Utilisader:D.Camenisch/Cudeschs/Tge è l'illuminissem?/Illuminissem

Lectura da l'ovra da Voltaire ‹L'Orphelin de la Chine› (1755) en il salun da madame Geoffrin

Il term illuminissem designescha dapi ca. l'onn 1700 en general tut las stentas che servan a surmuntar cun agid dal pensar raziunal structuras ch'impedeschan il progress. Dapi ca. l'onn 1780 han ins er cumenzà a duvrar la noziun specificamain per il moviment da refurma spiertal e social da quel temp, per ses represchentants e sco noziun d'epoca en l'istorgia da l'Europa e da l'America dal Nord che tanscha ca. dal 1650 fin il 1800.

Sco caracteristicas centralas da l'illuminissem valan il referiment a la raschun sco instanza da sentenzia universala, il cumbat cunter pregiudizis, l'orientaziun vers las scienzas natiralas, il pledoyer per toleranza religiusa e l'orientaziun al dretg natiral. Ord vista sociopolitica intendeva l'illuminissem d'augmentar la libertad d'agir persunala (emancipaziun) e la furmaziun, da schlargiar ils dretgs da burgais, da derasar ils dretgs umans generals e d'introducir il bainstar public sco maxima per tut l'agir statal. Blers dals spierts avantgardistics da l'illuminissem eran optimistics ch'ina societad orientada a la raschun vegnia da schliar successivamain ils problems principals da la convivenza umana. Sco basa per cuntanscher questa finamira resguardavan els ina publicitad cun ina tenuta critica. In'emprima critica envers in raziunalissem al qual vegniva attribuì quasi tratgs religius è sa fatga valair a partir dal 1750 tranter ils illuminists sezs e silsuenter en las epocas dal Sturm und Drang e da la romantica.

Impuls illuministics han influenzà la litteratura, l'art figurativ e la politica, sco per exempel la Revoluziun americana dal 1776 u la Revoluziun franzosa dal 1789. Fin oz influenzeschan las ideas fundamentalas da l'illuminissem blers secturs da la societad, uschia ch'il term designescha er l'entir process da raziunalisaziun da la moderna.

Pervi da sias consequenzas tardivas vegn l'illuminissem europeic resguardà dapi il 1945 sco project betg finì ed ambivalent (p.ex. da vart da la Scola da Francfurt). Process d'emancipaziun cumparegliabels, lur mancanza u lur necessitad vegnan er discutads en autras culturas.

Term

Derivanza

Gravura or da l'‹Encyclopédie› (1772). La vardad circumdada da la filosofia e da la raschun

Il term ‹illuminissem› è collià fermamain cun la tendenza dal temp modern tempriv da sentenziar il temp medieval sco epoca segnada da stgirezza e da superstiziun; en cumparegliaziun cun l'antica vegniva quella resguardada sco regress. Il temp modern dueva opponer a la stgirezza dal temp medieval la glisch da l'enconuschientscha. La metaforica da la glisch pudess esser vegnida surpigliada da l'antica: da la glisch da l'enconuschientscha vegn discurrì en la filosofia greca, en la gnostica da l'antica tardiva sco er en la Bibla. La noziun è a medem temp colliada cun la stenta da tschiffar la vardad cun terms clers e distincts (p.ex. tar René Descartes, Gottfried Wilhelm Leibniz e Johann Heinrich Lambert).

Il verb englais to enlighten ed il particip enlightened eran usitads a partir dal 17avel tschientaner. Els signifitgan ‹stgaffir chapientscha› ed ‹illuminà/sclerì› en il senn dad ‹esser infurmà a moda cumplessiva davart ina chaussa›. Il substantiv enlightenment è però pir sa derasà en il 20avel tschientaner sco designaziun d'epoca. Il term tudestg Aufklärung è daventà frequent vers il 1770. L'enconuschenta ‹Resposta a la dumonda: Tge è l'illuminissem?› dad Immanuel Kant (december 1784) ha furma ina reacziun da l'autur sin la dumonda da la ‹Berliner Monatsschrift› da sclerir la noziun. Er qua è la designaziun d'epoca resortida d'in diever general dal term aufklären en il senn da ‹s'infurmar da rudent davart in fatg u ina chaussa›. Tenor Kant designescha l'illuminissem «la sortida da l'uman or da ses stadi minoren ch'el ha sez chaschunà», pia il sa sviluppar ad ina persunalitad maiorenna. A medem temp ha el elegì Sapere aude (‹Hajas il curaschi dad esser sabi›) sco devisa da l'illuminissem.

Furmaziun da l'epoca

Sco epoca da l'illuminissem en il senn classic sa lascha designar il temp en l'Europa e l'America dal Nord tranter ca. 1650 e ca. 1800, en il qual impuls da l'illuminissem èn vegnids transfurmads en acziuns politicas.

La discussiun illuministica a partir dal 1650 ha reprendì ideas da la renaschientscha/da l'umanissem e da la refurmaziun dal temp tranter il 1480 ed il 1550. Tenor quellas vegniva il temp medieval resguardà sco antiquà; per pudair mitschar da l'‹osbscurantissem› da lez temp, vegniva appellà a far reviver l'antica. A la metaforica da la glisch areguard il ‹stgir› temp medieval correspundeva uss a moda cuntrastanta l'idea d'in temp ‹illuminà/sclerì›.

En rom da la Querelle des Anciens et des Modernes è vegnì discutà tranter il 1680 ed il 1720, schebain il temp modern na fetschia betg nascher ina nova, atgna cultura – ina civilisaziun che saja superiura al temp medieval ed a l'antica. Er durant ils onns 1730 e 1740 è l'illuminissem sa drizzà vinavant cunter moviments tradiziunals e scolastics, ma ussa en la schientscha da rumper cun l'entir passà e da sa schliar d'anteriuras autoritads.

Jean-Baptiste Dubos ha discurrì il 1732 l'emprima giada d'in Siècle des Lumières (‹tschientaner da las glischs›). Jean-Jacques Rousseau e Jean-Baptiste le Rond d'Alembert (il 1751 en l'introducziun da l'‹Encyclopédie›) han reprendì il term. Ils represchentants da quest nov pensar vegnivan numnads Les Lumières.

Ina cuntraversa or da la retrospectiva co che questa epoca saja da chapir è sa manifestada tranter il 1780 ed il 1800. In'opiniun unitara areguard l'illuminissem n'ha betg pudì sa far valair. Anzi èn vegnidas discutadas differentas teorias da l'illuminissem tranter gruppas che pretendevan il term per sai, che sa distanziavan explicitamain da quel u che refusavan ad auters il dretg da sa referir areguard lur ideas a la tradiziun da l'illuminissem. Er terms fundamentals sco l'egualitad e la fraternitad da tut ils umans – che duevan entrar en la constituziun dals Stadis Unids – èn vegnids discutads a moda critica da singuls illuminists sco Edmund Burke u Moses Mendelssohn.

