Pass dal Son Gottard

Ord Wikipedia
Pass dal Son Gottard

Autezza 2106 m s.m.
Posiziun Svizra
Andermatt (Uri) – Airolo (Tessin)
Chadaina Alps

Il Pass dal Son Gottard (er Pass dal Gottard u simplamain Gottard, tudestg Gotthardpass, talian Passo del San Gottardo) ha furmà tranter il 13avel tschientaner e la construcziun dal tunnel d’autostrada dal Gottard (1980) ina da las pli impurtantas colliaziuns nord-sid da l’artg alpin. Cun il term ‹axa dal Gottard› vegn designada l’axa da traffic che maina sur il Massiv dal Gottard u sut quel ora (via d’autos e viafier). Ella furma la colliaziun da traffic la pli directa tras las Alps Centralas, damai ch’ella maina sur be ina chadaina da muntognas. Per quel motiv ha l’axa dal Gottard – cuntrari al pass sco tal – mantegnì fin oz sia muntada europeica sco center dal transit alpin. Il num dal pass deriva dal sontg Godehard da Hildesheim.[1]

Traject[modifitgar | modifitgar il code]

Il pass muntagnard collia Andermatt (Ursera) en la Val d’Ursera (chantun Uri) cun Airolo (Iriel) en la Val Leventina (chantun Tessin). L’ospizi è situà sin in’autezza da 2106 m s.m.

Sin ina distanza da radund 110 kilometers collia la via dal Gottard ils dus lieus cun funcziun da center Altdorf (UR) e Biasca (TI). Partend dad Altdorf maina la via tras la Val da la Reuss tras ils vitgs da Schattdorf, Erstfeld, Silenen, Amsteg, Intschi, Wassen, Wattingen e Göschenen (rumantsch: Caschanutta). Suenter Göschenen suonda la Schöllenenschlucht (Val Scalina) cun la Punt dal diavel ed il Monument da Suvorov ed a la fin da quella il vitg dad Andermatt che furma in center da traffic stradal e da viafier. Gia 2–3 kilometers avant l’autezza dal Gottard cuntansch’ins il cunfin tranter ils chantuns Uri e Tessin. Sin l’autezza da l’ospizi giascha il sparta-auas europeic tranter Rain e Po. Sco ‹Via San Gottardo› cuntinuescha la via veglia tras la Val Tremola resp. la via nova sur la vart dretga da la spunda vers Airolo.


Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Survista[modifitgar | modifitgar il code]

Fin en il 13avel tschientaner era il pass be da muntada secundara, cumbain ch’el furma la colliaziun la pli curta dal nord al sid. Ins ha bain chattà munaidas che mussan ch’il pass vegniva gia frequentà dal temp dals Romans. Ma la Val Scalina tranter Caschanutta ed Andermatt muntava in obstachel ch’ins stueva guntgir a moda stentusa. Perquai eran il Pass dal Set, il Pass dal Reschen u il Brenner da quel temp passadis da muntada bler pli gronda.

A partir dal 13avel tschientaner è la Val Scalina vegnida rendida transibla. Quest nov passadi era savens pli curt che las alternativas da pli baud, uschia che la nova via da sauma è daventada fitg spert ordvart populara. A partir dal 15avel/16avel tschientaner han ins er endrizzà in curs da posta sur il pass.

Daspera hai però dà muments cun ina frequenza marcantamain pli bassa (surtut en consequenza da la Guerra da trent’onns e da las Guerras da coaliziun).

La proxima fasa ha cumenzà cun l’avertura dal Pass dal Gottard per vehichels. Bain avev’ins adina puspè renovà e schlargià il trassé e las punts da las vias d’access; ma fin la fin dal 18avel tschientaner pudeva il Gottard facticamain vegnir frequentà be a pe u cun chavals da sauma. L’excepziun furmavan d’enviern ils transports a schlieusa che pussibilitavan da transportar chargias bler pli grevas che la stad. Ma questa stagiun era colliada cun sfidas da tut autra tempra, sco il fullar via u il privel da lavinas.

Tranter il 1818 ed il 1830 è lura vegnida construida la via ch’ha pussibilità da surmuntar il pass cun chars ed en charrotscha. Cun quai ha cumenzà ina nova èra ch’è vegnida enconuschenta surtut tras la posta a chavals (‹Posta dal Gottard›).

A partir da l’entschatta dal 20avel tschientaner èn lura suandads ils emprims automobils. L’augment dal traffic (d’excursiun) ha bainprest surpassà la capacitad da la via veglia. Perquai han ins construì tranter il 1953 ed il 1977 la via actuala che guntgescha da la vart d’Airolo las stortas a piz da la Tremola.

Da l’autra vart ha gia l’erecziun dal tunnel da viafier tranter il 1872 ed il 1882 avert il proxim chapitel en l’istorgia dal pass. Quel dueva chattar sia cuntinuaziun cun l’avertura da la Nova lingia da viafier tras las Alps il 2016. E dapi l’erecziun dal tunnel da via ils onns 1970 fin 1980 n’èn er ils automobilists betg pli necessitads da surmuntar il pass.

Quests svilups han bain distgargià per ina buna part la via da pass dal traffic da transit. La fascinaziun dal Gottard sco transversala situada en il center da las Alps è però restada. La cuntrada alpina impressiunanta e la ritga istorgia culturala carmalan anc adina nundumbraivlas persunas sin l’autezza dal pass.

Origins[modifitgar | modifitgar il code]

Cumbain ch’ils Romans enconuschevan il Pass dal Gottard sut il num Adula Mons n’al duvravani strusch. Las vias romanas munidas cun sulada manavan sur il Set, il Pass dal Reschen ed il Brenner. Il Gottard sco tal ha bain adina pudì vegnir surmuntà, ma la Val Scalina en il nord da quel furmava in impediment insuperabel. Chats da munaidas romanas mussan però ch’il pass è tuttina vegnì duvrà da temp en temp. La part superiura da la Val Scalina guntgiv’ins per regla sur il Bäzberg (situà en il vest da quella), ubain ch’ins cuntinuava il viadi sur ils pass Furca (vers il Vallais) resp. Alpsu (vers il Grischun), ils quals eran transibels en furma d’ina senda da sauma.

La premissa per in traffic da rauba e da persunas regular sur il Gottard è stà da render passabla la Val Scalina tranter Göschenen ed Andermatt. Enturn il 1220 han ins erigì l’emprim la Twärrenbrücke e vers il 1230 l’emprima punt da lain sur la Reuss, la Punt dal diavel. Il 1595 è quest’ultima vegnida remplazzada tras ina punt da crap. La legenda da la construcziun da l’emprima via tras la Val Scalina ha Robert Schedler elavurà en ses roman istoric ