Socialissem

Demonstraziun socialistica il prim da matg 1912 (Union Square, New York)

Il socialissem (da latin socialis, ‹da camarat›) è ina da las trais grondas ideologias ch’èn sa furmadas en il 19avel tschientaner, sper il liberalissem ed il conservatissem. I n’exista nagina definiziun clera dal term. El cumpiglia in’entira paletta d’orientaziuns politicas. Quellas tanschan da moviments revoluziunars e partidas da cumbat che vulan surmuntar svelt ed a moda violenta il chapitalissem (extremissem da sanestra) fin a lingias refurmatoricas ch’acceptan il parlamentarissem e la democrazia (socialissem democratic). Approximativamain vegn differenzià tranter communissem, democrazia sociala ed anarchissem. Ils socialists accentueschan per ordinari las valurs fundamentalas egualitad, gistadad e solidaritad e suttastritgan la muntada tant da moviments socials pratics sco er d’ina critica da la societad teoretica; lur finamira è d’unir quests dus pols prendend en mira in urden social ed economic gist.

Istoricamain hai dà e datti en blers stadis sistems che numnan sasezs ‹socialissem real› u ‹socialissem statal› e ch’èn d’attribuir da princip als sistems autoritars u totalitars. Exempels furman l’Uniun sovietica, la China, la Corea dal Nord, la Republica democratica tudestga u la Cuba.

Noziun e definiziun

Istorgia da la noziun

Socialistae (latin) u socialisti (talian) era en il 18avel tschientaner ina designaziun polemica che teologs catolic-romans ch’avevan ina tenuta critica envers l’illuminissem duvravan per ils represchentants dal dretg natiral modern en il stil da Hugo Grotius e Samuel von Pufendorf. Il 1762 ha Jean-Jacques Rousseau scrit si’ovra ‹Du contrat social›, tenor la quala il stadi sa basa sin in contract tranter individis libers. Dapi il 1793 vegn duvrà en Germania per aderents dal princip da solidaritad tenor Pufendorf il term ‹socialists›.

Il term ‹socialissem› cumpara l’emprima giada il 1803 en la furma taliana socialismo. Giacomo Giuliani al dovra a moda positiva en connex cun il ‹Contrat social› da Rousseau, accentuond però ch’i saja la voluntad da Dieu che la societad saja segnada d’ierarchias tranter ils umans. Questa reinterpretaziun religiusa è percunter fruntada sin gronda critica, damai ch’il term dueva esser reservà per la tenuta liberala da l’illuminissem.

L’emprim diever dal pled socialist en l’englais è cumprovà l’onn 1824; il term franzos socialisme cumpara a partir dal 1832 tar Joncières e chatta ina pli vasta derasaziun entras las scrittiras da Leroux e Reybaud.

L’adjectiv ‹social› vegniva duvrà a l’entschatta en il senn da ‹communabel›, ‹gist› u ‹nizzaivel per la societad›. Il term ‹socialistic› è percunter vegnì chapì da l’entschatta ennà en in senn politic. I sa tracta d’ina extensiun da l’idea sociala dal temp da l’illuminissem: quella na dueva betg be valair per il dretg, mabain er per il possess.

Problematica da definir il term

Manifestaziun da la Partida socialistica europeica a Brüssel (2010)

Presidents da stadis latinamericans a chaschun dal Fórum Social Mundial (2008)

Socialissem statal en la Republica Populara da la China (2012)

Tge che socialissem signifitgia propi, è contestà dapi daditg. Gia il 1920 ha il sociolog Sombart rimnà 260 emprovas da definir il term.

Ina definiziun generala, cumprovada e scientificamain valaivla n’exista betg. Il cuntrari è il diever dal pled segnà d’ina gronda varietad da muntadas e d’ina significaziun diffusa ch’è ultra da quai suttamessa ad ina transfurmaziun cuntinuanta. Perquai vegn il term savens collià cun in ulteriur adjectiv ch’al duaja gidar a concretisar (proletar, scientific, democratic, cristian, conservativ, utopic e.a.). Ulteriurs exempel per talas specificaziuns èn socialissem agrar, socialissem statal u socialissem da refurma.

Sco emprovas da tschiffar l’entira dimensiun dal term pudessan valair las suandantas definiziuns: «Il socialissem sa referescha ad in vast spectrum da teorias economicas d’organisaziun sociala, las qualas han en mira da stgaffir ina societad eguala sa fundond sin il possess collectiv e l’administraziun politica.»

«Il term socialissem designescha ideologias che propagheschan da surmuntar il chapitalissem e da liberar la classa dals lavurants or da la povradad e supressiun (dumonda sociala) a favur d’in urden social orientà a l’egualitad, solidaritad ed emancipaziun.»

«Il socialissem po vegnir definì sco doctrina politica ch’è vegnida sviluppada sco cuntramodel al chapitalissem e che vul midar las relaziuns socialas vertentas a favur d’egualitad e giustia sociala, sco urden social ch’è organisà tenor quests princips e sco moviment politic ch’ha en mira quest urden social.»

La multifariadad dal term s’augmenta anc tras il fatg che ‹socialissem› po sa referir tant a metodas e finamiras, moviments politics e socials sco er a fasas istoricas e sistems actuals. En quest senn po el esser:

• Ina teoria socialeconomica, politica, filosofica, pedagogica resp. etica ch’ha en mira d’interpretar, analisar, crititgar e transfurmar tschertas relaziuns socialas.
• In moviment politic ch’emprova da realisar las pretensiuns e finamiras praticas formuladas tras il socialissem.
• L’urden social che represchenta areguard la producziun economica e las furmas da viver il socialissem.
• En rom dal marxissem-leninissem ina fasa da svilup istorica che furma la transiziun tranter la societad chapitalistica e la societad communistica.
• Il term ‹socialissem real›, cun il qual ils stadis che vegnivan regids a partir dal 1917 d’ina partida communistica designavan sasezs.

Tenor il politolog Günter Rieger laschan ideologias socialisticas sa differenziar primo areguard lur tenuta envers il stadi (socialissem statal vs. anarchissem), secundo areguard la moda e maniera co che la transfurmaziun da la societad avisada duaja vegnir cuntanschida (revoluziun vs. refurma) e terzio areguard la dumonda, tge spazi che vegn concedì als differents interess socials ed economics da las gruppas cumpigliadas (antagonissem da classa vs. pluralissem).

Survista istorica

In moviment explicitamain socialistic è pir sa sviluppà en consequenza da l’illuminissem e da la Revoluziun industriala tranter la fin dal 18avel tschientaner e la mesadad dal 19avel tschientaner. El è stà collià stretgamain cun il svilup dal moviment da lavurants. Sco tut ils -issems, ha il socialissem chattà en il decurs da l’istorgia fitg differentas expressiuns: da las ideas cooperativas dals socialists temprivs sur las structuras da politica da partida dals socialdemocrats e socialists fin a las partidas communisticas, las qualas èn sa manifestadas en il decurs dal 20avel tschientaner en furmas vaira differentas.

Socialissem tempriv

Socialists temprivs sco François Noël Babeuf, Claude-Henri Comte de Saint-Simon, Louis-Auguste Blanqui, Charles Fourier, Pierre-Joseph Proudhon, William Godwin, Robert Owen u Moses Hess han preschentà concepts politics che tanschan da dictaturas quasi absolutisticas fin ad in federalissem cun tratgs anarchics. Unids eran els tant en lur reacziun defensiva cunter ils effects dal chapitalissem tempriv sco er en lur speranza da stgaffir ina societad che surmuntia las differenzas da stan medievalas ed ils antagonissems da classa pli novs. Savens han els argumentà a moda vaira morala; in’analisa sociologica, sco quai che la dueva prestar Marx, mancava anc da quest temp.

Cuntrari a la situaziun da pli tard na vegniva il socialissem tempriv betg purtà da la classa dals lavurants, mabain dals mastergnants e da la pitschna burgaisia. Quels cumenzavan gia a sentir las difficultads ch’eran colliadas cun la Revoluziun industriala, senza ch’i fiss però sa furmà da quel temp in proletariat industrial.

Intgins socialists temprivs sco Robert Owen èn sa stentads da realisar communitads socialisticas serradas, entaifer las qualas ils lavurants duevan esser protegids d’in ambient che vegniva resentì sco ostil. La gronda part dals socialists ha però empruvà da midar a moda fundamentala l’entira societad.

Activists ch’eran inspirads d’ideas socialisticas èn sa participads tant a las revoluziuns franzosas dal 1789 e 1799 sco er a las revoluziuns europeicas dal 1848/1849 che valan surtut sco moviments burgais. Ina davosa culminaziun en il 19avel tschientaner han quests moviments dal socialissem tempriv chattà en la Communa da Paris dal 1871 che vala sco emprima revoluziun proletaria e ch’è vegnida abattida gia suenter curt temp a moda sanguinusa.

Sut l’influenza da quests svilups istorics èn las lingias da discussiun sa cristallisadas silsuenter a moda pli clera: las differentas inclinaziuns dal socialissem tempriv èn sa divididas en trais lingias principalas: l’anarchissem ed il moviment communistic e socialdemocratic ch’eran tuts dus influenzads dal marxissem. Sporadicamain han questas trais gruppas er lavurà ensemen, sco en il 20avel tschientaner a chaschun da las revoluziuns russas dal 1905 e dal favrer 1917 (percunter strusch pli a chaschun da la Revoluziun d’october 1917), tar la Republica dals cussegls a Minca il 1919 u tar la Guerra civila spagnola dal 1936 fin il 1939. Questas collavuraziuns èn però be stadas da curta durada, èn per ordinari stadas segnadas d’intensivas cuntraversas internas ed èn idas a finir en la victoria d’ina da las gruppas u en la sconfitta da tuttas.

Anarchissem

Louise Michel (1830−1905) è stada in’impurtanta exponenta da l’anarchissem

Er ils anarchists vesevan sasezs en la tradiziun socialistica: «Quai ch’ha fatg naufragi il zercladur 1848 n’è betg stà il socialissem sto tal, mabain il socialissem statal, il socialissem autoritar e reglamentà ch’aveva cret e sperà ch’il stadi dettia cumplaina suatientscha als basegns e giavischs legitims da la classa dals lavurants e ch’el veglia e possia introducir cun sia pussanza in nov urden social.»

La teoria da l’anarchissem ha perquai sbittà las structuras statalas sco instrument da pussanza. L’anarchissem sa basa sin l’uniun voluntara d’individis en collectivs, cussegls e communas per cuntanscher la medema finamira. El ha en mira ina sintesa tranter libertad individuala e responsabladad collectiva e sa differenziescha dals moviments autoritars. Al lieu dal stadi propona per exempel Bakunin «d’organisar il stadi en tala moda che mintga creatira masculina u feminina che vegn sin il mund chatta ils medems meds per sviluppar sias abilitads e per utilisar quellas tras la lavur».

Socialissem religius

Il moviment socialistic da tempra religiusa è sa furmà en il 19avel tschientaner en l’Europa Centrala, e quai en vista al moviment da lavurants che daventava adina pli ferm. Purtada è questa direcziun surtut vegnida da cristians engaschads socialmain, per part er da gidieus.

Ch’il socialissem, il qual dueva remplazzar il radicalissem democratic dals mastergnants, lavurants ed intellectuals tudestgs, è er sa constituì sco socialissem religius, è d’attribuir per ina buna part al giarsun cusunz Wilhelm Weitling che steva a l’entschatta dals onns 1840 a la testa da quest moviment. Si’utopia socialistica orientada a la cuminanza dals bains ha Weitling fundà en sia scrittira ‹Die Menschheit wie sie ist und sein sollte› (1839/40), ma er anc en ses ‹Evangelium eines armen Sünders› (1843) en emprima lingia sin valurs religiusas e cristianas.

Surtut dapi l’experientscha da l’Emprima Guerra mundiala è sa madirada tranter gidieus la persvasiun ch’ina pasch duraivla confurm a la Tora ed a l’Evangeli sa laschia be realisar cun surmuntar il chapitalissem che sa basia sin l’egoissem, la concurrenza e l’explotaziun.