Il cumenzament e la fin da l'epoca vegnan definids, tut tenor il rom, a moda vaira differenta. Ina chapientscha relativamain stretga dal term exista entaifer l'istorgia da la litteratura tudestga. Qua vegnan Johann Christoph Gottsched e Gotthold Ephraim Lessing resguardads sco represchentants centrals da l'epoca che suonda al baroc dal 17avel tschientaner. Scienziads sco Werner Krauss postuleschan da metter ordavant a la fasa principala in illuminissem tempriv che tanscha fin enavos en il 17avel tschientaner e da laschar suandar in illuminissem tardiv fin vers l'onn 1800. E Jürgen Osterhammel datescha l'epoca da l'illuminissem tranter il 1680 ed il 1830.

La perscrutaziun internaziunala postulescha però d'er resguardar l'interess per ‹discurs illuministics› che sa manifesteschan a l'entschatta dal temp modern tempriv, uschia ch'i resulta ina durada maximala da l'epoca da l'illuminissem che tanscha dal 1500 fin il 1800. L'ultim temp è surtut vegnì scuvert il 17avel tschientaner sco fasa autonoma ch'è stada segnada da pensaders radicals e subversivs. Sco part centrala da l'illuminissem vegnan però anc adina resguardads ils decennis tranter il 1750 ed il 1780.

En il 19avel tschientaner è il term er vegnì duvrà per designar l'epoca classica da la Grezia antica. Ins ha discurrì d'in ‹emprim illuminissem› sa referind d'ina vart a las dumondas metodic-criticas dal Socrates platonic che sa drizzavan cunter las ductrinas sofisticas e da l'autra vart a pensaders sofistics sco Protagoras.

Da vulair definir in'epoca da l'illuminissem resta difficil pervi da las midadas fluctuantas che sa manifesteschan sin differents champs. En l'istorgia da la musica ha per exempel gì lieu vers il 1800 in moviment d'emancipaziun da la musica dal baroc (surtut dal gener da la fuga). Senza resultats clers sto er restar la discussiun, schebain la ‹sentimentalitad› saja da resguardar sco ina vart emoziunala da l'illuminissem u sco cuntramoviment. La scienza evitescha per ordinari tals conflicts areguard la definiziun da las epocas cun discurrer en general dal ‹temp modern tempriv› u dal ‹18avel tschientaner›.

Perscrutaders sco Margaret C. Jacob, Jonathan Israel e Martin Mulsow differenzieschan entaifer l'epoca da l'illuminissem tranter in moviment central moderà, refurmatoric ed in moviment lateral revoluziunar e secular che vegn numnà illuminissem radical.

Premissas e caracteristicas

Statistica dals titels tudestgs (blau) ed englais (cotschen), 1500-1699

Sortiment da cudeschs a Londra l'onn 1700

Ils onns 1760 è la producziun da cudeschs englaisa explodida

Tant la vieuta dal temp medieval al temp modern tempriv sco er quella dal temp modern tempriv al 19avel tschientaner èn segnadas da grondas midadas tecnologicas e politicas. La stampa da cudeschs ha generà a partir da ca. 1500 ina nova publicitad. A la scuverta da l'America il 1492 èn suandadas grondas midadas areguard la repartiziun da la pussanza en l'Europa. La refurmaziun ha midà a partir dal 1520 tant las colliaziuns politicas sco er la relaziun dal stadi envers ses burgais. Ed en il 19avel tschientaner è sa sviluppà in nov tip dal stadi naziunal ch'ha realisà la secularisaziun, ha etablì sistems da furmaziun moderns e fatg avanzar l'industrialisaziun.

L'avischinaziun al term da l'illuminissem pretenda era da s'occupar dals process ch'han gì lieu tranter ils dus puncts da cunfin numnads; la scienza emprova da definir ils facturs progressivs che duevan esser decisivs per il svilup vers il 19avel tschientaner. Resistenzas cunter quests progress vegnan savens attribuidas – magari a moda simplifitganta – a forzas antiilluministicas u a tradiziuns nunreflectadas. La definiziun da l'epoca metta il focus surtut sin gruppas ch'èn stadas activas publicisticamain, vul dir sin scienziads, schurnalists, auturs e regents ch'han suttamess las tradiziuns ad ina critica severa sa referind a la perspectiva da la raschun.

Ils champs da discussiun da l'epoca da l'illuminissem, ch'èn stads primarmain da gener scientific, èn vegnids cumplettads tras stentas da derasar entaifer la populaziun la savida dal temp cun agid da novs sistems da furmaziun, d'ina nova pedagogica, tras cudeschs e revistas. Las discussiuns publicas areguard dumondas politicas e socialas ch'han gì lieu da lez temp giogan ina rolla centrala er en la definiziun actuala da l'illuminissem. Per pudair sa participar a talas furmava l'abilitad da leger in'impurtanta premissa. La refurmaziun è stada colliada en ils pajais protestants cun l'appel da stgaffir ina relaziun persunala envers la Bibla e cun in'atgna cultura da pamflets. En territoris catolics ha la litteratura edifitganta cuntanschì in status cumparegliabel. En l'Europa dal Vest e Centrala è l'alfabetisaziun sa consolidada a partir dals onns 1620 cun la circulaziun da gasettas. A partir dal 1650 han ils cunfins tranter la savida ch'era accessibla a la scienza e quella ch'era accessibla publicamain cumenzà a diffunder: tranter las scienzas ed il martgà dals cudeschs populars è s'etablida ina vasta purschida da ‹bella litteratura› (belles lettres) che sa distingueva tras si'eleganza e ch'ha pledentà en las citads in public burgais, e qua surtut la gruppa da vegliadetgna tranter 20 e 40 e las dunnas. A partir dal 1660 ha er la scienza cumenzà a s'orientar als interess d'in public pli vast. Publicaziuns en la lingua naziunala èn plaunsieu daventadas la regla en Frantscha (sut l'egida da l'‹Académie française›). En l'Engalterra è la muntada da l'englais creschida grazia a Londra sco lieu da stampa d'in martgà da cudeschs orientà al commerzi. En ils Pajais Bass han ins cumenzà a stampar a partir dal 1660 sin franzos per l'entir martgà europeic, entant ch'il martgà dals Pajais Bass sez è restà sutsviluppà.

En Germania han las scienzas midà relativamain tard dal latin a la lingua naziunala. Christian Thomasius ha empruvà sco emprim d'endrizzar prelecziuns tudestgas ed ha argumentà il 1687 quest pass cun la necessitad d'imitar ils Franzos. En il 18avel tschientaner ha in moviment cun tratgs pli e pli naziunals cumenzà a sa distanziar da la Frantscha; quella vegniva considerada ussa cun tun spretschant sco furnitura da rauba da moda. A partir dal 1720 han illuminists en Germania fatg diever intenziunadamain da la lingua naziunala per promover process da modernisaziun ordaifer ils circuls universitars.

