts fin en l’auta societad da diversas monarchias europeicas, la cumbattanta sin il champ da battaglia... Tut quai renda las regurdanzas quasi incrediblas, ma tras quai – essend tut quai propi capità – tant pli captivantas ed impressiunantas.

Bain n’è l’exactezza istorica da las notizias betg adina senza macla. Per exempel ha l’inundaziun da Küssnacht gì lieu il 1777, betg il 1778; il duca dad Enghien è vegnì executà il 1804 e betg il 1805; ed en chapitel 19 arrivan ils passagiers il matg 1821 a Genua e partan da qua l’avrigl dal medem onn... Ma quai èn piculezzas che resultan – sco ch’igl ha gia num en l’introducziun tar l’emprim’ediziun – dal fatg che Regula Engel n’haja betg scrit diari sin ses viadis e che sias notizias na sa chattavan betg en il meglier urden cronologic. Il parent che figurescha sco editur haja perquai stuì consultar in cumpendi d’istorgia e far qua e là remedura.

Ma la vasta paletta da persunas che l’autura alleghescha adina puspè, en tut ses lieus da dimora e derivantas da las pli differentas classas socialas, na lascha nagin dubi che l’autura ha vivì ed experimentà quai ch’ella descriva. Per exempel tar si’arrivada a New York: il banchier Iselin, il cumiss Frey da Nidau, il hotel dad Elisabetha Bahrt, il preditgant Huber da Neuchâtel – tut quai èn persunas istoricas, verifitgablas ozendi cun agid da cumpendis ed actas istoricas; ma a ses temp n’avess ins betg pudì avair enconuschientscha da lur existenza, senza las avair enconuschì persunalmain.

Confermada supplementarmain vegn la vardaivladad da las regurdanzas da Regula Engel tras la ritgezza da fatgs e detagls ch’ella menziunescha, e che sa laschan medemamain explitgar be or da l’atgna experientscha da l’autura. Be in exempel per illustrar quai: Il valzer è sa sviluppà sco saut popular en il territori da la Germania ed Austria ed è sa derasà en tut l’Europa surtut dapi il Congress da Vienna (1815). Sin ses numerus viadis e contacts cun l’aristocrazia prussiana ed austriaca era Regula Engel senz’auter vegnida en contact cun quel gia vaira baud. En il territori anglosaxon ed entaifer l’aristocrazia franzosa è quest saut però pir sa derasà in pau pli tard. Da ses segiurn a Philadelphia l’onn 1817 raquinta l’autura:

«Er il retg era preschent al bal ed ha fatg intgins sauts. Tranter auter duevi vegnir sautà valzer. Ma las dunnas na savevan betg quai. Jau era la suletta. Ma tar l’emprim saut hai jau sentì che jau n’aveva betg pli mias chommas giuvnas ed il chau cumenzava er a far turnigls. Jau hai perquai guntgì curtaschaivlamain il saut e sun ma tschentada sin la sutga da las dunnas veglias per guardar co ch’ils giuvens dumognian.»

Er il fatg che Regula Engel duaja avair battì sin il champ da battaglia en mondura para a l’emprim’egliada dubius, sche betg nunvardaivel. Ma facticamain han battì en quasi tut las armadas dal temp napoleonic – e gia pli baud – er singulas dunnas ch’èn sa dadas sco umens. Menziunada spezialmain saja Nadeschda Andrejewna Durowa (1783–1866) ch’ha battì sco chavallarista en l’armada russa ed ha medemamain relaschà en scrit sias reminiscenzas da guerra.[3]

L’ovra da Regula Engel furma oramai ina da las autobiografias da dunnas las pli originalas da l’entschatta dal 19avel tschientaner. Quella porscha – betg darar cun fin umor – la descripziun da la vita d’ina dunna vitala, inschignusa e curaschusa, la quala n’ha er naginas resalvas da s’exprimer davart l’armada da Napoleun ubain la situaziun en Svizra. Las numerusas reediziuns e translaziuns da l’ovra en autras linguas (franzos, talian, ollandais) suttastritgan la muntada da las testimonianzas da Regula Engel-Egli.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

Reediziuns (tscherna)[modifitgar | modifitgar il code]