Hermann Samuel Reimarus, Karl Kautsky, R. Eisler, Samuel George Frederick Brandon ed auters èn sa referids en lur cumbat social e politic cunter l’urden existent a la persuna e l’agir da Jesus ed accentueschan sia vischinanza tar il moviment dals zelots.

Auters, sco per exempel il teolog Hans Küng, èn da l’avis ch’i sa tractia d’ina intenziun artifiziala e construida da vulair prender en possess la persuna da Jesus per intents socialrevoluziunars.

Socialissem marxistic

Tenor Friedrich Engels munta ‹socialissem› anc il 1847 in moviment da la burgaisia, ‹communissem› percunter in moviment da lavurants; perquai han Karl Marx ed Engels dà da quel temp la preferientscha al term communissem. Anc il 1887 èn schizunt ils sindicats englais sa declerads sco moviment socialistic.

Sur lung temp ha il marxissem gì entaifer il moviment socialistic ina sort ‹suveranitad d’interpretaziun›. Dal temp che l’Emprima Internaziunala è dada dapart (1876) fin la fin dal 20avel tschientaner èn las discussiuns entaifer e davart il socialissem surtut vegnidas manadas a basa da la terminologia da Marx ed Engels.

Marx ed Engels consideravan il socialissem tempriv sco ‹socialissem utopic› ed èn sa stentads da dar al moviment la basa teoretica decisiva cun sviluppar il socialissem scientific. Tenor lur teoria è l’epoca dal chapitalissem segnada da la confruntaziun tranter la classa dals chapitalists (che possedan meds da producziun sco possess privat) e la classa dals lavurants (proletariat). Ils lavurants èn sfurzads da vender als chapitalists lur forza da lavur. Ils chapitalists engaschan ils lavurants cunter pajament e profiteschan da lur lavur en quel senn ch’els pajan als lavurants adina be ina part dals daners che vegnan gudagnads tras lur lavur. Uschia s’enritgeschan ils chapitalists cun explotar ils lavurants. Ils interess divergents da las duas classas sa chattan tenor Engels e Marx en in conflict permanent, pia en in cumbat da las classas. Quel s’agraveschia pli e pli, uschia che la classa da lavurants organisada stoppia la finala conquistar la pussanza per liberar sasezza. Ina giada che quest pass è fatg, èsi l’incumbensa da la dictatura dal proletariat d’eliminar dals meds da producziun tuttas furmas da possess privat per stgaffir uschia la premissa per la societad senza classas (communissem). Tenor Friedrich Engels sa preschenta questa dictatura sco domini democratic da la maioritad sur las restanzas da la classa dals sfruttaders. Ensemen cun Marx pretenda el da statalisar tut ils meds da producziun, per exempel en il ‹Manifest da la Partida communistica›:

«Il proletariat vegn a far diever da sia pussanza politica per strair or da maun a la burgaisia successivamain tut il chapital, da centralisar tut ils instruments da producziun en ils mauns dal stadi, vul dir dal proletariat organisà sco classa regenta, e d’amplifitgar uschè spert sco pussaivel las forzas da producziun.»

Monument per Marx ed Engels a Berlin

Co che la societad sa preschentia suenter il svilup dal socialissem al communissem, pia a la societad senza classas, n’han Marx ed Engels sapientivamain betg vulì concretisar. Quella vegnia a sa furmar, a basa da la teoria, per lung da svilups socials concrets. Dus enconuschents citats duain illustrar co ch’il svilup vers la fasa finala da la societad communistica dueva vesair ora:

«Suenter che la submissiun servila da l’individi sut la divisiun da la lavur è svanida e tras quai er la discrepanza tranter lavur spiertala e corporala; suenter che la lavur na furma betg be pli in med da surviver, mabain è daventada sezza il basegn da viver central; suenter ch’il svilup general dals individis ha er fatg crescher lur forzas da producziun e che tut las funtaunas da la ritgezza communabla sburflan pli ritgamain – pir en questa fasa superiura da la societad communistica po l’orizont da dretg burgais restrenschì vegnir surmuntà dal tuttafatg e po la societad scriver sin sia bandiera: ‹Mintgin tenor sias abilitads ed a mintgin tenor ses basegns!›»

«Uschespert ch’i na dat nagina classa sociala pli da supprimer ed uschespert ch’il domini da classas è ì a fin – e cun quel era il cumbat da surviver ch’era d’attribuir a la producziun anarchica da fin qua e cun il qual eran colliadas collisiuns ed excess – na datti nagut pli da reprimer che faschess necessaria ina pussanza da repressiun, vul dir in stadi. L’emprim act, en il qual il stadi passa si per propi sco represchentant da l’entira societad – numnadamain il prender possess dals meds da producziun en num da la societad – è a medem temp ses davos act autonom sco stadi. L’intervenziun d’ina pussanza statala en fatgs da la societad daventa da qua davent obsoleta sin adina dapli champs e sa durmenta tuttenina da sez. Al lieu dal reger persunas passa l’administrar raubas e diriger process da producziun. Il stadi na vegn betg ‹abolì›, el mora da sez.»

Wladimir Iljitsch Lenin ha interpretà la fasa da la dictatura sco furma da la societad per sasez, la quala el ha numnà socialissem. Entaifer quella, uschia si’opiniun, vegnan ils proletaris a midar las relaziuns da producziun cun socialisar ils meds da producziun, uschia che las differenzas da classa sa schlian cun il temp da sez. Il stadi, che valeva per Marx sco instrument da supprimer ina classa sociala tras l’autra, daventia uschia obsolet e moria da sez, quai che mainia a la furmaziun finala da la societad umana, numnadamain al communissem.

En rom da l’uschenumnada dispita dal revisiunissem entaifer ils socialdemocrats tudestgs èn marxists che pledavan per ina revoluziun sa distanziads da tals che vulevan cuntanscher il socialissem sur refurmas cuntinuantas. Rosa Luxemburg ha tranter auter accentuà la necessitad d’ina revoluziun cun far valair: «Per ils socialdemocrats datti in connex inseparabel tranter la refurma sociala e la revoluziun sociala: il cumbat per la refurma sociala è bain il med, ma la finamira è la midada sociala.»

Ses adversari a l’intern da la partida, Eduard Bernstein, era percunter da l’avis ch’ils socialdemocrats vegnian da realisar la vieuta fundamentala da la societad cun persequitar in process da refurma cuntinuant. El ha mess en dumonda la necessitad da la revoluziun proletaria ed ha propagà da sa participar al sistem politic da l’Imperi. Questa differenziaziun è sa mantegnida dal temp da la Republica da Weimar ed er anc durant ils emprims ventg onns da la Republica federala tudestga.

Socialissem real

Sco ‹socialissem real› (er: ‹realsocialissem› u ‹socialissem realexistent›) sa designavan quels stadis che vegnivan regids dapi il 1917 d’ina partida communistica, per ordinari tenor il sistem d’ina partida. Igl eran quai surtut l’Uniun sovietica ed a partir dal 1945 ils stadis dal bloc da l’ost ch’eran liads al sistem da quella: la Pologna, la Tschecoslovachia, l’Ungaria, la Bulgaria, la Rumenia, la Republica democratica tudestga; ma er la Mongolia tranter il 1924 ed il 1992. Ultra da quai existan fin oz sistems fitg divers che vegnan per part subsummads sut la noziun socialissem real: la Republica Populara da la China (dapi il 1949), il Vietnam reunì suenter la Guerra dal Vietnam (dapi il 1975, resp. parzialmain gia pli baud), Laos (dapi il 1975), Cuba (dapi il 1959) e la Corea dal Nord (dapi il 1948).

Cun la Revoluziun d’october dal 1917 en Russia èn las ideas dal socialissem vegnidas messas enturn per l’emprima giada en la pratica en in stadi a gronda surfatscha. Il term dal socialissem real dueva explitgar, pertge che bleras prognosas da la teoria marxistica – sco la revoluziun mundiala u il svilup andetg da gronda bainstanza – n’èn betg sa verifitgadas en ils stadis socialistics; quests stadis duevan tuttina sa sviluppar vinavant vers il communissem, avevan però da sbatter cun problems da la politica reala.

Lenin e Trotzki cun schuldads e delegads al congress da la partida communistica russa (1921)

Suenter la mort da Lenin ha Stalin fatg valair la teoria d’in «socialissem en in pajais», il qual saja bun da s’etablir e da sa mantegnair independentamain da la revoluziun mundiala. Trotzki percunter ha sviluppà sia teoria da la revoluziun permanenta; tras novas midadas a l’intern e revoluziuns en ulteriurs pajais vuleva el impedir che la revoluziun sociala sa marventia plaunsieu pervi da la birocrazia creschenta. Suenter che Stalin è sa fatg valair envers Trotzki, ha la partida communistica regenta er abandunà las finamiras oriundas dals bolschevics ch’avevan mess en vista ina democratisaziun da las structuras statalas apaina che las relaziuns da producziun sajan endrizzadas tenor ils princips socialistics. Sut il term ‹stalinissem› vegnan subsummadas las mesiras repressivas rigurusas che duevan suandar cun l’intent d’industrialisar il pajais, da collectivar l’agricultura, da realisar in’omogenisaziun etnica e da stenschentar tut las furmas d’opposiziun. Questa politica da Stalin e per part er da ses successurs sco er las cuntravenziuns permanentas cunter ils dretgs umans en ils stadis dal socialissem real han discredità quests sistems en tut il mund. Il fatg che tals stadis han facticamain realisà ina politica da pussanza naziunala, dictatoric-tecnocratica ed imperialistica ha periclità il svilup d’in socialissem independent da l’Uniun sovietica u da la China. Il socialissem real vegn ubain vesì sco la consequenza logica dal model socialistic da Marx ubain sco la perversiun da quel, uschia che blers critichers han snegà a quests stadis il dretg da sa numnar socialistics.

Dapi la vieuta e las revoluziuns paschaivlas dal 1989 è l’opiniun generala quella ch’il socialissem real, malgrà intgins sistems da quest gener anc existents, haja fatg istoricamain naufragi. Sco motivs principals vegnan enumerads ils suandants svilups:

• Cuntrari a quai ch’il marxissem aveva preditg, èn ils stadis industrials d’orientaziun chapitalistica en l’Europa, l’America dal Nord e l’Asia da l’Ost sa sviluppads sut pressiun dal moviment da lavurants e da la concurrenza dal socialissem real a stadis socials. Quels èn segnads d’in sistem da segirezza sociala che mitigescha las pli grondas differenzas socialas e la povradad e che minimescha uschia er il potenzial revoluziunar en ils stadis respectivs.
• L’apparat statal da la gronda part dals stadis dal socialissem real è sa mussà sco memia pauc flexibel, e quai betg il davos perquai ch’i mancavan ils instruments da cundecisiun democratica. Pervi d’impediments ideologics ed auters n’eran quests stadis betg preparads e betg abels d’ir enturn cun il grad da cumplexitad creschent da las societads dal vest modernas.
• Ils stadis dal socialissem real s’orientavan per ordinari al model da modernisaziun chapitalistic. Cun excepziun d’intgins champs tecnologics n’eran els però betg abels da tegnair pass cun il grad da modernisaziun dals stadis chapitalistics. Tuttina empruvavan els – per exempel cun subvenziunar il sectur da la sanadad, il traffic public, la producziun da vivonda da basa, la construcziun d’abitaziuns e.a. – da surpassar las prestaziuns socialas dals stadis chapitalistics (quai ch’ha manà a la moda da dir «surpassar senza suatar»).
• A lunga vista ha la maioritad da la populaziun be purtà e sustegnì darar il sistem politic dals stadis realsocialistics. Quai è surtut stà il cas en stadis, nua ch’il sistem correspundent è vegnì sfurzà si d’ordaifer, senza ch’igl avess gì lieu ina revoluziun a l’intern (Ungaria, Tschecoslovachia, Rumenia, Pologna, Republica democratica tudestga e Bulgaria). Cunter l’opposiziun creschenta han ins tegnì en vita quests sistems tras in stadi da polizia pli e pli excessiv (spiunar, repressiuns, censura e.a.). La part da la populaziun ch’era malcuntenta e che fiss pli gugent emigrada, è savens vegnida retegnida en il pajais cun agid da mirs e saivs da fildarom, ma er cun determinaziuns da visum restrictivas. Stadis dal socialissem real han er sezs applitgà mezs, sut ils quals ils cumbattants dal socialissem avevan patì en il 19avel tschientaner, sco quai è per exempel stà il cas en las persecuziuns dals trotzkists.
• A l’economia planifitgada statala e centrala sco ch’ella è vegnida realisada en la gronda part dals stadis dal socialissem real mancava savens la survista areguard las cundiziuns da partenza ed ils basegns al lieu. La planisaziun economica a lunga vista, la quala sa privava quasi da la pussaivladad da pudair resguardar resuns ed objecziuns che vegnivan fatgas da vart da producents e consuments, n’era savens betg abla da reagir a curta vista sin situaziuns economicas cumplexas. La consequenza da quai è stà ch’ins ha savens producì sper ils basegns reals ora, ch’ins ha tralaschà investiziuns che fissan stadas necessarias, che resursas èn vegnidas impundidas a moda incunvegnenta e ch’igl ha mancà il stimul per innovaziuns. In ulteriur motiv economic per il naufragi dal socialissem real han furmà ils auts debits statals. Quels èn surtut s’augmentads dal temp da la Guerra fraida per garantir che l’armament possia tegnair pass cun il svilup militar dals Stadis Unids e da la NATO.