Anc pli plauns èn stads ils svilups en l'Europa dal Nord e da l'Ost. En la Scandinavia eran preschents ils martgads da cudeschs franzos e tudestg; in agen, en las linguas scandinavas, ha percunter gì difficultads da s'etablir. En l'Europa da l'Ost è l'aristocrazia s'orientada a l'Europa dal Vest; surtut la Frantscha ha furmà qua il punct da referenza. In martgà commerzial da furmaziun burgaisa è pir sa sviluppà entaifer las naziuns da l'Europa da l'Ost en il decurs dals process da naziunalisaziun dal 19avel tschientaner. Fin la fin dal 18avel tschientaner è il potenzial illuministic percunter strusch vegnì recepì ordaifer la classa sociala dominanta.

Enfin suenter il 1700 ha surtut la teologia furmà il champ da discussiun central, quai che s'exprima tranter auter en la producziun da cudeschs. En il decurs dal 18avel tschientaner ha il svilup da las scienzas natiralas alura manà ad enconuschientschas che stevan en cuntradicziun cun la Bibla. Da quai èn sa sviluppads l'obscurantissem ed il scientissem sco pols d'ina critica ordvart polemica. La belletristica ha furmà in nov champ da lectura ch'è vegnida legida d'in grond public e ch'ha furnì a la vasta populaziun novs ideals e pussaivladads d'identificaziun persunala. Medemamain è l'istoriografia daventada in champ da discussiun e reorientaziun areguard l'atgna identitad ch'è vegnì recepì vastamain. En il decurs dals onns 1760 è la producziun da scrittiras belletristicas ed istoricas creschida enormamain ed ha stuschà a l'ur la teologia.

Vers il 1800 è er la furmaziun vegnida modernisada en tut l'Europa cun s'orientar als puncts da discussiun che dominavan las debattas publicas da quel temp. La veglia spartiziun da las universitads en las quatter facultads teologia, giurisprudenza, medischina e filosofia ha fatg plazza a las novas partiziuns scienzas natiralas e tecnica sco er scienzas socialas e spiertalas. Per las debattas che vegnivan manadas areguard il svilup da la societad moderna èn surtut ils ultims dus daventads ils champs directivs.

En ils proxims chapitels vegnan approfundads singuls aspects da l'illuminissem. L'artitgel cumplessiv cuntegnì en la Vichipedia rumantscha fa quai cun tractar da rudent las suandantas domenas: religiun, scienza, art, societad, teoria dal stadi e politica. Per il cudesch preschent è il cuntegn dals chapitels correspundents vegnì reducì ad aspects ch'èn impurtants per situar Kant e si'ovra en il context da l'illuminissem.

Novas furmas d'interacziun sociala

Academias e societads eruditas

Louis XIV visita l'‹Académie des sciences›, 1671

En il decurs dal 17avel e 18avel tschientaner èn vegnidas fundadas adina dapli societads ch'avevan l'intent d'intervegnir a moda educativa sin la morala e la schientscha. Ina tala societad ch'agiva publicamain ha per exempel furmà la ‹Society for the Reformation of Manners› ch'è vegnida fundada il 1691 a Londra. Societads che sa retiravan sapientivamain da la publicitad eran l'urden dals illuminats u las loschas dals framassuns; sco alternativa a las purschidas da cretta religiusas purschevan quellas novas ideas, pli filosoficas, che stevan datiers dal deissem. Ultra da quai sa scuntravan ils illuminists en saluns litterars che vegnivan per ordinari manads da dunnas studegiadas.

La socialisaziun vegn suttamessa a novs ideals; la tschertga suenter ina communitad da persunas da medemas ideas, en la quala sa laschava viver la parentella da las olmas, na sa restrenscheva betg pli be al champ religius da las baselgias independentas, mabain ha tschiffà vastas parts da la societad burgaisa. Da s'associar cun persunas da medem'opiniun daventa ina nova finamira entaifer il process d'individualisaziun burgaisa; en il process da l'illuminissem dals onns 1770 e 1780 è la societad numnadamain vegnida adina pli nunsurvesaivla e sparpagliada.

Cun sustegn statal èn vegnidas stgaffidas societads ed academias scientificas. Quellas han furmà in nov tip da scienzià ch'aspirava a schlargiar las enconuschientschas a basa d'in stgomi vicendaivel e sin fundament da retschertgas metodicas. Propugnatur da la fundaziun d'academias en Germania è stà Gottfried Wilhelm Leibniz. Promovì dal prinzi electur ha el installà l'onn 1700 a Berlin in'academia scientifica. L'intent da quella è stà da rimnar enconuschientschas da las scienzas natiralas per il diever pratic, da dar impuls al stadi, a l'economia ed a la cultura sco er da promover la linguistica e las scienzas spiertalas.

Signifitgant per il maletg da sasez da blers scienziads a l'entschatta da l'epoca da l'illuminissem è stà lur orientaziun cosmopolitica, tenor la quala l'entir mund vegniva considerà sco patria e tut ils umans resguardads sco frars. Viadis e rapports da viadi han lubì da cumparegliar las relaziuns politicas e las cundiziuns da viver ed han promovì ina tenuta critica envers in'orientaziun etnocentrica. Il scienzià svizzer Leonhard Euler è per exempel stà engaschà a l'academia russa da las scienzas a Son Petersburg e silsuenter a l'academia a Berlin. Er pli tard è el stà collià cun questas duas instituziuns; sco funcziunari tecnic e scienzià è el vegnì pajà vinavant dad omaduas regenzas.

In'autra furma da societads eruditas han furmà en Germania las ‹societads tudestgas› ch'èn vegnidas iniziadas da Gottsched e ch'avevan en emprima lingia intents litterars. A quellas appartegnevan surtut spirituals, magisters e professers da la burgaisia citadina scolada, en pli students ed intgins aristocrats. En questas societads valevan per il stil da discussiun tschertas reglas che duevan pussibilitar in andament cultivà da la discussiun.

Nova publicitad ed associaziuns politicas

Reuniun dal club da giacubins da Magonza, 1792

L'augment parallel da las activitads da publicaziun e da la dumonda suenter adina novas lecturas da vart dal public ha manà ad ina nova structura da publicitad. La cultura da scrittiras da l'illuminissem dueva render abels ils umans a la critica ed animar els da surpigliar responsabladad sociala. La libertad da s'exprimer e da la pressa èn vegnids resguardads pli e pli sco dretgs umans fundamentals. La publicitad valeva sco premissa indispensabla per promover in pensar che vegniva dirigì da la raschun. Sco legitim aveva be pli da vegnir resguardà quai che sa laschava er giustifitgar publicamain. U ditg cun ils pleds da Kant: «Tut las acziuns che sa refereschan al dretg dad auters umans, ma da las qualas las maximas na sa cumportan betg cun la publicitad, èn malgistas.»