  • Frau Oberst Engel. Memoiren einer Amazone aus Napoleonischer Zeit. Limmat, Turitg 1992/2009. [Cumpiglia be l’emprima part (tenor l’ediziun dal 1825); ultra da quai èn inseridas las materialias tenor l’ediziun dal 1977].
  • Frau Oberst Engel. Von Cairo bis Newyork, von Elba bis Waterloo. Memoiren einer Amazone aus Napoleonischer Zeit. Artemis, Turitg 1977. [A basa da las ediziuns dal 1825 ed – en furma d’extracts – dal 1828; cun epilog ed explicaziuns; illustrà ritgamain cun material contemporan or da l’Imagerie d’Épinal].
  • Lebensbeschreibung der Wittwe des Obrist Florian Engel. Von ihr selbst beschrieben, und von einem ihrer älteren Verwandten rev. und mit Anm. begleitet. Ed. da Salomon David Steinberg. (Schweizer Schicksal und Erlebnis, tom 2). Turitg 1914. [Tenor l’emprima ediziun dal 1821; cun prefaziun ed annotaziuns].
  • Die schweizer. Amazone. Abenteuer, Reisen und Kriegszüge der Frau Oberst Regula Engel durch Frankreich, die Niederlande, Ägypten, Spanien, Portugal und Deutschland mit der franz. Armee unter Napoleon I. Berna 1906. [Part 1: senza uffanza; part 2: resumà tenor l’ediziun dal 1903].
  • Die schweizerische Amazone. Abenteuer, Reisen und Kriegszüge der Frau Oberst Regula Engel von Landweis (Graubünden) geb. Egli von Fluntern-Zürich (1761–1853) durch Frankreich, die Niederlande, Egypten, Spanien, Portugal und Deutschland mit der französischen Armee unter Napoleon I. Von ihr selbst beschrieben; mit einem Lichdruckbild und einem Anhang. Ed. da Fritz Bär [plevon a Castiel]. Sprecher & Valer, Cuira 1903/J. Walt, Schiers 1904. [Ediziun tenor ils texts dal 1821 e 1828 (quest ultim en furma scursanida). Cun in’introducziun e remartgas finalas da l’editur che tematiseschan en spezial las colliaziuns da Regula Engel cun Cuira e Langwies].

Translaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Vita ed ovra en versiun rumantscha[modifitgar | modifitgar il code]

  • Vichipedia rumantscha: L’Amazona svizra. Regurdanzas autobiograficas dal temp da las guerras napoleonicas. 2021.
  • Collenberg, Adolf (red.): Regula Engel-Egli 1761–1853. Forum Radio Rumantsch, 3 parts, 28.3., 18.4. e 30.5.2009 [accessibel en la Biblioteca chantunala, t.a. sin disc cumpact].
  • Deplazes, Gion: Mumma Curascha e sias pitgiras dil temps da Napoleon. En: Calender Romontsch 2000, 192–250; 2001, 240–334; 2002, 184–221.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Archiv da la citad da Turitg, partiziun VIII, C, nr. 6.
  2. Tenor l’ediziun dal 1903/04, p. 178 (cf. litteratura).
  3. Cf. l’enumeraziun da dunnas en unifurma sut Les femmes dans les armées de Napoléon ed ils artitgels da Vichipedia Liste als Mann verkleideter weiblicher Militärpersonen e Women in the military. Latiers plinavant Regula Engel-Egli. Kindersegen im Schlachtengetümmel. L’enconuschent maletg d’ina dunna en mondura ch’accumpogna savens ils artitgels davart Regula Engel-Egli (cf. p.ex. qua) na mussa però betg Regula Engel e para en general (arma, vestgadira, svilup da la stampa grafica) da derivar d’in’epoca precedenta.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Haupt, Sabine: Familie im Krieg, Regula Engel zwischen Mutter und ‹Amazone›. En: Beatrice Sandberg (ed.): Familienbilder als Zeitbilder. Erzählte Zeitgeschichte(n) bei Schweizer Autoren vom 18 Jh. bis zur Gegenwart, Berlin 2010, p. 27–44.
  • Capus, Alex: Regula Engel. En: Capus, Alex: Himmelsstürmer. Zwölf Portraits, Turitg 2008, p. 39–52.
  • Isler, Ursula: Regula Engel–Egli. En: Ursula Isler: Frauen aus Zürich, Turitg 1991, p. 85–129.
  • Grischott, Giachen: Ein Frauenschicksal in den napoleonischen Kriegszeiten. En: Bündner Jahrbuch 1965, p. 111–123.
  • Schudel-Benz, Rosa: Regula Engel. En: Schweizer Frauen der Tat 1659–1827, Turitg 1929, p. 99–133.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Regula Engel-Egli – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio