Communissem

François Noël Babeuf (1760–1797), impurtant presocialist dal temp da la Revoluziun franzosa

Karl Marx (1818–1883), il pli impurtant teoreticher dal communissem en il 19avel tschientaner

Communissem (latin communis ‹cuminaivel, da cuminanza›) è in term politic-ideologic ch’è sa furmà en Frantscha vers il 1840 e che cumpiglia pliras muntadas: El designescha primo utopias da la teoria sociala che vulan realisar l’idea da l’egualitad e libertad da tut ils commembers da la societad a basa da possess cuminaivel e d’in process da schliar problems collectiv.

Secundo stat il term, sa fundond surtut sin las teorias da Karl Marx, Friedrich Engels e Wladimir Iljitsch Lenin, per ideas economicas e politicas ch’han la finamira da crear ina societad senza classas e libra da tut domini.

Terzio vegnan designads cun il term moviments e partidas politicas ch’han l’intenziun da manar societads en il communissem resp. da realisar talas ideas en la pratica.

E quarto vegn il term duvrà sco designaziun estra per dominis ch’èn resortids dals moviments numnads, pia quasi en cumplettaziun da l’emprima muntada, ma – cuntrari a la vista interiura – senza l’implicaziun che la visiun utopica saja s’accumplida en quels. Il pli pussant stadi communistic ha furmà l’Uniun sovietica; ensemen cun ses alliads, ils uschenumnads stadis dal bloc da l’ost, ha quella dominà a l’entschatta da la Guerra fraida radund in tschintgavel da la surfatscha da la Terra. En intginas da questas dictaturas da partida èn vegnids commess crims en massa (sco per exempel il Grond terrur en l’Uniun sovietica stalinistica dals onns 1930 u la Revoluziun culturala maoistica en la Republica Populara da la China ils onns 1960 e 1970). La gronda part dals stadis realsocialistics èn dads ensemen enturn l’onn 1990.

Istoricamain n’èsi betg adina pussaivel da cunfinar precis il communissem dal socialissem.

Survista

Derasaziun istorica (oransch) ed odierna (cotschen) dal communissem

Il term ‹communissem› en il senn d’ina societad socialmain gista e libra che dueva s’accumplir en l’avegnir ed esser da durada è sa furmà en il 19avel tschientaner. Tenor Lorenz von Stein po il revoluziunari franzos François Noël Babeuf valair sco l’emprim communist. Il pli enconuschent represchentant dal communissem è stà Karl Marx (1818–1883). Tenor la teoria da Marx e da ses cumpogn da cumbat Friedrich Engels (1820–1895) possia il communissem be sa sviluppar dal chapitalissem – d’in urden economic en il qual la classa dals chapitalists e quella dals lavurants (proletariat) fruntan in sin l’auter sco adversaris (cumbat da classas) – tras ina societad da transiziun revoluziunara (dictatura dal proletariat). En il decurs da quest domini da la classa dals lavurants vegnia la pussaivladad da disponer da meds da producziun en furma da possess privat schliada, uschia che svaneschia er il sfruttament che saja collià cun quel. Tant en il ‹Manifest da la Partida communistica› sco er en las ‹Pretensiuns da la Partida communistica en Germania› insistan Marx ed Engels ch’il possess privat stoppia vegnir statalisà. En la prefaziun da l’ediziun englaisa dal ‹Manifest communistic› dal 1888 modifitgescha Engels pli tard la relaziun envers il stadi e l’idea da spira statalisaziun: «Per part è il program antiquà oz: per l’ina en confrunt cun l’immens svilup da l’industria gronda dapi il 1848 e l’organisaziun meglierada ed augmentada da la classa da lavurants ch’ha accumpagnà quel; per l’autra en confrunt cun las experientschas praticas, l’emprim a chaschun da la Revoluziun da favrer ed anc bundant dapli en furma da la Communa da Paris, cura ch’il proletariat ha exequì per l’emprima giada durant dus mais la pussanza politica. Surtut la Communa ha cumprovà che la classa da lavurants na po betg simplamain surpigliar la maschinaria statala sco ch’ella sa preschenta e la metter en moviment per ses intents.» Suenter las experientschas da la Communa da Paris (1871) èn ins sa restrenschì a la pretensiun generala da la statalisaziun sco in emprim pass. En sia scrittira dal 1880 ‹Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft› s’exprima Engels sco suonda: «Il proletariat surpiglia la pussanza statala e transfurma per il mument ils meds da producziun en possess statal.» Questa furma da statalisaziun socialistica dals meds da producziun cunfinescha Engels però decididamain dal socialissem statal tenor il model da Bismarck. Tenor la teoria vegnan superadas pass per pass tut las differenzas da classa, apaina ch’ils meds da producziun na sa chattan betg pli en possess privat. En questa fasa da transiziun vers il communissem senza classas na vegnia il stadi, sco product da las relaziuns socio-economicas ed expressiun da las relaziuns da classa politicas, betg dismess, mabain pireschia da sez, numnadamain en quel mument ch’ins n’al basegnia betg pli, ch’el saja pia daventà danvanz. Co che la furma da la societad communistica, pia la societad senza classas, duaja vesair or, n’ha Marx betg descrit precis; tenor sia teoria vegnia quai a sa mussar a basa da las cuntradicziuns e dals svilups concrets da la societad. Il communissem en sia furma sviluppada a fin ha Marx skizzà cun ritgezza sociala ed il princip ‹Mintgin tenor sias abilitadas, a mintgin tenor ses basegns!›. Il communissem vegn er designà da Marx sco la fin da la preistorgia da l’umanitad. Pir en questa furma da la societad daventian ils umans numnadamain conscients da lur istorgia ed abels da furmar quella a moda autonoma, enstagl da vegnir dominads davos lur dies da las leschas istoricas da las furmas da la societad precedentas.

En rom dals conflicts antichapitalistics ha il term ‹communissem› transportà da l’entschatta davent muntadas fitg differentas. Perquai designescha el oz pliras concepziuns da la societad e lur emprovas da realisaziun.

• Il communissem originar: Tar quel sa tracti d’ina cuminanza dals bains supponida, e per part er documentada, entaifer societads temprivas. En la tradiziun giudaica fa quel part dal salvament empermess; tant là sco er dal temp da l’emprim cristianissem è el vegnì pratitgà parzialmain sco ina sort ‹communissem d’amur per il proxim›.

• Socialissem u communissem tempriv: A partir da la Revoluziun franzosa (1789) èn sa fatgas valair, a basa da l’idea da l’egualitad, differentas emprovas da tractar tut ils umans tuttina, e quai betg mo en in senn politic-giuridic, mabain er areguard il possess (bain communabel, collectiv). Tut questas utopias ed emprovas da realisaziun èn però stadas da curta durada.

• Marxissem: Il marxissem ha vulì transferir en tut il mund ils meds da producziun che sa chattan en possess privat en proprietad communabla (socialisaziun). Quai duai succeder cun agid dal domini politic da la classa dals lavurants (dictatura dal proletariat) e furma ina premissa necessaria per stgaffir la societad senza classas. Questa vieuta revoluziunara vegn resguardada sco eveniment previsibel (en vista al cumbat da las classas che daventa adina pli acut entaifer l’urden chapitalistic) e differenziada en quel senn dal socialissem e communissem ‹tempriv› u ‹utopic›.

Monument da Lenin dal temp sovietic ad Ulan-Ude

• Republica da cussegls: Tar republicas da cussegls sa tracti da l’emprova da manar natiers la vieuta a basa da furmas d’organisaziun dals lavurants autonomas; da surdar la pussanza a partidas communisticas vegn percunter refusà. Sco exempel vegn resguardada la Communa da Paris.

• Leninissem: Il leninissem ha en mira da realisar cun agid da la dictatura dal proletariat ina furma da producziun socialistica e pli tard communistica. Concret duajan quests pass vegnir dirigids d’ina partida da cader revoluziunara che conquista la pussanza statala e dominescha quella en furma d’ina partida unitara. Quella duai metter tras successivamain la societad senza classas cun instradar las mesiras administrativas necessarias ed impedir il return al domini da classas chapitalistic (‹cuntrarevoluziun›).

• Stalinissem: Sa basond sin il marxissen-leninissem sco ideologia statala, ha Stalin transfurmà la partida unitara centralistica en ina dictatura permanenta. A l’intern ha el mess tras industrialisaziuns sfurzadas e vers anora (bloc da l’ost) ha el fatg valair il domini suprem da la partida communistica sovietica.

• Trotzkissem: Entant ch’il stalinissem vuleva stabilir il socialissem en l’agen pajais, ha Trotzki defendì la teoria da la revoluziun permanenta; tenor quella sa laschia il socialissem be realisar tras ina revoluziun mundiala.

• Maoissem: Il maoissem collia il marxissem-leninissem cun la filosofia tradiziunala chinaisa dal confuzianissem.

• Titoissem: Il communissem jugoslav sut Tito è stà segnà da l’autodeterminaziun dals lavurants sco er da l’emprova da chattar l’equiliber tranter las naziuns e da sa posiziunar ordaifer ils blocs dal vest e da l’ost.