Dapi la mesadad dal 18avel tschientaner han tschertas parts da la burgaisia scolada cumenzà a sa drizzar sur ils agens circuls ora a favur da la furmaziun dal pievel. A l'entschatta vulev'ins surtut intermediar las enconuschientschas da las scienzas natiralas per il diever pratic da la populaziun rurala; ma adina dapli è er daventada centrala l'intenziun d'illuminar il pievel areguard dumondas moralas, religiusas e politicas. Sper ils purs èn vegnids integrads ils serviturs, las spendreras, ils medis populars, ils marinars ed ils schuldads en quest process.

Tar ils purtaders da l'illuminaziun dal pievel tutgavan societads patrioticas d'utilitad publica ch'eran segnadas d'ina voluntad da refurmar offensiva. Tuttina sco il moviment dals framassuns è er quest tip da societad sa derasà nà da l'Engalterra sin l'Europa Continentala. En il center da las activitads da questas associaziuns na steva betg ina savida docta, mabain la derasaziun da savida pratica e d'utilitad publica. La pli gronda cumpart dals commembers furmavan funcziunaris da l'administraziun statala. Er qua èn differenzas dals stans daventadas irrelevantas: decisiv per chattar ina schliaziun n'era betg la posiziun sociala dals involvids, mabain la forza persvasiva dals arguments.

Entant ch'ina gronda part da las societads d'utilitad publica è restada sin il curs d'in absolutissem illuminà, orientà a las refurmas, èn autras s'occupadas sut l'influenza da la Revoluziun franzosa da midadas politicas radicalas. In tal exempel furma la ‹Gesellschaft der Freunde der Freiheit und Gleichheit› da Magonza. Ma questas tendenzas èn be stadas da curta durada: la fasa da terrur da la Revoluziun franzosa ha discredità sur decennis tut las tendenzas da democratisaziun.

Religiun e teoria da l'enconuschientscha

Heterodoxias religiusas e la cuntraversa filosofica

Frontispizi d'ina ediziun anonima da ‹Les trois Imposteurs› (ca. 1770)

Las cuntraversas areguard l'interpretaziun da la Bibla han enritgì la debatta filosofica durant il 17avel e 18avel tschientaner, e quai surtut en ils Pajais Bass, nua ch'in pluralissem d'exegesas concurrentas fluriva sin pitschen spazi. Las novas posiziuns teologicas èn savens stadas colliadas cun dumondas fundamentalas da la teoria da l'enconuschientscha: Co pon ins cumprovar posiziuns religiusas? A tge po sa referir il singul individi en quel mument ch'el ha da respunder per sai persunalmain dumondas teologicas? Singulas dumondas da detagl han er furnì interessantas premissas a las scienzas natiralas. Calvinists e luterans divergiavan en la dumonda da la determinaziun e da la libra voluntad: sch'il Dieu Tutpussant aveva determinà a l'entschatta da la stgaffiziun l'entir andament da l'univers, alura na devi per il singul individi nagin spazi da pensar u decider insatge che Dieu n'avess betg gia gì fixà uschia. Per la discussiun entaifer las scienzas natiralas modernas furma in'eventuala determinaziun in'interessanta premissa: Dieu avess propi pudì dar al mund leschas da la natira, a basa da las qualas tut ils ulteriurs eveniments avevan da succeder inevitablamain. Partind da questa supposiziun po la scienza sa deditgar al project da vulair tschiffar questas leschas. In'autra discussiun è vegnida iniziada dals antitrinitars ch'han mess en dumonda la Sontga Trinitad. Qua gievi – puspè ord vista da la filosofia – per in maletg da Dieu universal, sin il qual tut las religiuns avessan eventualmain pudì s'unir, pia per la pussaivladad d'in deissem, vul dir d'ina imaginaziun da Dieu che n'attribuescha a quel nagins tratgs umans, mabain al definescha a moda plitost filosofica.

Teoria da l'enconuschientscha

David Hume (1766)

Or da la retrospectiva pon ins constatar che las scienzas natiralas han sviluppà en il temp modern tempriv lur pli grond effect sin il champ da la teoria da l'enconuschientscha. Da quest champ duevan provegnir las premissas per restructuraziuns fundamentalas entaifer las scienzas. Tar las duas partidas adversarias che l'istorgia da la filosofia fastizescha tranter raziunalists ed empirists sa tracti però plitost d'ina projecziun retroactiva; tras quella dueva il conflict ch'è prorut en il 19avel tschientaner tranter l'idealissem tudestg e l'empirissem englais resp. il nov materialissem quasi vegnir munì cun ina preistorgia.

René Descartes e Gottfried Wilhelm Leibniz han retratg en questa debatta posiziuns a favur da las scienzas natiralas che defendevan il trair conclusiuns en furma da sillogissems sco proceder legitim. Or da la pratica usitada da definir Dieu sur sia perfecziun èn vegnidas tratgas ulteriuras conclusiuns areguard sia creaziun ed il mund en general. Il proceder correspundent sa basava sin in'immensa fidanza en la raschun cun la logica sco part centrala. Surtut ils empirists englais da John Locke fin a David Hume èn sa distanziads dal fundament da questa teoria da l'enconuschientscha. Cun lur studis davart l'intelletg da l'uman han els creà ina nova posiziun, numnadamain la litteratura filosofica. En il center da lur cuntraposiziun steva la pretensiun che nagut na possia daventar l'object dal pensar da l'uman che na saja betg vegnì percepì ordavant. Tenor quest puntg da vista daventan las observaziuns centralas en las scienzas e lur conclusiuns n'èn obligadas a nagut auter che a correspunder a las observaziuns. Isaac Newton vegn celebrà en il decurs da questa debatta sco il perscrutader ch'haja concludì a basa da las datas existentas a moda la pli perspicazia areguard las leschas da la natira. El ha mess il crap da fundament da l'optica moderna ed ha formulà la teoria da la gravitaziun cun la quala igl è reussì d'explitgar las leschas ch'eran vegnidas formuladas da Johannes Kepler. Alexander Pope ha commemorà Newton il 1727 cun la metaforica da la nova epoca: «La natira e las leschas da la natira eran zuppentadas en il stgir da la notg; Dieu ha ditg ‹I daventia Newton› e tut è stà illuminà.»

Tge ch'ha collià ils raziunalists ed ils empirists è stada la decisiun da liberar la savida da la Bibla e da tut las revelaziuns scrittas e da la suttametter exclusivamain ad in discurs che sa basa sin la raschun. Il fundament communabel ha furmà la teoria ch'i na possia betg dar in conflict tranter enconuschientscha che sa basia sin datas che derivian dals senns ed ina reflexiun basada sin la raschun. En il decurs dal 18avel tschientaner è alura vegnì empruvà d'armonisar la reflexiun raziunala e la perscrutaziun a basa d'impressiuns sensualas en rom d'ina teoria da l'enconuschientscha cumplessiva. La furmla da Kant: «Patratgs senza cuntegn èn vids, contemplaziuns senza noziuns èn tschorvas» (KrV B 75) è caracteristica per quest'emprova. A la sava dal 19avel tschientaner dueva la teoria da l'enconuschientscha sa manifestar sco ina da las contribuziuns centralas da la debatta da l'illuminissem insumma. Da quel temp han ils stadis naziunals declerà las scienzas natiralas sco las scienzas modernas par excellence ed èn la finala sa deliberads da las veglias structuras scientificas, entaifer las qualas la teologia furmava l'autoritad suprema.