Democrazia sociala

Entaifer la democrazia sociala europeica è sa mess tras a partir da ca. il 1900 il refurmissem ch’è da l’avis ch’il socialissem sa laschia cuntanscher il meglier tras refurmas democraticas e betg tras ina revoluziun sociala. Tras quai han ins bandunà, l’emprim en la politica pratica e silsuenter er en la teoria, programs fundamentals che spetgavan tenor il concept marxistic dal cumbat da classas ch’il socialissem resultia d’in pegiurament dals cuntrasts socials che giaja a finir en ina revoluziun.

Eduard Bernstein (1850−1932), represchentant dal refurmissem socialdemocratic

En la Germania ha la discussiun davart ina via revoluziunara u refumistica dal socialissem cumenzà cun publicaziuns dad Eduard Bernstein, las qualas han mess ad ir il 1896 la debatta davart il revisiunissem. A l’entschatta ha la posiziun da Bernstein bain chattà nagina maioritad entaifer la SPD. Ma suenter la mort dal president da la partida August Bebel il 1913 è questa via sa messa tras pli e pli fitg sut ses successur Friedrich Ebert. Quai sco er il consentiment da la fracziun parlamentara da la SPD als emprests per finanziar l’Emprima Guerra mundiala – quai che dueva muntar la fin da l’Internaziunala socialistica – ha manifestà cuntraversas ideologicas a l’intern da la democrazia sociala; quellas duevan la finala manar a la spartiziun da la SPF en USPD e MSPD. Las differenzas èn anc creschidas il 1917 cun la Revoluziun d’october en Russia. La finala hai dà ina spartiziun tranter socialists e communists; quests ultims han fundà atgnas partidas communisticas. La ruptura tranter ils dus champs è surtut sa mussada en la relaziun envers l’uschenumnà socialissem real tenor il model sovietic. La partida communistica da la Germania (KPD) ch’è vegnida fundada l’entschatta 1919 ha fatg valair da preservar, sco successura da la Lia da Spartacus e defendend l’internaziunalissem proletar, las meglras tradiziuns socialdemocratas. Suenter ch’ils manaders da Spartacus e fundaturs da la KPD Rosa Luxemburg e Karl Liebknecht èn vegnids assassinads, è la separaziun dal moviment da lavurants tudestg en ina SPD orientada a refurmas ed en ina KPD marxistic-revoluziunara stada sigillada. L’USPD, ch’ha empruvà d’intermediar tranter quests dus pols, ha pers adina dapli aderents en omaduas direcziuns e n’ha giugà a partir dal 1922 nagina rolla decisiva pli entaifer la Republica da Weimar.

En la Russia è la democrazia sociala gia sa spartida il 1903 en ils menschevics (= ‹minoritars›) orientads a refurmas ed ils bolschevics (= ‹maioritars›) marxistic-revoluziunars. Suenter in’ulteriura emprova da collavurar, è la ruptura stada il 1912 definitiva. Als menschevics sut Kerenski duevi reussir cun la Revoluziun da favrer 1917 da derscher il zar e da furmar ina nova regenza; ma els han cuntinuà la guerra cunter la Germania cun l’intent da gudagnar ulteriurs territoris. Il manader teoretic dals bolschevics – e suenter ses return il 1917 er pratic – è stà Wladimir Iljitsch Lenin. Cun si’offerta d’ina pasch immediata ha el gudagnà la maioritad en il congress dals cussegls; quella ha el tratg a niz per metter ad ir ina nova revoluziun, la quala era drizzada questa giada cunter il parlament russ a Son Petersburg. Igl è suandada la Guerra civila russa ch’ha durà tschintg onns ed en il decurs da la quala igl è reussì als bolschevics da surventscher las differentas ‹truppas alvas› ch’eran restadas fidaivlas al zar. Sinaquai han ils bolschevics fundà l’Uniun da las republicas socialisticas sovieticas (URSS) ch’è vegnida regida a partir dal 1952 da la Partida communistica sco partida unitara statala. Pervi da quest svilup è la democrazia sociala russa stada privada quasi fin la fin da l’Uniun sovietica il 1990 da tutta relevanza politica.