• Socialissem real: Socialissem real è l’autodeterminaziun da stadis che vegnan dirigids d’ina partida communistica e che sa chattan en la fasa da transiziun tranter socialissem e communissem. Igl èn quai tranter auter l’anteriura Uniun sovietica, la Republica Populara da la China, la Corea dal Nord, Cuba sco er ils anteriurs stadis dal bloc da l’ost.

• Eurocommunissem u communissem da refurma: Denominaziun per la programmatica da partidas e gruppaziuns europeicas che sa distanzieschan dal domini sovietic e che vulan realisar in agen communissem sin via parlamentara e faschond diever da furmas intermediaras tranter possess privat e statal.

Communissem originar

L’idea d’in possess communabel che duai substituir il possess privat parta da princip dal patratg che tut ils umans sa participeschan a moda eguala a l’acquist da las basas da viver. En connex cun quest concept discurr’ins d’ina societad egalitara. Questa visiun è fitg veglia e cumpara en ils mitus da bleras religiuns etnicas, ma er en las religiuns monoteisticas.

Tenor Karl Marx e Friedrich Engels eran las emprimas societads en l’istorgia da l’umanitad organisadas en furma d’in communissem originar. Quellas segiravan lur existenza a moda communabla ed enconuschevan be ina spartiziun da la lavur minimala. Pir l’ulteriur svilup da las forzas da producziun en rom da la revoluziun neolitica – tras spartiziun da la lavur, innovaziuns tecnicas e.a. – ha manà a dapli products da lavur che quai che fissan stads necessaris per il mantegniment da la societad. Quest stadi da svilup da la producziun ha purschì per l’emprima giada la pussaivladad d’explotar forzas da lavur estras e da s’appropriar tras quai products da lavur dad auters. En questa moda è sa furmà il possess privat. Sin fundament da la spartiziun da la lavur è sa sviluppada l’explotaziun ed ensemen cun quellas las emprimas societads da classas e stadis. Cun abolir il possess privat che sa fundeschia sin explotaziun da forza da lavur dad auters, uschia argumenteschan Marx ed Engels, vegnia restabilì il possess communabel e la societad senza classas e senza stadis, e quai sin in nivel pli aut che saja pir daventà pussaivel tras la moda da producziun chapitalistica segnada da la spartiziun da la lavur e d’in aut grad d’industrialisaziun.

La moda da producziun dominanta en l’antica furmava la tegnida da sclavs che vegniva per ordinari giustifitgada cun arguments religius. L’excepziun en il Proxim Orient furmava Israel ch’era organisà sco lia lucca da dudesch schlattas. La Tora gidieua pretendeva ch’il terren vegnia repartì regularmain da nov a favur da las persunas senza possess, e quai sco consequenza da la cretta en Jahwe, il liberatur dals sclavs (Lev 25). Quest dretg han profets da tenuta sociocritica adina puspè clamà en memoria, fin tar Jesus da Nazaret (Lc 4,16ss.). Sa referind a l’assistenza als povers giudaica ha la vischnanca originara da Jerusalem perquai pratitgà ina cuminanza dals bains.

Gia la segunda generaziun dals cristians – a la quala appartegnevan tras missiun er classas socialas pli bainstantas – ha stilisà questa moda da viver ad in ideal; en rom da la vieuta constantina dueva ella però vegnir chatschada a l’ur tras las baselgias grondas. Ils represchentants da questas ultimas èn s’orientads fermamain als dominis politics ed èn stads entretschads stretgamain cun quels tras privilegis d’uffizis. En il decurs da l’istorgia dal cristianissem èn diversas minoritads però adina puspè sa referidas a tradiziuns biblicas che pretendevan la giustia sociala. Emprovas da refurmar la baselgia e la societad han fatg regularmain naufragi pervi da las relaziuns da pussanza.

En il temp medieval, che vegniva dominà da la baselgia catolic-romana, sa laschavan midadas da la societad a favur da classas sutprivilegiadas be realisar sch’igl eran avant maun cundiziuns da basa economicas e politicas che pudevan proteger quels che s’opponivan cunter la baselgia sa referind a la Bibla. Quai è il pli baud stà il cas dapi la refurmaziun. La tenuta da Luther envers las sullevaziuns da purs ha però intimà ils prinzis da tuttas confessiuns d’abatter quellas sanguinusamain. Tras quai èn il feudalissem e la monarchia stads francads per ils proxims 300 onns.

Communissem da consumziun

Il term dal communissem da consumziun ha Marx creà sa basond sin ponderaziuns preliminaras. Quel designescha ina furma sociala u economica, en la quala tut las persunas participadas han la medema cumpart vi dals bains creads. Questa furma na focusescha betg sin la dumonda tgi che producescha la rauba u a tgi ch’ils meds da producziun appartegnan, mabain sulettamain sin la repartiziun eguala dals bains creads. Sco exempel vegn allegada la pratica da repartiziun da la preda entaifer l’armada dal manader da sclavs roman Spartacus.

Socialissem utopic

Visiun utopica, betg realisada, da la colonia New Harmony (maletg dal 1838)

Parallel a la miseria economica ch’è suandada a las sullevaziuns da purs, ha l’umanissem sviluppà en il 16avel tschientaner l’idea d’in urden social gist e purtà en medema maniera da tut ils burgais. Quest’idea è da sia vart sa basada sin la polis antica e sin la chapientscha da la democrazia da quella. Da gronda muntada è surtut stà il roman utopic latin ‹Utopia› dal scienzià da dretg statal Thomas Morus (1516). Senza enconuscher il term ha Morus preschentà qua ina sort communissem sco cuntramodel a l’urden feudal europeic: Tuts lavuran e possedan tut communablamain (gist er terren e fund che furmavan ils meds da producziun da quel temp); a medem temp dastga mintgin pratitgar la cretta ch’el vul.

En il 17avel e 18avel tschientaner han las scienzas natiralas e las tecnicas da fabricaziun fatg gronds svilups. En furma da manufacturas – pia anc senza meds da producziun maschinals – èsi uschia gia stà pussaivel da metter ad ir ina producziun en massa. Quai ha midà tant las cundiziuns da viver sco er ils interess e las orientaziuns da grondas parts da la populaziun.

En rom da l’illuminissem è sa sviluppada ensemen cun l’idea dals dretgs umans l’imaginaziun d’ina convivenza eguala e libra da tut domini. En numerusas uniuns ed associaziuns secretas e sut smanatscha permanenta da vart da las autoritads, han mastergnants, purs ed intellectuals tschertgà in forum ed aderents per lur ideas. Els n’eran strusch interessads a relevar datas empiricas, han però sviluppà lur ideas or da l’experientscha cuntradictorica da speranzas da democratisaziun trumpadas e da progress relativs areguard il dretg. Ma pir cun l’emancipaziun da la burgaisa han questas ideas survegnì vigur politica.

Dapi Karl Marx vegnan questas stentas presocialisticas d’enchaminar il process d’egualisaziun e democratisaziun resguardond er aspects economics subsummadas sut il term dal socialissem utopic. Areguard lur finamiras sa laschan ellas pli u main metter a pèr cun il communissem. Enstagl d’inventar relaziuns socialas han Marx ed Engels però deducì lur ideas d’ina analisa sistematica da l’istorgia umana e da las relaziuns economicas. Uschia n’han ni l’antagonissem da classas ni la dumonda suenter las premissas per ina revoluziun giugà ina rolla entaifer il socialissem utopic.

Marxissem

Il ‹Manifest da la Partida communistica›

Il ‹Manifest da la Partida communistica› dal 1848, er numnà ‹Manifest communistic›, è ina sort document da fundaziun dal communissem modern che sa posiziunescha en cuntrast tar il chapitalissem e ch’emprova da surmuntar quel. El è vegnì formulà da Karl Marx e Friedrich Engels a Londra sco program per la Lia dals communists.

Questa Lia era resortida da la Lia dals gists precommunistica, la quala il cusunz cristian ed emprim teoreticher tudestg dal communissem Wilhelm Weitling aveva fundà e manà fin a sia substituziun il 1847 tras Karl Marx. Ella consistiva d’ina gruppa da giarsuns, mastergnants e burgais da tenuta liberala sanestra ch’eran emigradas en Frantscha. Weitling era gia da sia vart sa distanzià dals presocialists (t.a. Pierre-Joseph Proudhon, Henri de Saint-Simon, Charles Fourier) ed aveva propagà betg be ina revoluziun politica, mabain er ina revoluziun sociala dal proletariat envers la burgaisia. El aveva en mira da substituir ils daners tras in stgomi da rauba direct, planisà ed administrà a moda cuminaivla.