Teoria dal stadi

Glorious Revolution (1688)

Las cuntraversas areguard il stadi, la religiun e la libertad da confessiun individuala ch'èn suandadas a la refurmaziun, la Guerra da trent'onns e las revoluziuns englaisas da 1641/42 e 1688/89 han manà ad ina discussiun fundamentala en connex cun il stadi ed il dretg, la quala ha tschiffà l'entira Europa. En il center èn stadas las suandantas duas dumondas: Danunder prenda il stadi ses dretg da decisiun cura ch'el relascha decrets che tangheschan l'individi en sia libertad da pensar e da cretta? E co è organisà il stadi optimal – vul dir il stadi che protegia ses burgais en cas da guerra e ch'als preserva a medem temp da scumbigls a l'intern? Las debattas correspundentas èn vegnidas manadas tant en vista a confruntaziuns actualas sco er per tegnair quint dal fatg che la tenuta envers la moralitad sa chattava evidentamain en ina fasa da transiziun. En il decurs da questa discussiun èn la moda e maniera co che las autoritads exercitavan lur dretg sco er il senn e la furma da chastiar surpassaments vegnids suttamess ad ina critica fundamentala.

Dretg natiral e legitimaziun dal dretg

La posiziun centrala da l'illuminissem areguard il dretg ha Thomas Hobbes formulà a moda concisa en ses ‹Leviathan› (1651). En l'Engalterra aveva il parlament laschà exequir avant curt il retg (Charles I). La naziun è sinaquai crudada en ina guerra ‹tuts encunter tuts›, en la quala i gieva a la fin be pli per la survivenza dal singul. Uschia aveva il pajais – tenor Hobbes – cuntanschì il ‹stadi natiral› en il qual l'uman crodia, sch'el na saja betg suttamess a las leschas d'ina convivenza civilisada.

La resposta sin quest stadi natiral stueva esser la submissiun da l'uman sut instituziuns ch'exequeschan pussanza. Da quellas stueva la monarchia ‹absoluta› esser la pli effizienta: il regent ch'unescha tutta pussanza en sia persuna, defenda cun la medema resolutezza cun la quala el defenda sia vita er il stadi e sia pussanza entaifer quel. En il medem mument declassescha el tut ils auters per lur agen avantatg: sa chattond sut sia pussanza na pon els numnadamain betg pli attatgar in l'auter a moda anarchica sco che fan quai ils animals.

Hobbes n'ha bainchapì betg argumentà sco aderent d'ina confessiun, mabain sa basond exclusivamain sin la raschun e suandond ina filosofia materialistica (ch'è en davosa consequenza ateista). Sco materia viventa defendia l'uman sia vita. Questa defensiun da l'atgna existenza saja moralmain ni buna ni nauscha, mabain la consequenza da la schientscha che l'individi haja da l'atgna existenza sco ses emprim e davos possess. Sco quai ch'igl è stà da spetgar, è la posiziun da Hobbes vegnida attatgada da tuttas varts; ma a medem temp ha ella mess ad ir ina discussiun fitg variada areguard questas dumondas. Ses cudesch po valair sco in dals puncts culminants entaifer l'argumentaziun illuministica: Hobbes deducescha numnadamain tut ils fenomens che sa laschan observar da raschuns che ston esser plausiblas a mintga lectur ch'è pront d'acceptar las premissas fundamentalas. En la cuntraversa, en la quala Hobbes è fruntà, è el gist vegnì attatgà d'ina nova direcziun entaifer l'illuminissem, numnadamain sco filosof che sconuschia la vaira natira da l'uman. Quel saja be bun da viver en cooperaziuns cun auters, uschia Locke. El daventia be cuntent sch'el possia deditgar sia vita ad auters, retschaivia lur charezza, vivia en armonia cun la communitad, sco che cumplettescha Shaftesbury. La societad moderna stoppia perquai pussibilitar a l'uman da sviluppar sia natira. Ella stoppia dar als umans la libertad d'organisar lur convivenza cun auters umans a moda armonica e ventiraivla. John Locke ha lià quest pensament als eveniments dal 1688/89: la Glorious Revolution haja furnì la cumprova istorica ch'ina naziun saja abla da sa decider per la meglra via senza crudar en ina guerra burgaisa. Naziuns modernas hajan perquai basegn da structuras statalas che pussibiliteschian midadas da pussanza paschaivlas e che porschian als burgais pussaivladads da participaziun. En las teorias areguard il contract social vegnan tals patratgs sviluppads ad in concept da la suveranitad dal pievel, tranter auter da Jean-Jacques Rousseau.

La debatta dals onns 1690 è vegnida integrada en la Decleraziun d'independenza dals Stadis Unids ch'è vegnida formulada surtut da Thomas Jefferson (recurrind però a Locke, Montesquieu e Paine). Quest document sco er la Constituziun dals Stadis Unids dal 1787 han resguardà per l'emprima giada explicitamain dretgs da l'uman. La Revoluziun franzosa ha reprendì las ideas correspundentas il 1789. Ina decleraziun generala dals dretgs da l'uman e da burgais è vegnida integrada qua en il preambel da la nova constituziun (1791). La secularisaziun ch'ha tschiffà en il decurs dal 19avel tschientaner l'Europa Centrala e dal Nord ha medemamain recurrì a las debattas dal 17avel tschientaner tardiv e da l'entschatta dal 18avel tschientaner.

Immanuel Kant

Or da la perspectiva dad oz sa laschan las novaziuns centralas che la debatta iniziada da Hobbes ha mess en moviment caracterisar suandantamain: Per l'ina è l'uman vegnì definì da nov sco ina creatira che posseda da natira ennà tscherts dretgs fundamentals. Per l'autra è la debatta giuridica ch'ha gì lieu en quest connex vegnida obligada a ponderaziuns logicas e raschunaivlas. In stausch inizial ha dà qua l'ovra da Samuel von Pufendorf ‹De iure naturae et gentium libri octo› (1672, versiun tudestga 1711) che stat en la tradiziun da Hugo Grotius. En questa scrittira èn da chattar ragischs tant per il stadi constituziunal modern sco er per l'idea d'ina chapientscha vicendaivla tranter ils stadis. Models d'ina uniun europeica per garantir la pasch vegnan discutads l'emprima giada il 1712. Dapi la publicaziun da ‹Zum ewigen Frieden› dad Immanuel Kant (1795) fan er models d'in ‹dretg da cosmopolits› part da la discussiun illuministica.