Il conflict a l’intern dal socialissem en la «dumonda da sistem» è pia ida a fin en Germania a favur dals refurmists, en Russia percunter a favur dals leninists. En la Republica da Weimar, e surtut suenter il spustament a dretga da quella, è be anc creschida a partir dal 1923 la secessiun tranter ils socialdemocrats ed ils communists, quai ch’ha flaivlentà las perspectivas per il futur dal socialissem en tut il mund. Fin il program da Heidelberg dal 1925 ha la SPD bain anc tegnì ferm a la finamira da remplazzar l’urden economic chapitalistic tras in socialistic. En la politica da mintgadi è la partida però ida la via da refurmas, empruvond da realisar successivamain sias finamiras en il parlament cun agid da cumpromiss e coaliziuns, e quai er cun collavurar cun forzas adversarias entaifer la societad. Igl è bain reussì a la SPD da sa far valair sco ina da las partidas democraticas las pli grondas entaifer l’emprima republica tudestga, la quala ha er purtà la gronda part da las regenzas. Ma bainspert è ella vegnida en la defensiva politica envers partidas naziunalas e radicalas da dretga; il 1933, curt suenter la KPD, ha il nov reschim naziunalsocialistic er scumandà la SPD e tut las autras partidas auter che la NSDAP. Ils manaders da l’opposiziun han ins sinaquai laschà persequitar e las structuras da partida èn vegnidas destruidas.

Suenter la fin da la dictatura naziunalsocialistica ha la SPD pudì sa regenerar; per impedir ch’il faschissem possia puspè gudagnar influenza, ha ella recurrì a finamiras socialisticas che muntavan intervenziuns energias en la posiziun monopolistica dal chapitalissem. Ma pir suenter la vieuta a l’economia da martgà en rom dal program da Godesberg l’onn 1959 è ella sa declerada sco partida populara. Il term ‹socialissem› è ussa vegnì definì sco ‹socialissem democratic› – per sa distanziar explicitamain dal communissem sovietic e per s’exprimer a favur dal sistem pluralistic da las democrazias dal vest. Uschia èsi reussì a la partida da sa schliar pass per pass da sia rolla d’opposiziun; il 1969 ha la SPD tschentà en la persuna da Willy Brandt per l’emprima giada in chancelier federal da la Republica federala tudestga. En sia decleranza da la regenza ha el mess en vista «dapli democrazia», però nagin socialissem en il senn dals vegls programs da partida.

Entaifer la zona d’occupaziun sovietica è la SPD vegnida sfurzada da s’unir cun la KPD dominanta a la SED. Questa partida unitara è restada a la pussanza dal 1949 fin la vieuta dal 1989/1990 e s’orientava al sistem politic da l’Uniun sovietica. Là è il socialissem vegnì interpretà er vinavant en opposiziun cun il chapitalissem dal vest e sco fasa preliminara dal communissem.

Dapi la fin dal socialissem real han regenzas socialdemocraticas instradà in’avertura creschenta vers in ‹nov center›. L’ala sanestra da la SPD e critichers da la globalisaziun fan valair ch’ins bandunia uschia valurs fundamentalas da la democrazia sociala e fetschia in enclin davant il neoliberalissem (che vala sco furma spezialmain agressiva dal chapitalissem internaziunal).

La SPD resguarda sasezza però vinavant sco partida socialistica. Ella è commembra da l’Internaziunala socialistica e sa declera en il program da partida da Hamburg dal 2007 explicitamain a favur dal socialissem democratic, e quai en la tradiziun da l’«analisa da la societad marxistica».

Socialissem naziunal

Gia il filosof Johann Gottlieb Fichte è sa distanzià en sias scrittiras tardivas dal model da stadi liberal, remplazzond quel tras in socialistic, il qual el ha amplifitgà en il decurs da las guerras da liberaziun antinapoleonicas cun ideas naziunalas. El propagava uss in socialissem naziunal che dueva furmar ina via intermediara tranter la tenuta reservada dal stadi da guitader e l’intervenziunissem dal stadi d’assistenza sociala. Ses socialissem naziunal s’orientava ad ina furma economica prechapitalistica. L’urden economic dueva vegnir organisà sco economia da planisaziun statala a basa d’ina organisaziun corporativa.

Naziunalsocialissem

La relaziun tranter socialissem e naziunalsocialissem vegn discutada entaifer la scienza a moda cuntraversa; quai è surtut d’attribuir al fatg ch’il term ‹socialissem› vegn duvrà a moda fitg differenta. Uschia vegn la ferma tendenza antiliberala dal naziunalsocialissem designada per part sco ‹socialistica›. Medemamain sa tractavi tar ina part centrala da la propaganda dal naziunalsocialissem d’empermischuns da politica d’economia e sociala. Il naziunalsocialissem pretendeva d’esser – en cuntrast tar las empermischuns inaccumplidas dal socialissem ed en vista a la miseria da la crisa economica mundiala – in «socialissem d’acziun». Dal marxissem è il naziunalsocialissem sa distanzià decididamain ed ha laschà persequitar ed assassinar marxists e communists.

Il scienzià da dretg Johann Braun scriva: «Er il naziunalsocialissem sa basa sin in’utopia socialistica. Bain n’ha quel betg en mira in socialissem per tuts, pia internaziunal, mabain be in naziunal; ma la logica d’in pensar giuridic utopic prevala er qua.»

Il politicher da la SPD Rudolf Breitscheid ha manegià a chaschun dal di da partida dal 1931 a Lipsia che «schizunt il naziunalsocialissem saja sfurzà da dar a sasez ina cumparsa socialistica». Quai cumprovia «che a la fin da las fins marscha tuttina l’idea dal socialissem». Las gruppaziuns socialisticas entaifer la NSDAP, sco per exempel l’ala socialrevoluziunara enturn Otto Strasser, han però bandunà la partida avant la praisa da pussanza. Per auters resulta ina part essenziala da ses effect ideologic dal fatg ch’il naziunalsocialissem haja unì elements tant dal naziunalissem sco er dal socialissem.

Hitler sez, uschia l’istoricher Henry A. Turner, saja bain adina s’exprimì a favur dal possess privat e dal princip da concurrenza liberal. El n’haja però betg fatg quai or da ponderaziuns liberalas, mabain sin fundament da premissas socialdarwinisticas. En il senn d’in primat da la politica haja el postulà che l’economia stoppia adina star sut la cumplaina controlla da la politica. Ina teoria economica consistenta n’haja il naziunalsocialissem mai sviluppà. Er Joachim Fest conceda che Hitler n’haja bain mai statalisà meds da producziun, ma «betg auter che tut las tendenzas entaifer il socialissem ha er el promovì l’unifurmaziun sociala».