Cun il ‹Manifest› han Marx ed Engels stgaffì il cunfin teoretic envers il socialissem utopic da Weitling e da ses predecessurs sco er envers ulteriurs socialists temprivs, ils quals els han crititgà cun pleds rigurus. Els han propagà il cumbat da classas internaziunal da la classa dals lavurants cunter pajament ed han descrit la posiziun dals communists entaifer il moviment cumplessiv sco la part decisiva, la quala saja superiura a l’ulteriura massa dals proletariats areguard l’analisa teoretica da las premissas, dal svilup e dals resultats generals dal cumbat da classas. Ina partida per sai na duain ils communists però explicitamain betg furmar. Sco proxima finamira dals communists sco er da tut las autras partidas proletarias ha il ‹Manifest› declerà da vulair «furmar il proletariat ad ina classa, derscher il domini da la burschuasia e conquistar la pussanza politica tras il proletariat.» El als attribuescha pia d’ina vart ina rolla directiva en dumondas politicas, ma als impona a medem temp da sa suttametter als interess generals proletars: numnadamain da chattar ina furma da la societad en la quala mintgin po esser activ tenor sias abilitadas ed entaifer la quala la ritgezza producida stat a disposiziun a mintgin tenor ses basegns.

Sco basa per la revoluziun e per quai che Marx sez numna la teoria globala vala il cumbat da classa che vegn resguardà sco expressiun inevitabla da las relaziuns socialas. En il davos alinea dal ‹Manifest› hai num:

«Ils communists refusan da zuppentar lur ideas ed intenziuns. Els decleran avertamain che lur finamiras sa laschian be cuntanscher tras la revoluziun violenta da tut l’urden social d’enfin qua. Possian las classas regentas tremblar davant la revoluziun communistica. Ils proletars n’han nagut da perder en quella auter che lur chadainas. Ed els han da gudagnar in mund. Proletaris da tut ils pajais, as unì!»

Nà da l’Engalterra è questa scrittira vegnida distribuida en tut l’Europa e sur quella ora. Ella n’ha però anc gì nagin’influenza da num sin il decurs da la Revoluziun da mars en Germania. Pir suenter ch’ins ha abattì quella a moda sanguinusa, han ils lavurants cumenzà a s’organisar en atgnas uniuns, da las qualas duevan sa sviluppar ils sindicats.

‹Das Kapital›

‹Das Kapital› da Karl Marx

Cun si’ovra principala ‹Das Kapital› ha Marx formulà – tenor il suttitel – ina critica cumplessiva da l’economia politica. El ha analisà tenor tge reglas che funcziuneschia il chapitalissem, il qual sa basia sin la spartiziun fundamentala da la societad en possessurs da chapital (chapitalists) e lavurants cunter pajament.

Chapital sa furmia cura che la circulaziun da la rauba che vegn stgamiada cun agid da daners per autra rauba sa fetschia independenta. Quai succedia en quel mument che daners vegnian impundids per producir rauba, la vendita da la quala servia danovamain a stgaffir dapli daners (plivalur). La lavur umana, che duaja atgnamain servir a la realisaziun da sasez dals umans e generar products che servian a la societad, vegnia uschia degradada ad ina rauba ch’ins veglia cumprar uschè bunmartgà sco pussaivel ed explotar il pli fitg pussaivel. Uschia retschaivian ils lavurants adina damain paja, entant ch’ils chapitalists possian (en media) far gudogn tras la vendita dals bains producids (profit). Questa ‹lescha da la valur› furmia il coc dal cuntrast da classas tranter il chapital che vegnia impundì da la burschuasia e la lavur che vegnia prestada dal proletariat.

Il domini d’ina classa sur l’autra n’è pia tenor Marx nagina casualitad, mabain ina consequenza logica da l’explotaziun. Quella na furmia però nagina nausch’intenziun da vart dals chapitalists; il cuntrari sajan quels sezs suttamess ad in sforz: Per pudair concurrer sin il martgà che vegnia dominà dal chapital, stoppian els sfruttar la lavur umana che produceschia la plivalur. La concurrenza mainia ad ina concentraziun adina pli gronda dal chapital (furmaziun da monopols e cartels) ed uschia sfurzadamain a crisas da vendita e guerras. La concurrenza sforzia ils possessurs dal chapital da tegnair ils custs da lavur uschè bass sco pussaivel e d’avair en mira il pli grond profit pussaivel per pudair investir quel en novaziuns tecnologicas. En consequenza da quest svilup daventia la classa explotada però adina pli conscienta ch’i saja necessari da metter ad ir in moviment revoluziunar. La revoluziun socialistica è pia gia cuntegnida tenor Marx en las relaziuns chapitalisticas sezzas. La societad burgaisa cumpara uschia main sco furma da societad che fiss da condemnar moralmain, mabain ha plitost da vegnir chapida sco furma da domini da classas. Quest’analisa vul render perceptibels ils puncts da partenza per cupitgar las relaziuns da pussanza e da possess vertentas.

‹Das Kapital› consista da trais toms. Il 1867 ha Karl Marx edì l’emprim tom: ‹Der Produktionsprozess des Kapitals›. Suenter la mort da Marx l’onn 1883 ha Friedrich Engels mess ensemen or da ses manuscrits dus ulteriurs toms e publitgà quels sco tom II: ‹Der Zirkulationsprozess des Kapitals› (1885) e tom III: ‹Der Gesamtprozess der kapitalistischen Produktion› (1895). Quest’ovra furma l’element central da la teoria da la societad, la quala Marx ed Engels han numnà ‹socialissem scientific› e che vegn numnada oz ‹marxissem›. Auter che tuttas imaginaziuns idealisticas ed utopicas pretenda ella da proceder a moda strictamain empirica, pia dad esser falsifitgabla e curregibla sin fundament da svilups reals. Sco en ulteriuras disciplinas scientificas da quel temp – per exempel la teoria da l’evoluziun da Charles Darwin – furma ella ina concepziun dal mund materialistica che sa posiziunescha sapientivamain cunter tut irraziunalissem religius.

Communissem en la sociologia

En la sociologia tempriva ha Ferdinand Tönnies numnà il communissem ina «furma culturala empirica». Tenor sia teoria sa lascha quel però be realisar en cuminanzas survesaivlas; en il context da societads pli grondas sa tracti oramai adina da furmas d’applicaziun dal socialissem. En sia teoria po ina societad resortir d’ina cuminanza, entant che la via cuntraria n’è betg pussaivla; perquai na poi er mai dar dal socialissem in communissem. Er Max Weber vesa il communissem sco process da stgaffir cuminanza, discurrind per exempel dal communissem da famiglia u dal communissem dals muntgs.

Egualitad da las dunnas

Alexandra Kollontai, ina da las impurtantas propugnaturas communisticas per l’egualitad da las dunnas

Nagina da las teorias communisticas u socialisticas temprivas ha en mira l’egualitad da las schlattas. Davent da Robert Owen fin a las republicas da cussegls dal 1918 partan tuttas da la famiglia sco basa da la societad. I vegn ditg che manaschis ed unitads militaras duain delegar lur represchentants en ils gremis superiurs – e quels consistivan praticamain be dad umens. Pir pli tard vegn er crititgada la famiglia sco tala.

La suppressiun da la dunna è tuttavia er stada in tema en l’ovra da Marx ed Engels. Punct da partenza per lur ponderaziuns respectivas ha furmà la sentenza da Charles Fourier: «La posiziun da la dunna caracterisescha la posiziun da la societad». Els eran da l’avis che l’aboliziun dal chapitalissem e la fin da la societad da las classas vegnia er a terminar la suppressiun da la dunna – tuttina sco che mintga furma d’explotaziun d’umans tras umans vegnia ad ir a fin. Gia en il ‹Manifest communistic› èn els s’exprimids per dissolver la famiglia a favur da l’amur libra, per surmuntar «la posiziun da las dunnas sco spir instrument da producziun» e «l’explotaziun dals uffants tras lur geniturs» sco er per l’educaziun dals uffants tras la societad.

Questas intenziuns han ils stadis realsocialistics però realisà be parzialmain. En la societad vegnivan las duas schlattainas bain tractadas per ordinari a moda eguala (medems dretgs entaifer la producziun, pajas egualas e pussaivladads da far carriera). En la vita da mintgadi ed en la vita privata eran las dunnas per part però suttamessas vinavant a las structuras patriarcalas existentas.

Marxissem en congual cun l’anarchissem

Las ideas da l’anarchissem modern èn sa sviluppadas pli u main a medem temp a basa da l’illuminissem e da differentas concepziuns dal socialissem tempriv. Tant da vart communistica (Weitling, Marx) sco er da vart anarchistica han ins da l’entschatta ennà empruvà da cunfinar las atgnas ideas da quellas dal model concurrent. Il cuntrast politic tranter marxists ed anarchists ha adina puspè manà en l’istorgia a cuntraversas e conflicts.

Pierre-Joseph Proudhon è stà in spiert avantgardistic dal sindicalissem e vala sco fundatur da las duas direcziuns anarchisticas federalissem e mutualissem. En sia scrittira ‹Qu’est-ce que la propriété?› (1840) vegn el a la conclusiun: «Possess è ladernitsch!» El ha mess il possess privat en il center da sia critica envers las relaziuns politicas e socialas che regian entaifer il chapitalissem. Quel, sco er il stadi burgais ch’al protegia, sajan da cumbatter directamain e da remplazzar tras furmas da proprietad cumina organisadas autonomamain.