Entaifer il pensar politic èn ils musters religius tradiziunals vegnids reducids pli e pli e per part dissolvids dal tuttafatg; enstagl è savens vegnì recurrì a models da l'antica greca e romana. En cumbinaziun cun las novas ideas illuministicas è sa sviluppada uschia ina retscha da teorias dal stadi da grond'influenza. Intginas da quellas n'han betg be influenzà l'epoca da l'illuminissem, mabain mantegnì lur muntada entaifer la teoria e pratica politica fin il di dad oz.

Politica

Absolutissem illuminà

Birocrazia ed administraziun moderna (1719)

Las emprovas dals impurtants illuminists da midar ils stadis politics en lur constituziun èn segnadas fin en ils onns 1770 d'in proceder ordvart reservà. Ins ha appellà ad ina transfurmaziun cuntinuanta ed ha empruvà d'entrar cun la politica en in discurs da cussegliaziun. Katharina II da la Russia è stada en correspundenza cun Voltaire, Montesquieu e Cesare Beccaria. Las refurmas ch'ella ha effectivamain realisà èn però sa concentradas sin mesiras d'infrastructura. Ina relaziun pli intensiva cun Voltaire ha gì Friedrich II da la Prussia. Friedrich sez ha publitgà il 1740 en il senn dal nov temp sia scrittira programmatica ‹Anti Machiavel›. Da las refurmas ch'el ha inizià anc avant ch'entrar en uffizi han fatg part l'aboliziun da la tortura il 1740 (cun in scumond absolut il 1754) sco er las leschas da toleranza ch'han attira ughenots e catolics en la Prussia. En ina brev dal 1740 scriva el latiers: «Tut las religiuns èn tuttina e bunas, sche be la glieud che las confessa è undraivla; e sche Tircs u pajauns vegnissan e vulessan popular il pajais, sch'als vulessan nus bajegiar moscheas e baselgias.» Er la cesura per artitgels da pressa betg politics è vegnida dissolvida. Da vart dals Habsburgais ha Joseph II, imperatur dal 1765 fin il 1790, dissolvì il 1781 la servilitad dals purs e refurmà il 1783 il dretg matrimonial. Il 1787 ha el scumandà puniziuns mutilantas e reducì l'applicaziun da la paina da mort.

Ma schizunt tar ils regents che vegnan attribuids a l'illuminissem n'han las midadas politicas betg pudì accumplir las aspectativas. La gronda part da las refurmas ha gì lieu sin quels secturs che mettevan en vista in augment da las entradas statalas, vul dir che facilitavan per exempel l'immigraziun da novs burgais u la fundaziun da novas manufacturas. Refurmas structuralas avevan en mira da reducir ils dretgs da l'aristocrazia a favur dals dretgs dal pievel; effectivamain è però per gronda part vegnida rinforzada la pussanza statala, e quai tant envers l'aristocrazia sco er envers ils burgais. Questa constataziun vala tant per la Prussia, sco er per la Russia e per ils territoris habsburgais. Er la pressa politica è restada sut la surveglianza e controlla dal stadi (cun excepziun da l'Engalterra e dals Pajais Bass). Las intervenziuns a favur da la raschun da stadi èn plitost anc s'augmentadas. En monarchias illuminadas succedivan quellas sut la ponderaziun che be la regenza centrala saja abla da giuditgar cun vast orizont nua che giaschian ils interess publics.

Il pensar illuministic areguard la teoria dal stadi è naschì e sa sviluppà en stretga interacziun cun ils process da transfurmaziun reals dal temp modern tempriv; Machiavelli en l'Italia dal Nord, Grotius en l'Ollanda u Hobbes e Locke en l'Engalterra han mintgin reagì sin sia moda sin ils eveniments actuals en ils pajais respectivs. Las novas ideas èn da lur vart vegnidas recepidas en il milieu dals scienziads e scolads, d'ina burgaisia ch'è vegnida adina pli conscienta da sasezza, da la gruppa sociala dals funcziunaris che daventava adina pli gronda sco er d'ulteriuras persunas ch'eran avertas a la lectura ed interessadas vi da la vita publica.

La recepziun e l'influenza da las singulas teorias dal stadi èn stadas dependentas da divers facturs regiunals e da las relaziuns localas. Igl ha dà lieus da partenza e centers da derasaziun da las novas ideas, ma er territoris (surtut rurals) en ils quals il pensar ed agir n'èn quasi insumma betg vegnids influenzads da l'illuminissem. In pau a la giada èn sa fatgas valair las pli differentas furmas d'organisaziun che duevan gidar a francar il nov pensar politic entaifer las singulas parts da la societad.

Sco gia menziunà, n'è l'epoca da l'illuminissem betg sa sviluppada independentamain dals interess da pussanza contemporans. Sch'il prinzi prendeva en mira d'installar in'administraziun effizienta ch'agiva a basa da princips raziunals, succediva quai savens cun l'intent d'augmentar l'atgna pussanza e da generar novas entradas per il mantegniment da l'armada sco er per l'activitad da construcziun represchentativa e la vita a la curt pumpusa. In tal augment cuntinuant da l'apparat dals funcziunaris ha inizià en l'Engalterra ed en Frantscha e dueva la finala cumpigliar l'entira Europa. En la versiun cumplessiva da quest artitgel da Vichipedia suonda en quest lieu ina survista co che las ideas illuministicas e las refurmas statalas èn penetradas en ils singuls stadis europeics. Questa versiun da stampa davart Immanuel Kant sa restrenscha a preschentar la situaziun en Germania, vul dir concretamain en la Prussia da Friedrich il Grond.

Germania

Concert da flauta da Friedrich il Grond a Sanssouci (maletg dal 1852)

Il 1685 è vegnì revocà l'Edict da Nantes, uschia che la libertad da religiun dals protestants en Frantscha è ida andetgamain a fin. Quai n'ha betg be gì consequenzas da muntada istorica per l'Engalterra, mabain er per la Germania. Friedrich Wilhelm, il prinzi electur da Brandenburg, ha relaschà l'Edict da Potsdam ch'ha inizià ina politica da toleranza religiusa. Quai ha gì l'effect che fin a 20 000 ughenots ch'eran fugids da la Frantscha èn arrivads en ses pajais; da quels èn radund 40 % sa chasads a Berlin, uschia che mintga tschintgavel abitant da la citad era enturn il 1700 in ughenot. Quests réfugiés han pussibilità a Brandenburg ed a la Prussia da sa revegnir demograficamain da las sperditas da la Guerra da trent'onns ed han instradà in svilup economic respectabel. Dapi la segunda mesadad dal 17avel tschientaner aveva il franzos cumenzà a remplazzar il latin sco lingua da la diplomazia internaziunala; er qua han ils ughenots prendì en ina rolla d'intermediaturs en lur pajais ospitants ed han inizià ina fasa da resvegl cultural. Che las citads da Berlin e Potsdam èn avanzadas da quest temp a centers da l'illuminissem europeic è d'attribuir per ina buna part a la preschientscha d'intellectuals franzos.