Nova sanestra

Rudi Dutschke (1940−1979), portavusch da la Nova sanestra en la Republica federala tudestga

Da l’opposiziun extraparlamentara dals onns 1960 èn resortidas dapi ils onns 1970 d’ina vart intginas gruppas communisticas, da l’autra vart gruppas ‹nundogmaticas› ed ‹antiautoritaras›, las qualas vegnan subsummadas sut il term ‹Nova sanestra›. Manaders da students sco Rudi Dutschke han represchentà in socialissem democratic, il qual els han cunfinà tant envers la democrazia sociala sco er envers il socialissem real. Questas gruppaziuns èn per ordinari stadas activas ordaifer las partidas, en l’ambient dals novs moviments socials, e na vegnivan strusch purtadas dals lavurants u dals sindicats; ellas han però cuntanschì influenza parlamentara cun la fundaziun ed il success creschent da la nova partida Die Grünen. Culturalmain ha il moviment da students dals onns 1960 manà ad ina liberalisaziun da la societad ed ad ina tenuta pli differenziada envers l’ideal dal socialissem che vegniva associà fin qua quasi be cun ils aspects dictatoricas dals sistems da l’ost.

Novas partidas socialisticas

Ord vista communistica è il socialissem democratic vegnì disfamà tranter il 1928 ed il 1934 en connex cun la SPD sco faschissem social. Er dal temp da la Republica democratica tudestga è quest term per ordinari vegnì duvrà da la SED sco sinonim per la democrazia sociala (en la furma svalitanta ‹democratissem social›). Suenter la vieuta ha la SED però declerà precis quest term sco nova idea directiva; il 1990 ha ella midà il num en Partei des Demokratischen Sozialismus (PDS) ed ha adattà il program; il 2005 è ella sa renumnada Die Linkspartei ed a partir dal 2007, suenter esser s’unida cun la WASG dal vest, sa numna la nova partida Die Linke.

En auters stadis da l’Europa dal Vest avevan partidas communisticas gia instradà a partir dals onns 1960 in curs antisovietic ch’è vegnì enconuschent sut il term ‹eurocommunissem›. Da quest moviment han per exempel fatg part la partida communistica da l’Italia (che sa numna dapi il 1990 Partito Democratico della Sinistra – PDS) u la partida communistica franzosa (PCF). Questas anteriuras partidas communisticas sa stentan d’ina vart da schlargiar il stadi social e da domesticar il chapitalissem tras intervenziuns legalas, da l’autra vart vulan ellas cumplementar il parlamentarissem tras plebiscits ed ulteriurs elements da la democrazia directa.

Perspectivas

Ina debatta scientifica davart il socialissem sco furma da la societad alternativa, sco ch’ella vegniva manada a las universitads ils onns 1960 en rom dal moviment da students, n’ha strusch pli lieu oz. Be singuls sociologs sco Wolfgang Fritz Haug pretendan en vista al chapitalissem da hightec e da las modas da viver ch’èn colliadas cun quel d’emprender or da las experientschas istoricas e d’actualisar il project socialistic.

En sia scrittira ‹Die Idee des Sozialismus› ha il filosof social Axel Honneth empruvà d’elavurar l’idea oriunda dal socialissem, da liberar quella da ses context da la revoluziun industriala e da la reformular uschia ch’ella è applitgabla er en noss temp. Per el furma la ‹libertad sociala› l’element central dal socialissem. En il mund dad oz muntia quai ina pratica politica experimentala sin via vers ina societad solidarica, la quala na saja betg be d’avisar sin il champ economic, mabain er en la sfera politica ed en las relaziuns persunalas (surtut tranter las schlattainas).

In’ulteriura reinterpretaziun preschenta il sociolog Heinz Dieterich cun ses concept dal socialissem en il 21avel tschientaner. El collia la teoria da valurs marxistica cun elements da la democrazia da basa; da quai resulta l’idea d’ina economia d’equivalenza che vegn dirigida directamain da las persunas che stgaffeschan la (pli-)valur e quai a basa democratica e senza sa suttametter al dictat da l’economia da martgà. Emprovas d’applitgar questa nova teoria en la pratica han gì lieu a Venezuela (‹Bolivarissem›) ed en la Bolivia.

Critica

L’effizienza economica è manglusa

Dapi l’entschatta da la discussiun reproscha l’economia politica als socialists da disponer da nagina alternativa economica che saja abla da sa cumprovar en la pratica resp. ch’ils experiments che sajan vegnids fatgs fin qua hajan tuts fatg naufragi. Entaifer la proxima generaziun d’economs ha Eugen von Böhm-Bawerk danovamain confruntà il marxissem en si’ovra ‹Kapital und Kapitalzins› (1884–1902) cun il problem dal quint economic; silsuenter ha Ludwig von Mises anc extendì ils arguments economics che pledian a disfavur dal socialissem. Tenor quests economs neghescha il socialissem l’entir process dal martgà; tras quai mancan ils pretschs da martgà, ils quals furman signals per stgarsezzas. Sche quels mancan, na datti nagina pussaivladad da giuditgar a moda raziunala davart investiziuns alternativas, sco che Mises è abel da deducir or da sia teoria d’acziun. Bain succeda il medem er en l’economia da martgà liber, numnadamain en quel mument ch’il stadi intervegn en il martgà cun diriger ils pretschs – er en quest cas vegn influenzada la direcziun da la producziun. A las regenzas resti alura be da returnar a l’economia libra u d’empruvar da curreger il dischequiliber tras ulteriuras furmas d’intervenziun, las qualas disturban da lur vart la structura da concurrenza dals pretschs da martgà. En quest senn è l’economia da mintga stadi intervenziunistic inevitablamain instabila – ma en ils stadis da l’economia da martgà succeda quai a moda bler pli moderada ch’en ils stadis da l’economia planifitgada.

Milton Friedman accentuescha che economias socialisticas produceschian en general products da pli nauscha qualitad per pretschs pli auts.