En ina correspundenza è Proudhon s’occupà cun las ideas da Marx. Igl è sa mussà che omadus han giuditgà a moda fitg differenta las dumondas da la pussanza, da la libertad da l’individi e da la rolla dal collectiv sco subject revoluziunar. Proudhon ha argumentà pli ferm cun princips etic-filosofics, entant che Marx ha valità quels sco ideals spiramain morals ed ha crititgà la mancanza d’ina analisa scientifica da las cuntradicziuns tranter chapital e lavur. Per el na furmava betg mintga possess privat sco tal in problem fundamental, mabain en emprima lingia la cumpart da meds da producziun che sa chattan en possess privat.

Ils aderents da Proudhon Michail Bakunin (anarchissem collectivistic) e pli tard Pjotr Alexejewitsch Kropotkin (anarchissem communistic) han cumbinà sia teoria cun l’agitaziun en direcziun d’ina revoluziun sociala, la quala saja necessaria per derscher enturn a moda radicala las relaziuns da possess. En quest punct èn els ids d’accord cun Marx ed Engels. Bakunin ha percunter refusà la rolla dominanta d’ina partida da cader revoluziunara ed ierarchias statalas ed ha uschia sbittà la pretensiun da Marx da fundar en ils singuls stadis ina partida communistica sco elita revoluziunara. En il medem senn è el s’exprimì cunter la «dictatura dal proletariat» che dueva manar a la societad senza classas. El n’era betg da l’avis ch’ils lavurants stoppian l’emprim obtegnair la pussanza politica per ch’il socialissem possia vegnir erigì ed il stadi pireschia, mabain vuleva dismetter quel directamain. Questa concepziun ha el numnà «socialissem antiautoritar».

Dal 1864 al 1872 han anarchists, marxists ed autras gruppas furmà l’Associaziun internaziunala da lavurants. Suenter ch’il conflict ideologic tranter Bakunin ed ils aderents da Marx è escalà, è Bakunin vegnì exclus il 1872 – sin iniziativa da Marx – da l’Associaziun. Pervi da quai è er l’Emprima Internaziunala ida en stgaglias; il 1876 è ella vegnida schliada uffizialmain. Tras quai è il moviment da lavurants internaziunal stà spartì per l’emprima giada. Dapi lura sa differenzieschan – tenor Rudolf Rocker – ils anarchists en ils suandants puncts dal marxissem:

Buenaventura Durruti, il pli enconuschent represchentant da l’anarchissem spagnol

• Refusa da las ‹teorias dal destin› marxisticas, segnadas da Hegel: En l’istorgia n’existian naginas necessitads (‹necessitads istoricas›, ‹necessitads dal svilup istoric›), «mabain sulettamain situaziuns ch’ins tolerescha e las qualas sa schlian dal tuttafatg, uschespert ch’ils umans han identifitgà lur raschuns e sa rebelleschan cunter quellas» (Rocker).

• Refusa dal ‹materialissem istoric›: Betg tut ils schabetgs politics e socials sa laschian explitgar sa fundond sin las relaziuns economicas.

• L’anarchissem chapescha ils umans sco individis ch’ageschan e refusa l’idea da reflectar davart els sco ina massa.

• Negaziun categorica d’in stadi: Da surdar ils meds da producziun da l’economia privata al stadi mainia be a la dictatura tras il stadi.

• Refusa da leschas e legislaturs: Decisiuns vegnan tratgas a moda decentrala, collectiva ed en consens. Be la cunvegnientscha libra possia furmar il liom moral da tut las relaziuns socialas dals umans tranter pèr.

• Refusa d’ina fasa transitorica (stadi da lavurants) dal chapitalissem a la societad senza classas. La ‹voluntad a la pussanza› stoppia vegnir cumbattida generalmain entaifer ina societad libra.

• Refusa radicala da tut las noziuns ch’èn segnadas d’ina valitaziun chapitalistica: «Tut ils terms che designeschan valurs èn, sco che nus als enconuschain oz, terms chapitalistics. Aria, glisch dal sulegl, plievgia, umiditad da la terra, humus, ditg curt: blers dals pli impurtants facturs da producziun èn oz, ord vista chapitalistica, senza nagina valur, damai ch’els n’han betg pudì vegnir monopolisads. (...) En quel mument ch’ils meds da producziun na vegnan betg pli liads a terms da possess, perdan er ils terms da valur lur muntada.»

L’anarchissem communistic va enavos sin las teorias da l’anarchist russ Pjotr Alexejewitsch Kropotkin. Cuntrari a quai ch’han fatg valair Marx e Lenin è el stà da l’avis ch’il communissem e l’anarchissem na sa cuntradian betg, mabain possian be funcziunar communablamain. La pretensiun centrala da sia teoria è la ruptura cumpletta cun il chapitalissem e la dissoluziun immediata dal stadi sco instituziun sociala; quel vegn remplazzà tras raits collectivisticas en furma da cussegls da lavurants e da communas. Ils lavurants vegnan pajads sur resursas communablas; il daner sco med da pajament duai svanir cumplettamain. L’idea che la classa dals lavurants duaja vegnir manada d’ina partida communistic-socialistica vegn sbittada, medemamain il concept marxistic da la dictatura dal proletariat. Quest anarchissem communistic è da differenziar da l’anarchissem collectivistic tenor Michail Bakunin.

Anarchists communistics ed anarchosindicalists numnan il concept d’ina administraziun autonoma dals lavurants senza la direcziun d’ina partida ‹communissem libertar›. In enconuschent represchenta da questa direcziun furma, sper Kropotkin, Gustav Landauer.

Communissem versus refurmissem

Areguard il fundament teoretic sa referiva la democrazia sociala europeica vers il 1900 per ordinari a Marx ed al ‹Manifest communistic›. Malgrà conflicts interns persequitavan er questas partidas socialisticas la finamira d’in urden da la societad communistic, il qual ellas differenziavan sin il pli gradualmain dal socialissem. Vers la fin dals onns 1890 han ils terms però cumenzà a daventar ambigs, damai ch’igl è sa sviluppà ina situaziun da concurrenza tranter ils ‹refurmists›, orientads plitost als sindicats, ed ils marxists revoluziunars. Tant il 1899 en Germania sco er il 1903 entaifer il moviment da lavurants russ èsi vegnì tar in cumbat da pussanza tranter las duas direcziuns.

En la SPD ha Eduard Bernstein, il cunautur dal Program dad Erfurt dal 1890, lantschà la debatta dal revisiunissem. El ha pretendì da desister da la finamira da la revoluziun proletaria, damai ch’il chapitalissem pareva da sa modernisar a moda flexibla e da lubir als lavurants d’er sa participar sin la via parlamentara a la bainstanza da la societad. Cumbain che la maioritad da la partida ha refusà sias ideas, è il refurmissem sa mess tras en la SPD fin l’Emprima Guerra mundiala.

Il motiv principal ha furmà il fatg che la situaziun materiala e giuridica dals lavurants è sa megliurada e ch’ils cunfins da classa èn sa disfatgs grazia a la furmaziun e la muntada creschenta da la lavur spiertala. Il success en il cumbat per meglierar las cundiziuns da viver ha gì per consequenza che la finamira communistica da vulair derscher las relaziuns da producziun è sa perdida in pau a la giada. La finamira d’acquistar (u da sa participar) a la pussanza politica pareva uss a blers pli tgunsch cuntanschibla sin la via legala. Il svilup politic avant l’Emprima Guerra mundiala ha er rinforzà tar autras partidas socialisticas las prioritads naziunalas ed ha sutminà l’internaziunalissem proletar che Marx aveva postulà. Quai è stà ina da las premissas essenzialas per che la fracziun parlamentara da la SPD dettia ses consentiment als credits da guerra.

Uschia è er la Segunda internaziunala ida ad aua. Sinaquai èn gruppas revoluziunaras sa spartidas da la gronda part da las partidas socialisticas e socialdemocraticas ed han fundà novas partidas che sa resguardavan uss explicitamain sco communisticas.

Communissem sovietic

Leninissem

Wladimir Iljitsch Lenin

Sa basond sin Marx ha Lenin differenzià tranter ina fasa inferiura ed ina fasa superiura da la societad communistica. L’emprima vegniva designada sco socialissem (dictatura dal proletariat), la segunda sco communissem (societad senza classas). A la fasa socialistica vegn attribuida la socialisaziun dals meds da producziun e la paja tenor prestaziun, a la fasa communistica il princip dal basegn.

Suenter il success da la Revoluziun d’october dal 1917 han ils bolschevics definì ils criteris per l’ulteriur svilup en Russia ed etablì la Partida communistica da la Russia (pli tard Partida communistica da l’Uniun sovietica) sco nova direcziun dal stadi e da la societad. Per l’emprima giada vegniva in stadi dirigì uschia d’in reschim che vuleva explicitamain realisar il communissem. A la testa da quest uschenumnà ‹stadi da lavurants e purs› steva Lenin sco autoritad directiva incontestada. En il decurs da la guerra civila ch’è suandada han els extendì lur domini sin pajais vischinants. Il 1922 è resultada da quai l’Uniun da las republicas socialistas sovieticas u curt: Uniun sovietica.