Cura che Friedrich II (il Grond) è vegnì a la pussanza sco sutbiadi da Friedrich Wilhelm, era in'extensiun da la pussanza en il senn da la raschun dal stadi e sa basond sin princips illuministics pia gia vegnida iniziada. En sia persunalitad cuntrastava Friedrich II fermamain cun ses bab, il retg schuldà Friedrich Wilhelm I. Sco virtuus a la flauta traversa, cumponist d'agens tocs da musica ed intellectual che sa deditgava intensivamain a la litteratura e ch'era fitg versà en la lingua franzosa, ha Friedrich II gia sveglià baud l'interess da Voltaire. Sco ‹illuminist sin il tron› dueva el surtut vegnir titulà pli tard per dus motivs: per l'ina era el in spiert libertin en dumondas religiusas che concediva explicitamain a mintgin da vegnir beà sin sia moda; per l'autra è daventada famusa sia definiziun dal retg sco «emprim servient dal stadi» che relativescha sia posiziun privilegiada. Cun abolir la tortura e reducir la paina da mort ha el gia mess a l'entschatta da ses temp d'uffizi ferms accents a favur dals dretgs da l'uman. Insumma è Friedrich II sa deditgà intensivamain ad ina revisiun integrala dal dretg territorial; ses codex civil prussian dueva però entrar en vigur pir suenter sia mort.

Da l'autra vart èn sa mussads sin impurtants champs ils cunfins da ses operar illuministic. Uschia è per exempel la posiziun sociala privilegiada dals proprietaris da bains aristocratics anc vegnida rinforzada; ad els èn stadas reservadas quasi tut las posiziuns da cader militaras ed administrativas. Ed er areguard la politica da l'exteriur èn las tendenzas d'expansiun da Friedrich II stadas motivadas surtut da motivs d'ina politica da la pussanza en il senn da la raschun dal stadi.

Tuttina ha Friedrich il Grond represchentà entaifer tut ils monarcs dal 18avel tschientaner a moda la pli decidida las ideas da l'illuminissem. Sut si'influenza han er ils monarcs d'auters territoris tudestgs mess ad ir emprims pass da refurma en il senn illuministic. E la finala era er il regent da l'Austria ed imperatur Joseph II in grond admiratur dal roi philosophe prussian. El ha instradà refurmas dal dretg e relaschà edicts da toleranza envers persunas betg catolicas; a quellas èn vegnids concedids ils dretgs burgais cumplains e la pussaivladad d'exercitar lur religiun a moda privata. En l'entir territori da l'Austria e da la Boemia èn ils purs ultra da quai vegnids relaschads da la serviladad. Areguard la politica sociala è la monarchia austriaca pia schizunt stada pli progressiva – en il senn da las ideas illuministicas – che Friedrich II.

Quai che pertutga la teoria dal stadi illuministic derivan duas da las contribuziuns centralas da l'intschess tudestg da la plima dad Immanuel Kant: Il 1784 ha el publitgà ses essai ‹Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?›, en il qual el ha definì il term a moda classica, ed il 1795 ha el formulà en sia scrittira ‹Zum ewigen Frieden› sias atgnas ideas areguard la teoria dal stadi ed il dretg internaziunal (a las qualas ins recurra per part fin oz).

L'era napoleonica n'ha betg mo manà en il territori tudestg a la dissoluziun dal Sontg Imperi roman ed a la fundaziun da la Lia dal Rain, mabain ha er mess ad ir las Refurmas prussianas. Tras quellas èn persunalitads ch'eran influenzadas da la teoria dal stadi illuministica vegnidas en posiziuns-clav: per exempel Freiherr vom Stein, Karl August von Hardenberg u Wilhelm von Humboldt.

Las refurmas socialas ed economicas en il senn illuministic-liberal èn er vegnidas sustegnidas d'in vast apparat da funcziunaris. Dapi il temp da Friedrich Wilhelm è quel sa sviluppà ad in'elita d'atgna tempra ch'ha accumpagnà e promovì la modernisaziun dal stadi.

Cuntinuaziun dal project da l'illuminissem

L'illuminissem sco moviment istoric, vul dir sco epoca, vala per l'istoriografia sco terminà cun la fin dal 18avel tschientaner. La discussiun davart l'illuminissem sco process da pensar cuntinuescha però fin en il temp preschent.

Hegel

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Georg Wilhelm Friedrich Hegel ha valità las prestaziuns da l'illuminissem a moda positiva. El ha dentant – sco gia Schiller ed auters contemporans – resalvà en quest giudicat la vart morala: «L'illuminissem da la raschun renda bain pli scort, ma betg pli bun.» Cun quai è el sa drizzà cunter l'idea che l'illuminissem pussibiliteschia er in ‹meglierament› moral da l'uman. Medemamain è Hegel da l'avis che la critica da l'illuminissem envers la religiun na saja betg vardaivla. «L'illuminist na realisescha betg che quai ch'el crititgescha n'è ord vista da la cretta nagin object sensual.»

En consequenza da la negaziun tranter illuminissem e cretta che na saja betg vegnida schliada, vesa Hegel a sa glischnar l'umanitad en la «libertad absoluta» che l'illuminissem haja generà. En quella na saja avant maun nagina orientaziun. Quai maina tenor Hegel ad in urden senza cuntegn, senza leschas e senza cunfins ch'haja la finala pussibilità il terrur da Robespierre. Giuditgond uschia, ignorescha Hegel però che si'atgna filosofia na fiss insumma gnanc stada pussaivla senza il term da la libertad ch'è pir vegnì stgaffì da l'illuminissem.

Nietzsche

Friedrich Nietzsche ha giuditgà tscherts aspects da l'illuminissem a moda positiva, auters a moda negativa. Er el ha crititgà che l'illuminissem saja collià cun ina reducziun che tschessentia memia ferm las varts sentimentalas ed emoziunalas da l'uman. Enconuschientscha e savida pussibiliteschian be in access reducì al mund. Gia en ina da sias scrittiras temprivas constatescha Nietzsche: «L'art è pli ferm che l'enconuschientscha, perquai che quel vul la vita, entant che l'autra cuntanscha sco davosa finamira be – la destrucziun.» Questa decadenza en cumparegliaziun cun ina percepziun cumplessiva dal mund – sco ch'el la vesa realisada en la veglia tragedia greca – hajan gia inizià Socrates ed ils sofists.