I mancan ils dretgs individuals e la constituziunalitad

Nietzsche, ch’ha vivì dal temp da Marx ed Engels, ha descrit il 1878 il socialissem sco il frar giuven dal despotissem che parevi prest surmuntà. Il socialissem dumondia suenter ina pussanza statala fitg vasta e ferma ed haja la tendenza da supprimer l’individi. Vers anora crititgeschia il socialissem bain la ferma pussanza statala existenta e pretendia da sasez da producir uschè pauc stadi sco pussaivel. Ma facticamain sa laschia il stadi da pussanza cesaric ch’il socialissem haja en mira be realisar cun suttametter tut ils burgais e cun agid d’in terrorissem rigurus. En quest senn fetschia il socialissem maldiever dal term da la giustia e prepari en vardad in reschim da terrur.

Er tenor l’opiniun dal scolar da Mises Friedrich August von Hayek ha la socialisaziun dals meds da producziun inevitablamain per consequenza ch’ils dretgs individuals e la constituziunalitad pegiureschan. Per pudair preservar dapertut e da tut temp il stadi da dretg stuess l’apparat da planisaziun acceptar che sias cumpetenzas d’intervenziun sajan limitadas; quai n’è però betg cumpatibel cun il sistem, damai che las autoritads na fissan en quest cas betg ablas d’exequir lur incumbensas.

L’econom Jürgen Pätzold ha formulà questa problematica suandantamain: «Areguard la politica sociala pretenda la planisaziun centrala il collectivissem ed areguard la politica statala il totalitarissem en furma dal sistem d’ina partida. In’economia da martgà che funcziuna è dependenta d’in ambient da libertads politicas ed economicas. Cun in’economia a basa d’ina administraziun centrala na fiss in tal sistem da libertads percunter betg cumpatibla. En l’economia da planisaziun furma la libertad d’agir e da sa mover dals individis in factur da disturbi latent, il qual il stadi emprova da chatschar enavos.»

Litteratura

• Rudolf Bahro: Die Alternative. Zur Kritik des real existierenden Sozialismus. 1977.
• Max Beer: Allgemeine Geschichte des Sozialismus und der sozialen Kämpfe. Mit Ergänzungen von Hermann Duncker, 2. ed., restampa da la 7. ed. dal 1931, Erlangen 1973, ISBN 3-920531-17-5 (versiun online).
• Michael Brie e Christoph Spehr: Was ist Sozialismus? Retscha Kontrovers da rosalux.de, Berlin 2008.
• Michael Brie: Sozialismus (PDF; 27 kB). En: Ulrich Brand, Bettina Lösch, Stefan Thimmel (ed.): ABC der Alternativen. Von ‹Ästhetik des Widerstands› bis ‹Ziviler Ungehorsam›, Hamburg 2007, p. 223s., ISBN 978-3-89965-247-5.
• B. Crick: Socialism. Milton Keynes, Open University Press. 1989.
• Erhard Crome: Sozialismus im 21. Jahrhundert. Zwölf Essays über die Zukunft (PDF; 898 kB). Berlin 2004.
• Jacques Droz (ed.): Geschichte des Sozialismus. 17 toms. Ullstein, Francfurt a.M.-Berlin-Vienna 1974ss.
• Konrad Farner e Theo Pinkus (ed.): Der Weg des Sozialismus. Quellen und Dokumente vom Erfurter Programm 1891 bis zur Erklärung von Havanna 1962. Rowohlt, Reinbek 1964.
• Iring Fetscher: Für eine bessere Gesellschaft. Studien zu Sozialismus und Sozialdemokratie. Ed. da Clemens K. Stepina e.a. Vienna: Lehner, 2007, ISBN 3-901749-57-8.
• Georg Fülberth: Sozialismus. Cologna: PapyRossa. 2010.
• Ralf Hoffrogge: Sozialismus und Arbeiterbewegung in Deutschland – von den Anfängen bis 1914, Stuttgart 2011, ISBN 3-89657-655-0.
• Axel Honneth: Die Idee des Sozialismus. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2015, ISBN 978-3-518-58678-5.
• Thomas Meyer: Sozialismus. VS Verlag, Wiesbaden 2008, ISBN 3-531-15445-1.
• S. Mukherjee / S. Ranaswamy: A History of Socialist Thought. Londra 2000, ISBN 0-7619-9465-3.
• Jost Müller: Sozialismus. Rotbuch 3000, ed. da Martin Hoffmann, Europäische Verlagsanstalt/Rotbuch Verlag Hamburg 2000, p. 6.
• P. Weber: Sozialismus als Kulturbewegung. Frühsozialistische Arbeiterbewegung und das Entstehen zweier feindlicher Brüder Marxismus und Anarchismus. Düsseldorf: Droste, 2000.

Critica

• Friedrich August von Hayek: The Road to Serfdom (1944). Ediziun tudestga: Der Weg zur Knechtschaft. Olzog 2007, ISBN 3-7892-8227-8.
• Friedrich August von Hayek: The Fatal Conceit: The Errors of Socialism (1988). Ediziun tudestga: Die verhängnisvolle Anmassung: Die Irrtümer des Sozialismus. Tübingen 1988, ISBN 3-16-146674-8.
• Ludwig von Mises: Die Gemeinwirtschaft – Untersuchungen über den Sozialismus. Gustav Fischer, Jena 1922, ISBN 978-3828204119 (online).

Colliaziuns

 Commons: Socialissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

 Commons: Socialists – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Glista da litteratura davart l’istorgia dal socialissem e dal moviment dals lavurants sin las paginas da la fundaziun da Rosa Luxemburg (online sin rosalux.de).
• Otto Bauer: Integraler Sozialismus.
• Max Beer: Allgemeine Geschichte des Sozialismus und der sozialen Kämpfe, toms 1–5. Berlin 1921–1923.
• Archiv da texts da William Morris.
• James P. Cannon: Was ist Sozialismus?
• Albert Einstein: Why Socialism?, en: Monthly Review, 1949. Tudestg: Warum Sozialismus?
• Francois Villegardelle: Geschichte der socialen Ideen vor der französischen Revolution, oder: Die alten Denker und Philosophen, die Vorläufer und Vorkämpfer der neueren Socialisten, Berlin 1846.