La basa sociala per l’avanzament dals bolschevics e lur success a chaschun da la Revoluziun dal 1917 aveva furmà il sistem da cussegls socialistic. Ma en il decurs da la guerra civila èn proruttas fominas e sullevaziuns. Suenter la Sullevaziun dals marinars da Kronstadt (1921) han ils bolschevics privà ils soviets da la pussanza per stabilisar uschia l’Uniun sovietica e tras quai lur pussanza. Quest pass resguardan tant observaturs marxistics sco er critics sco in dals motivs principals per la sconfitta da l’Uniun sovietica.

Il 1922 ha Lenin mess ad ir ina nova politica economica; quella aveva la finamira da stimular, sut surveglianza statala, l’atgna iniziativa e la finamira da far gudogn dals purs. Per ina fasa transitorica vuleva el uschia admetter l’autoprovediment ed il svilup da structuras da martgà; pli tard dueva l’agricultura danovamain vegnir statalisada. Ils bolschevics avevan erigì la ‹dictatura dal proletariat› en in pajais che na disponiva da nagina industria chapitalistica sviluppada e che dumbrava be 10 procents lavurers d’industria. Ins fascheva quint cun la victoria futura dals revoluziunars en Germania. Anc fin l’onn 1923 ha la direcziun speculà sin ina sperta cuntinuaziun da la Revoluziun da november che dueva furmar il punct da partenza da la revoluziun mundiala. Ma cun la sconfitta da la Sullevaziun da la Ruhr e da la Sullevaziun da Hamburg èn idas en stgaglias las ultimas emprovas d’eriger en Germania in urden socialistic, uschia che l’Uniun sovietica è restada isolada. Curt avant sia mort il 1924 ha Lenin admonì en ses testament da la despotia da Stalin.

Gia a partir da la fundaziun da la Terza Internaziunala il 1919 è la divisiun tranter ils socialdemocrats ed ils communists en Germania stada insuperabla. Dapi lura è il communissem per il pli vegnì identifitgà en il vest cun dictatura, e democrazia surtut cun chapitalissem; e quai cumbain che er communists e socialists han – tenor lur basa programmatica – en mira da realisar la democrazia e da conciliar la libertad individuala cun la giustia sociala.

Marxissem-leninissem e stalinissem

Josef Stalin ha extendì a partir dal 1924 las cumpetenzas da la partida ad ina pussanza illimitada senza correctiv da vart da la societad. En il cumbat da pussanza a l’intern da la partida ha el eliminà fin il 1927 la «sanestra opposiziunala» enturn Leo Trotzki e Lew Borissowitsch Kamenew ed ha cuntanschì uschia la pussanza exclusiva. Per quest intent è el sa servì dal terror da la Tscheka, sco che gia Lenin aveva fatg quai dal temp da la guerra civila e pli baud il servetsch secret zaristic Ochrana. Cun agid da translocaziuns, champs da lavur sfurzada (Gulags), purificaziuns stalinisticas ed il cult da persuna ha el consolidà sia dictatura. La collectivisaziun sfurzada en l’agricultura ha servì ad in intent dubel: Per l’ina è il stadi vegnì uschia en possess da la racolta dal pajais; prendend en cumpra terriblas fominas è quella vegnida exportada per ina buna part, quai ch’ha servì a finanziar l’industrialisaziun. Quest’industrialisaziun era en emprima lingia orientada a la producziun da bains d’armaziun. Da l’autra vart ha la collectivisaziun sfurzada purschì la pussaivladad d’engaschar las unfrendas da la collectivisaziun sco lavurants bunmartgads en rom da l’engrondiment da l’industria. L’onn 1928 han ins introducì en tut il pajais l’administraziun centrala da l’economia.

Tuttina sco en l’Uniun sovietica ha Stalin er etablì en la Terza Internaziunala il marxissem-leninissem sco nova doctrina da pussanza ed ha procurà per ina clera cunfinaziun envers tut las forzas che refusavan la rolla dominanta da l’Uniun sovietica ed il «socialissem en in pajais»: surtut dals «trotzkists» d’ina vart e dals «socialfaschists» (socialdemocrats) da l’autra vart.

Ils conflicts tranter ils socialdemocrats da tenuta refurmistica ed ils communists stalinistics en la Republica da Weimar ha favurisà l’avanzament e la surpigliada da la pussanza dals naziunalsocialists. Tras quai è er il term dal socialissem, il qual vegniva per ordinari mess a pèr en il 19avel tschientaner cun democrazia, vegnì surpiglià, malduvrà e corrut a lunga vista. Quai ha impedì en l’Europa sco er en China allianzas effizientas da refurmaturs socials e communists. En la Guerra civila spagnola han anarchists, democrats e communists cumbattì dal 1936 fin il 1939 in’ultima giada communablamain, ma senza success, cunter Francisco Franco. Las «purificaziuns» stalinisticas han culminà dal 1936 fin il 1938 en la gronda terrur: Stalin ha uss er bandischà u laschà assassinar la generaziun dals revoluziunars d’october sco ses adversaris pussaivels, tranter quels il commando da l’Armada cotschna. Quai è stà in dals motivs per far il 1939 il patg cun Hitler: quel al dueva porscher il temp necessari per la reorganisaziun militara.

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala èsi reussì a l’Uniun sovietica d’etablir en ils stadis da l’Europa da l’Ost reschims stalinistics. Il «bloc da l’ost» da l’èra da la Guerra fraida è vegnì postulà sco adversari territorial resp. inimi potenzial dal vest «chapitalistic». Suenter la mort da Stalin il 1953 ha il nov schef da stadi e da partida Nikita Chruschtschow enchaminà la via da la destalinisaziun ed ha definì da nov il marxissem-leninissem, e quai independentamain dal stalinissem. Quest «nov» marxissem-leninissem ha determinà la politica da l’Uniun sovietica e dals stadis dal bloc da l’ost fin a la cupitga da Chruschtschow il 1964. Ses successur Leonid Breschnew percunter n’ha strusch pli persequità la destalinisaziun; el ha franà las refurmas ch’eran vegnidas instradadas en partida e stadi ed ha per part schizunt revocà quellas. Pir cun il cumenzament dal temp d’uffizi da Michail Gorbatschow l’onn 1985 han ins puspè instradà in’unda da refurma sut ils terms da Glasnost e Perestroika. Quella dueva midar fundamentalmain l’orientaziun ideologica da l’Uniun sovietica e da ses stadis satellits. Las revoluziuns dal 1989 han accelerà il declin da l’Uniun sovietica, la quala è la finala vegnida schliada il 1991.

Da preschent sa refereschan explicitamain be pli Cuba, Vietnam e Laos al marxissem-leninissem sco ductrina statala uffiziala.

Er en las partidas communisticas actualas, sco per exempel en Germania en la DKP u en la MLPD gioga il marxissem-leninissem anc ina tscherta rolla, entant che autras partidas u organisaziuns sa laschan attribuir al communissem da refurma u europeic resp. sa refereschan al trotzkissem.

Trotzkissem

Cuntrari a la tesa da Stalin ch’i saja pussaivel il «socialissem en in pajais» è Leo Trotzki s’exprimì consequentamain a favur da l’internaziunalissem. Tenor sia teoria da la revoluziun permanenta po il socialissem – sco societad transitorica sin via vers il communissem – be funcziunar a nivel internaziunal; perquai stoppia l’entir mund vegnir liberà tras revoluziuns dal chapitalissem. Na suondia la revoluziun mundiala socialistica betg, alura crodia l’Uniun sovietica inevitablamain enavos en il chapitalissem. Punct da partenza per il trotzkissem furma però surtut il studi da Trotzki dal 1936: ‹Revoluziun tradida: Tge è l’Uniun sovietica ed en tge direcziun sa mova ella?› En quel analisescha el la birocratisaziun dals stadis en ils quals igl era vegnì tar ina revoluziun proletaria (ed ils quals el declassescha sco «stadis da lavurants degenerads»). Trotzkists e blers auters moviments marxistics chapeschan sasezs sco represchentants dal leninissem resp. sco cuntinuaziun ed ulteriur svilup da quel.