A moda positiva valitescha Nietzsche che l'illuminissem haja instradà la fin da la religiun. «L'illuminissem creschent ha fatg stremblir ils dogmas da la religiun e sveglià in sentiment da profunda disfidanza.» En quest senn resguarda el er la scienza sco in impurtant element per la liberaziun dal spiert. Ma l'illuminissem saja er stà collià cun illusiuns areguard la prosperitad da l'umanitad:

«I dat fantasts politics e socials che cloman plain fieu e cun gronda eloquenza da revolver tut l'urden existent. Els crain ch'i vegnia alura a s'elevar immediat e quasi da sez il pli losch tempel d'ina nobla umanitad. En quests siemis privlus resuna anc la superstiziun da Rousseau che crajeva en ina buntad miraculusa ed originara da la natira umana, la quala saja quasi vegnida cuverta da las instituziuns da cultura en la societad, en il stadi ed en l'educaziun. Deplorablamain san ins or d'experientschas istoricas che mintga furma da revoluziun metta en libertad las energias las pli selvadias che fan reviver danovamain las orrurs ed excessivitads dals temps ils pli lontans. Da vulair revolver l'urden existent po pia tuttavia esser ina funtauna da forza per in'umanitad ch'è daventada stancla; ma na po mai e pli mai ordinar, furmar, crear ed accumplir la natira umana.»

Adorno constatescha che Nietzsche haja enconuschì sco paucs dapi Hegel la dialectica da l'illuminissem. E cuntrari a Hegel, tar il qual la raschun daventia la realitad, vesia Nietzsche duas vias che mainian or da l'illuminissem: il nihilissem e la liberaziun. En l'emprima direcziun tendeva tenor Nietzsche Rousseau, en la segunda Voltaire.

Ma surtut, uschia Nietzsche, saja l'illuminissem stà airi a mesa via. Per el n'avevan ils singuls pensaders betg tratg las consequenzas necessarias or da lur invistas – be crititgar la religiun, sco ch'avevan fatg quai Voltaire e Kant, saja memia pauc. E silsuenter saja la situaziun be anc pegiurada: l'idealissem tudestg saja puspè sa stentà da definir l'absolut ed haja uschia quasi fatg il pass enavos en il temp avant l'illuminissem. La medema tendenza hajan er suandà la romantica e l'istorissem. Perquai èsi impurtant per Nietzsche da returnar sin la via enchaminada: «Quest illuminissem avain nus da manar vinavant – senza ans laschar starmentar dal fatg ch'igl ha dà ina ‹gronda revoluziun› e puspè ina ‹gronda reacziun› cunter quella, dus moviments ch'existan anc oz. Pertge che quai èn be gieus dad undas en cumparegliaziun cun il grond diluvi en il qual nus ans muvain ed ans vulain mover!»

Nietzsche n'ha pia betg sbittà l'illuminissem, mabain al vuleva cuntinuar e radicalisar. La dretga via era per el la midada da tuttas valurs, il return al maletg dal mund presocratic.

Karl Marx e Friedrich Engels

Karl Marx e Friedrich Engels han l'emprim formulà lur ideas en successiun dals illuminists franzos, surtut dals materialists. En il decurs dal temp han els però revedì lur valitaziun ed han numnà l'illuminissem in svilup ch'haja servì en emprima lingia als interess da la burgaisia. L'onn 1879 resumescha Engels: «Nus avain realisà che questa raschun eterna n'era en vardad nagut auter ch'il spiert idealisà da la classa mesauna che sa sviluppava gist da quel temp a la burgaisia. Suenter che la Revoluziun franzosa ha gì realisà la societad ed il stadi a basa da questa raschun, sche èsi sa mussà ch'ils novs indrizs, quant raziunals ch'els eran en congual cun las relaziuns precedentas, n'eran tuttavia betg dal tuttafatg raschunaivels.» Er l'utilitarissem egoistic da Jeremy Bentham han els resguardà sco ina consequenza da l'illuminissen.

Max Weber

Il sociolog Max Weber renviescha al fatg ch'il svilup da la societad a partir dal temp modern tempriv haja surtut manà a l'intellectualisaziun e raziunalisaziun. E quai haja gì per consequenza ch'i dettia da princip naginas pussanzas misteriusas ed incalculablas ch'influenzeschian l'andament dal mund, mabain ch'ins possia – teoreticamain – dominar tut las chaussas tras calculaziun. «Quai però munta: la demistificaziun dal mund. Ins na sto betg pli recurrer a meds magics per dumagnar ils spierts, sco che fascheva quai il selvadi che carteva en talas pussanzas. Oz prestan quai meds tecnics e calculaziuns. Quai è il tratg principal ch'è stà collià cun l'intellectualisaziun sco tala.»

Max Horkheimer e Theodor W. Adorno

Max Horkheimer e Theodor W. Adorno crititgeschan en la ‹Dialektik der Aufklärung› l'unilateralitad da l'illuminissem. Els na resguardan lur puntg da vista betg sco ina teoria da decadenza da quel – tenor la quala pir la ruina da l'illuminissem avess manà a las crisas da la moderna –, mabain recurran als origins da l'illuminissem sco tal. Tenor els haja quel transfurmà la raschun en in med da pussanza e la raziunalitad scientifica saja daventada in sistem serrà en il qual tut dueva vegnir sfurzà en. Questa chapientscha instrumentala da la raschun saja la finala daventada privlusa per l'individualitad e la libertad effectuond il totalitarissem da las societads modernas.

Hannah Arendt

Hannah Arendt è medemamain sa fatschentada en numerusas scrittiras tant cun l'illuminissem sco er cun la Revoluziun americana e cun la Revoluziun franzosa. Er ella sa distanziescha da la cretta en il progress ch'è caracteristica per l'illuminissem. En pli renda ella attent a la problematica che l'illuminissem haja remplazzà las anteriuras vardads absolutas tras novas. En quel senn è ella da l'avis – sa referind a Kant – ch'era l'‹absolut bun› en la convivenza dals umans na saja betg main privlus che l'‹absolut mal›. En il senn da Lessing appellescha ella da chapir e giuditgar il mund adina or da pliras perspectivas. La finamira saja il pensar liber che na saja betg lià a determinaziuns tradiziunalas. Ina vardad absoluta n'existia betg; en in discurs da pliras vuschs sa midia quella permanentamain en in'«opiniun tranter opiniuns».

Jürgen Habermas

Jürgen Habermas è sa drizzà cunter la moda e maniera co che ses magisters Adorno e Horkheimer han valità l'illuminissem. Enstagl da vulair returnar al punct da partenza da quel discurra el dal «project inaccumplì da la moderna». Sco element central giuditgescha Habermas la furmaziun d'ina publicitad en il decurs dal 18avel tschientaner, in fenomen che n'haja betg existì en questa furma en l'antica ed en il temp medieval. L'opiniun publica saja segnada da si'independenza envers il stadi e saja sa sviluppada ad in'atgna instanza che limiteschia ils interess da pussanza dals regents. El appellescha da cuntinuar cun l'illuminissem en il senn d'in agir communicativ che s'orientescha permanentamain a l'argumentaziun raziunala.

Adattaziun per la funcziun da cudeschs da Vichipedia Quest text furma la versiun scursanida d'in artitgel or da la Vichipedia rumantscha. Per consultar l'artitgel cumplessiv (incl. annotaziuns, litteratura e glista dals auturs) p.pl. visitar la suandanta pagina:    » Illuminissem