Maoissem

Suenter la revoluziun dal 1949 sut Mao ha la Republica Populara da la China resguardà sasezza sco atgna part dal «communissem mundial» ed ha tgirà l’«amicizia tranter frars» cun l’Uniun sovietica sut Stalin. Suenter la mort da Stalin ha Chruschtschow inizià il 1956 la destalinisaziun. Cun quai èn sa spartidas las vias da las duas pussanzas: Mao n’è betg pli stà pront da suandar la via enchaminada da l’Uniun sovietica. Dapi lura era il mund communistic dividì en dus stadis gronds rivalisants e per part inimis; quels eran bain segnads d’ina ideologia statala sumeglianta, ma sa concurrenzavan areguard la dumonda a tge stadi che cumpetia la direcziun suprema. L’Uniun sovietica ha uss suandà la lingia d’ina coexistenza paschaivla cun il vest chapitalistic, entant che la China insistiva sin la revoluziun mundiala socialistica. A la sfera d’influenza da la China appartegnevan surtut la Corea dal Nord ed il Vietnam dal Nord, temporarmain er la Cambodscha e Laos, entant che l’India e la regiun dal Caucasus s’orientavan plitost vers l’Uniun sovietica. Cun il program da Mao dal Grond sigl enavant vuleva la China daventar entaifer paucs onns ina pussanza gronda industriala; quest plan ha però fatg naufragi e manà ad ina da las pli grondas fominas en l’istorgia da l’umanitad (20 fin 40 milliuns morts).

En blers stadis da l’Asia, Africa ed America Latina han las ‹pussanzas da bloc› Stadis Unids, Uniun sovietica e Republica Populara da la China fatg guerras da substituziun. La Guerra da Corea (1950–1953) ha per exempel furmà in conflict tranter la China ed ils Stadis Unids, en il decurs dal qual ils Stadis Unids han tratg en consideraziun per l’emprima giada dapi il 1945 da far diever da bumbas atomaras. Ed en la Mongolia èn l’Uniun sovietica e la China sa dispitadas cun gests da smanatscha e pitschens cumbats per il decurs dal cunfin. Las duas pussanzas communisticas han er sustegnì en il «Terz Mund» diversas gruppas ed intenziuns revoluziunaras. Ils Khmers cotschens a Cambodscha èn per exempel sa referids per part al maoissem. Lur domini è stà da curta durada (1975–1979), ma ha chaschunà fin a 2 milliuns unfrendas. Er en l’Europa ha il maoissem chattà aderents, uschia per exempel en l’Albania sut Enver Hoxha (1968–1978). Sut la partida communistica chinaisa è sa furmà ils onns 1980 in moviment da protesta democratic, il qual è però vegnì abattì a moda sanguinusa. Silsuenter han ins admess en intginas provinzas e citads la moda da producziun chapitalistica per augmentar la productivitad. D’ina vart ha quai bain influenzà a moda fitg positiva la prosperitad dal pajais e la producziun da meds da consum; da l’autra vart è creschì il cuntrast da classa tranter burgais novritgs e funcziunaris statals e la casta proletara dals lavurants migrants senza dretgs. Er la massa dals purs pitschens senza dretgs è poverisada pli e pli e n’ha betg pli pudì tegnair pass a l’ulteriur svilup economic.

Il 2004 han ins revocà uffizialmain la dismessa dal possess privat e la protecziun da quel è vegnida francada en la constituziun.

Er en la fasa principala dal moviment da students dals onns 1960 ha il maoissem giugà in’impurtanta rolla; sper Che Guevara e Ho Chi Minh ha Mao figurà sco in dals ideals revoluziunars d’ina part da quest moviment ch’ha cumpiglià l’entir mund dal vest.

Titoissem

Josip Broz Tito

En il decurs da la Guerra fraida è il communissem sco ideologia statala e concepziun da la politica mundiala stà suttamess ad in’ulteriura diversificaziun: Cun la Jugoslavia sut Josip Broz Tito è vegnida vitiers ina furma speziala da l’independenza dal domini sovietic; quella consistiva bain d’ina regenza d’ina partida autoritara, ma era segnada da tratgs bundant pli liberals ch’ils stadis dal bloc da l’ost e la China. In impurtant tratg dal titoissem ha er furmà l’uschenumnada libertad da bloc. Il 1961 ha Tito fundà cun il schef da stadi egipzian Nasser, il primminister indic Nehru ed il president indonais Sukarno a Belgrad il moviment dals stadis nunalliads, ils quals èn sa cuntegnids neutrals en il conflict tranter ost e vest. A l’intern dal pajais ha Tito persequità in concept federativ cumplessiv; uschia era la Jugoslavia sutdividida en sis republicas parzialas (Slovenia, Croazia, Bosnia-Erzegovina, Serbia, Montenegro e Macedonia), las qualas disponivan da vasts dretgs d’autodeterminaziun. In’ulteriura impurtanta pitga dal titoissem ha furmà l’uschenumnada administraziun autonoma dals lavurants; quella lubiva a mintga collavuratur d’in manaschi da prender influenza sin la gestiun da l’interpresa.

Tranter il 1944 ed il 1948, sut Koçi Xoxe, ha il titoissem er giugà ina rolla en l’Albania cunfinanta; quella ha tratg en consideraziun da quel temp da s’associar a la republica federala jugoslava.

Il titoissem ha plinavant influenzà decisivamain Alexander Dubček (Tschecoslovachia). Il 1968, a chaschun da l’uschenumnada Primavaira da Prag, ha quel medemamain introducì l’administraziun autonoma dals lavurants. Suenter che las truppas dal Patg da Varsovia èn marschadas en il pajais, è quella però puspè vegnida dissolvida.

Realsocialissem

Tar il term ‹socialissem realexistent› (en furma curta ‹realsocialissem› u ‹socialissem real›) sa tracti d’ina denominaziun da sistems socialistics istorics u preschents ch’èn segnads dal sistem d’ina partida e da l’ideologia statala marxistic-leninistica. En spezial vegn questa noziun duvrada per ils anteriurs pajais socialistics dal Patg da Varsovia (p.ex. l’Uniun sovietica u la Republica democratica tudestga). Per l’ina vegniva il term duvrà sco autodenominaziun per exprimer ch’il socialissem existiva per propi; per l’autra è el vegnì duvrà (dal vest) a moda critica per render attent a la discrepanza tranter la teoria e las relaziuns politicas effectivas en il socialissem/communissem.

Per realisar il domini dal proletariat – quai che furmava ina da las pretensiuns centralas da Marx – ha Lenin stgaffì en la confruntaziun teoretica e pratica cun las cundiziuns da la praisa da pussanza e dal mantegniment dal socialissem ina «partida d’in nov tip» ch’era organisada tenor ses princip dal centralissem democratic. En la teoria marxistica è la dictatura dal proletariat la via vers la mira da la societad senza classas. Lenin ha designà la fasa da la praisa da pussanza e da la defensiun da quella tras il proletariat sco socialissem; el resguardava pia quel – inclusiv la dictatura che saja necessaria – sco fasa preliminara dal communissem accumplì sco tal, en il qual il stadi saja identic cun la societad e na vegnia perquai betg pli resentì sco sforz.

En il socialissem realexistent èn ins sa stentads da realisar blers teorems e propostas praticas da Marx cun lur ideologia statala, uschia che quest sistem vegn savens resguardà sco resultat logic da sias ideas oriundas. Ils tratgs communabels da quests stadis che numnavan sasezs «democrazias dal pievel» u «republicas dal pievel» – per exempel en furma dal domini suprem d’ina partida communistica – vegnan en quest cas identifitgads cun la «dictatura» intendida da Marx, e quai tant d’aderents sco er d’adversaris.

En consequenza da si’extensiun da pussanza suenter la Segunda Guerra mundiala sco er dapi il success da la revoluziun da Mao Zedong en la Republica chinaisa (ch’ha manà il 1949 a la fundaziun da la Republica populara da la China) han ins resguardà en la politica mundiala l’uschenumnà realsocialissem sco cuntrapais als stadis orientads a l’economia da martgà che stevan sut il timun dals Stadis Unids da l’America. Il sistem ch’è vegnì installà e dominà da l’Uniun sovietica suenter il 1945 ha il vest numnà «bloc da l’ost», damai ch’ils stadis correspundents n’hajan possedì nagina autonomia reala, mabain hajan facticamain furmà stadis satellits da la Partida communistica da l’Uniun sovietica sut egida dal Biro politic.

Quest cuntrast ha segnà la Guerra fraida e la chapientscha dal vest dal term ‹communissem›. Pervi da quai èn partidas socialisticas u socialdemocraticas dal vest savens stadas sut squitsch ed han stuì sa defender cunter diffamaziuns, sco per exempel quella dad esser la «tschintgavla colonna da Moscau» (parola da Konrad Adenauer en il cumbat electoral) u da negliger la «defensiun da la libertad» en rom da l’allianza militara dal vest (NATO).

Ils reschims realsocialistics èn dads ensemen la fin dals onns 1980. Tranter ils motivs ch’han manà a questa fin èn da numnar ils moviments d’opposiziun a l’intern, la situaziun economica desolata, l’ineffizienza da l’economia da planisaziun sco er la concurrenza tras ils models da stadi social dal vest ch’han gì dapli success.

Moviments da liberaziun communistics

Ernesto Che Guevara, figura simbolica da l’antiimperialissem communistic

En fatscha a l’imperialissem e colonialissem europeic avevan las ideas da Marx gia chattà dapi il 1900 aderents er en blers pajais betg industrialisads che vegnivan dominads dal martgà mundial e da l’egemonia dal vest.

Il svilup a l’intern da l’Uniun sovietica è per part bain er vegnì crititgà da socialists e communists da quests pajais; ma en vista a l’avanzament dal faschissem èn ins tuttina sa tegnì a la solidaritad fundamentala envers l’Uniun sovietica. Cun la victoria cunter la Germania naziunalsocialistica, la quala ha custà bleras unfrendas da vart da l’Uniun sovietica, e la Guerra fraida ch’è suandada, ha l’imaginaziun d’in antagonissem da duas partidas er gudagnà qua adina dapli plausibilitad.

Surtut suenter il success da la revoluziun da Fidel Castro a Cuba il 1958 èn blers moviments da liberaziun en l’uschenumnà Terz Mund sa referids al marxissem-leninissem ed han sviluppà quel confurm a lur situaziun ad in instrument antiimperialistic.

Rumenia

Er a la Rumenia èsi reussì sut Nicolae Ceaușescu da cuntanscher in’independenza relativa envers l’Uniun sovietica. Uschia ha il pajais crititgà tant l’occupaziun sovietica da la Tschecoslovachia il 1968 sco er il boicot dals gieus olimpics 1984 a Los Angeles, dals quals la Rumenia ha fatg part sco sulet stadi dal bloc da l’ost.

L’aspect negativ dal curs d’independenza ha però furmà in cult da persuna grotesc enturn Ceaușescu, l’omnipreschientscha da la polizia secreta Securitate ed ina depauperisaziun dramatica da la populaziun. Questa dictatura è vegnida privada da la pussanza il 1989 en rom d’ina revolta sanguinusa.

Albania

Suenter la Segunda Guerra mundiala è l’Albania s’avischinada a la Jugoslavia da Tito, ha però gia rut il 1948 cun quella ed è daventada in stretg allià da l’Uniun sovietica. Il 1949 è il pajais daventà commember dal Cussegl per agid economic vicendaivel ed ha furmà in dals commembers fundaturs dal Patg da Varsovia.

Tras la destalinisaziun e la perioda da marschauna ch’è stada colliada cun quai, ha Enver Hoxha uss er rut cun l’Uniun sovietica; il 1968 è l’Albania sortida dal Cussegl per agid economic vicendaivel e dal Patg da Varsovia. Da qua davent è il pajais s’orientà a la China maoistica; il maoissem è vegnì declerà sco nova doctrina statala.

La mort da Mao il 1976 e las refurmas iniziadas da Deng Xiaoping han danovamain manà ad ina vieuta en l’orientaziun politica. Il pajais ha rut uffizialmain cun il maoissem ed ha suandà ina nova via albanaisa vers il socialissem ch’era segnada d’ina politica spezialmain isolaziunistica ed autarca.

Corea dal Nord: ideologia da Chuch’e e Sŏn’gun

Fin il 1977 steva la Corea dal Nord sut l’ensaina dal marxissem-leninissem; alura ha Kim Il-sung remplazzà quella tras l’ideologia da Chuch’e ch’el aveva sez sviluppà. La finamira da quella n’è betg pli la societad senza classas, mabain ina sort «amicizia da las classas». Vitiers vegn ina ferma cumponenta naziunala che tschenta ils agens interess sur quels dal moviment. En pli vegn accentuà che betg la partida communistica ubain il proletariat duain transfurmar la societad, mabain in singul «manader da lavurants», al qual sto vegnir concedì loialitad senza resalvas. Il 2009 ha Kim Jong-il cumplettà l’ideologia da Chuch’e tras l’ideologia da Sŏn’gun che stabilescha il primat dal militar. A medem temp èn tut ils renviaments directs al communissem vegnids stritgads da la constituziun.

Communissem da refurma en l’ost

En ils stadis dal bloc da l’ost cun ina tradiziun democratica pli veglia hai dà a partir dal 1953 emprovas da cuntanscher dapli autonomia e da s’emancipar dal «frar grond» a Moscau. Questas emprovas da refurmar il stadi senza metter en dumonda ses fundament socialistic sco tal vegnan subsummadas sut il term dal communissem da refurma. Quest svilup ha cumenzà cun la Sullevaziun dal pievel dal 17 da zercladur 1953 en la Republica democratica tudestga (ch’aveva però plitost in caracter anticommunistic che da refurma). Quel ha l’emprim gì en mira refurmas dal temp da la lavur e da las pajas, ha alura mess en dumonda il monopol da pussanza da la SED ed ha er gia avisà la reuniun tudestga. La Sullevaziun dal pievel en l’Ungaria il 1956 e la Primavaira da Prag dal 1968 en la Tschecoslovachia han fatg reviver ils cussegls e las societads cooperativas en cumbinaziun cun ina precauta liberalisaziun da l’economia ed admissiun d’interpresas privatas. Questas emprovas èn tuttas vegnidas purtadas d’ina vasta part da la populaziun ed èn adina vegnidas abattidas da l’Armada cotschna cun la forza en quel mument ch’il pajais tirava en consideraziun da sa schliar dal Patg da Varsovia e da l’Uniun sovietica.

Er entaifer il moviment sindical independent Solidarność en Pologna hai dà a l’entschatta represchentants prominents ch’avisavan in communissem da refurma, per exempel cun pretender la controlla sur la repartiziun da mangiativas en il pajais. Suenter las chaumas d’avust da l’onn 1980 ha l’occupaziun da la Pologna tras truppas sovieticas pudì vegnir impedida pir l’ultim mument: il december 1981 ha general Wojciech Jaruzelski numnadamain relaschà il dretg da guerra, il qual è restà en vigur fin il 1983.

Eurocommunissem en il vest

En l’Europa dal Vest eran moviments communistics derasads fin il 1939 en blers stadis. Suenter la Segunda Guerra mundiala è sa furmada en l’Italia a basa da lavurs preparatoricas dad Antonio Gramsci l’uschenumnà ‹eurocommunissem›. Quel sa distanziava cleramain dal stalinissem e vuleva cuntanscher refurmas economicas e socialas tras maioritads parlamentaras. En Frantscha represchenta la partida communistica, la quala vegn purtada da sindicats vaira ferms, en ils onns 1970 e puspè suenter la fin dal bloc da l’ost posiziuns eurocommunisticas.

Neomarxissem

La teoria critica da la Scola da Francfurt vuleva contribuir a sviluppar in nov subject revoluziunar or da la ‹societad furmada› dal chapitalissem tardiv. Quel dueva gidar a surmuntar il «caracter autoritar» (Erich Fromm) e l’«uman unidimensiunal» (Herbert Marcuse) tant dal faschissem sco er dal communissem statal ortodox. Successurs areguard lur critica da las valurs furman auturs sco Michael Heinrich, Robert Kurz e Moishe Postone.

Gruppas pitschnas communisticas

En la Germania dal vest, nua che la partida communistica è vegnida scumandada il 1956, èn sa furmadas en la fasa da tensiun politica suenter il moviment da students numerusas gruppas communisticas (uschenumnadas K-Gruppen) che s’orientavan tut tenor ad in u plirs stadis communistics ‹realexistents› e sa concurrenzavan savens vaira ferm.

Critica dal realsocialissem

Critica marxistica, socialistica e liberala

Monument da Rosa Luxemburg: «Libertad è adina la libertad da quel che pensa autramain»

La critica che vegn exprimida envers il sistem realexistent che pretenda da correspunder als criteris communistics tanghescha differents puncts:

• Mancanza da democrazia da basa: Il scumond da partidas e da fracziuns decretà da Lenin blocheschia la participaziun da la societad che saja necessaria sco er l’atgna iniziativa dals lavurants; quai mettia en privel il svilup dal socialissem (Rosa Luxemburg).

• Birocrazia: Tras l’isolaziun da la Russia sovietica haja ina nova classa da birocrats pudì «surpigliar la pussanza», quai ch’haja manà ad ina «degeneraziun» dal stadi.

• Problems da calculaziun: Ina repartiziun da prestaziuns e bains che fetschia senn na saja strusch pussaivla senza ina libra furmaziun dals pretschs. I manchia ina basa da calculaziun fidabla, uschia ch’i saja nunpussaivel da coordinar in cun l’auter ils basegns ed interess da tut ils individis (Ludwig von Mises, Friedrich August von Hayek).

• Centralissem: La partida da cader sovietica, organisada da surengiu, saja structuralmain incapabla da schliar ils problems economics dal pajais (Wolfgang Leonhard).

• Manipulaziun ideologica: Il marxissem-leninissem da Stalin e Mao muntia en vardad ina ruptura cun las ideas oriundas da Marx, Engels e Lenin e perverteschia quellas (George Orwell, Oskar Negt, Iring Fetscher).

• Totalitarissem: La furma da regenza da l’Uniun sovietica na permettia structuralmain nagina democratisaziun e supprimia il liber svilup da l’uman a moda tuttina ferma sco il faschissem (Hannah Arendt).

• La furma sociala en l’Uniun sovietica ed en la China na correspundia betg al socialissem/communissem, mabain represchentia ina furma birocratisada e marventada dal despotissem asiatic (Karl August Wittfogel, Rudolf Bahro, Rudi Dutschke).

• Imperialissem: La dictatura a l’intern dal pajais e la flaivlezza economica da l’Uniun sovietica mainia ad in basegn d’expansiun a l’exteriur ed a pretensiuns egemonialas che mettian en privel la pasch mundiala (tenor ils communists da refurma, anticommunists e tscherts moviments da liberaziun dal Terz Mund).

En il center da blers puncts da critica stat il domini d’ina partida unitara, il qual furmava e furma il segn caracteristic communabel da las «democrazias dal pievel». Formalmain pudevan, per exempel en il sistem da partidas da bloc da la Republica democratica tudestga, exister er vinavant ulteriuras partidas pli pitschnas; quellas eran però messas ideologicamain en lingia cun la SED e na dastgavan mai periclitar la maioritad da quella.

Totalitarissem

Dapi sia cumparsa en ils onns 1920 cumpareglia la teoria dal totalitarissem ils sistems politics dal faschissem cun quels dal marxissem-leninissem resp. stalinissem. Lur represchentants partan da sumeglientschas tranter ils dus sistems e concepts da partida, e quai tant areguard dumondas formalas sco er en connex cun ils cuntegns. Critichers da questa tesa la rinfatschan da sconuscher uschia l’excepziunalitad dal naziunalsocialissem e da bagatellisar ils crims da quel. En general stoppia en pli vegnir fatg la differenza tranter furmas existentas dal communissem e ses fundament teoretic; gia quels na sajan numnadamain betg stads congruents.

Communissem da sanestra

En il decurs dals onns 1920 è sa cristallisà entaifer il moviment communistic il communissem da sanestra sco agen moviment. Il pli enconuschent represchentant da quel è stà Amadeo Bordiga. El ha crititgà tant la stalinisaziun entaifer la partida communistica sco er il trotzkissem. Entant che la gronda part da las organisaziuns communisticas dal temp suenter il 1945 han defendì il socialissem real existent, han Bordiga e la parida communistica internaziunala mess avant en pliras scrittiras, pertge che l’Uniun sovietica ed ils auters stadis «realsocialistics» na sajan per els betg socialistics, mabain represchentian ina furma speziala dal svilup chapitalistic. Auters teoretichers dal communissem da sanestra che sa distanziavan en ils onns 1920 da Lenin ed avevan en mira in domini da cussegls dal proletariat (communissem da cussegls) eran Anton Pannekoek ed Otto Rühle, ma er Karl Korsch ed auters represchentants da l’ala «ultrasanestra» da la KPD; il 1925/26, en rom da la stalinisaziun, è quella vegnida stuschada or da la partida. Cuntrari a Rühle e Pannekoek sa referivan els en in senn positiv al leninissem. La recepziun da Korsch e Rühle ha influenzà duas generaziuns pli tard il moviment da students en Germania.

Dapi la fin dal realsocialissem vegnan posiziuns communisticas da sanestra puspè fatgas valair pli savens.

Postcommunissem dal temp preschent

Partidas postcommunisticas

Suenter la fin dal socialissem realexistent èn bleras da las partidas communisticas che furmavan vidavant las purtadras da la pussanza statala sa refurmadas, han dà a sasezzas in nov program ed in nov num. Questas partidas han favurisà concepts sco la democrazia da basa ed il socialissem democratic al lieu d’ina dictatura dal proletariat e la pretensiun d’ina partida suletta da diriger il stadi.

Concepts postmarxistics

Sa basond sin la teoria critica è sa sviluppada surtut en milieus academics ina confruntaziun alternativa e critica cun l’urden social burgais-chapitalistic. Sco expressiun da questa furma da la societad vegnan crititgadas tschertas ideologias e tendenzas sco la posiziun da fetisch da la lavur, la persunalisaziun da relaziuns abstractas, l’antisemitissem u l’antiamericanissem. Ils critichers na sa refereschan betg be a Karl Marx, mabain surtut er als represchentants da la teoria critica (Adorno, Horkheimer). En il decurs da quai èn sa furmadas en il spectrum sanester-alternativ novs moviments, ils quals han surtut survegnì nov schlantsch dapi ils attentats dals 11 da settember 2001.

La finamira da quests novs moviments è da surmuntar las relaziuns burgais-chapitalisticas e da las transfurmar en ina societad «liberada». Il chapitalissem vegn suttamess en quest connex ad in’analisa che metta novs accents. La finamira saja da laschar nascher en rom d’in process da discussiun e transfurmaziun ina societad cuminaivla e senza sforzs, en la quala l’uman e ses basegns stattan en il center. Sa referind ad Adorno (dialectica negativa, minima moralia) vegn per part proclamà in ‹scumond da maletgs›, vul dir desistì da s’imaginar co che quest avegnir liberà duess vesair or.

Quests novs moviments sa distanzieschan cleramain dal marxissem tradiziunal, damai che quel resguarda il proletariat sco «subject revoluziunar» e tracta il term da la ‹lavur› a moda positiva. En la discussiun actuala vegn la lavur però chapida sco activitad specificamain chapitalistica che stira l’uman or da sia vita da mintgadi. Er la retorica marxistica dal cumbat da classa vegn refusada sco persunalisaziun inadequata. Caracteristic per ils novs moviments è er lur grad d’organisaziun che vegn tegnì sapientivamain fitg bass.

Il socialissem realexistent analiseschan ils postmarxists sco furma specifica da dictaturas da svilup. Sut il pretext (e cartend) d’eriger ina societad socialistica han quellas sulettamain prendì suenter l’industrialisaziun sin il fundament d’ina socialisaziun a favur da la producziun da rauba.

Litteratura

Istorgia generala

• Bini Adamczak: Kommunismus. Kleine Geschichte, wie endlich alles anders wird. Unrast, Münster 2004, ISBN 3-89771-430-2.
• Bini Adamczak: GESTERN MORGEN. Über die Einsamkeit kommunistischer Gespenster und die Rekonstruktion der Zukunft. Unrast, Münster 2007, ISBN 978-3-89771-465-6.
• Uwe Backes, Stéphane Courtois (ed.): ‹Ein Gespenst geht um in Europa›. Das Erbe kommunistischer Ideologien (= Schriften des Hannah-Arendt-Instituts für Totalitarismusforschung, tom 20). Böhlau, Cologna e.a. 2002, ISBN 3-412-15001-0.
• Günter Bartsch: Kommunismus, Sozialismus, Anarchismus, Wurzeln, Unterschiede und Gemeinsamkeiten. Herder-Verlag, Freiburg/Br., Basilea, Vienna 1976, ISBN 3-451-07592-X.
• Lutz Brangsch, Michael Brie (ed.): Das Kommunistische. Oder: Ein Gespenst kommt nicht zur Ruhe. VSA Verlag, Hamburg 2016, ISN ISBN 978-3-89965-627-5.
• Max Beer: Allgemeine Geschichte des Sozialismus und der sozialen Kämpfe. Mit Ergänzungen von Hermann Duncker, 2. ed., restampa da la 7. ed. dal 1931, Erlangen 1973, ISBN 3-920531-17-5 (Reprint online).
• Michael Brie: Omnia sunt communia – Von der Möglichkeit des Kommunismus nach seinem Scheitern. Eine Skizze – Lothar Kühne gewidmet (PDF; 2 MB), en: Klaus Kinner, Ernst Wurl: Linke Utopie – die Zukunft denken. VI. Rosa Luxemburg Konferenz. 24/25 da mars 2006, RLS Sachsen, Lipsia, p. 43–86.
• Archie Brown: Aufstieg und Fall des Kommunismus. Propyläen, 2009, ISBN 3-549-07293-7.
• Stéphane Courtois: Ein Handbuch des Kommunismus. Geschichte – Ideen – Köpfe. Piper, Minca 2010, ISBN 978-3-492-05260-3.
• Isaac Deutscher: Die unvollendete Revolution. Francfurt 1973.
• Gerd Koenen: Was war der Kommunismus? Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2010, ISBN 978-3-525-32301-4.
• David Priestland: Weltgeschichte des Kommunismus. Von der Französischen Revolution bis heute. Siedler Verlag, Minca 2009, ISBN 978-3-88680-708-6.

Critica e cuntracritica

• Courtois, Werth, Panné, Paczkowski, Bartosek, Margolin: Das Schwarzbuch des Kommunismus, Unterdrückung, Verbrechen und Terror. Piper, Minca 1998, ISBN 3-492-04053-5.
• Jens Mecklenburg: ‹Roter Holocaust›? Kritik des Schwarzbuchs des Kommunismus. Konkret, Hamburg 1998, ISBN 3-89458-169-7.

Colliaziuns

 Commons: Communissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• www.mlwerke.de – Pleds, scrittiras, brevs e studis scientifics che tractan ils classichers marxistics
• marxists.org – Marxists Internet Archive
• Biblioteca da la sanestra communistica
• Rosa-Luxemburg-Stiftung: Kommunismus. Reizwort für die Mächtigen, Unwort in der veröffentlichten Meinung, umkämpfter Begriff auch unter Linken. Materialiensammlung
• Geschichte des Kommunismus sin geschichte-wissen.de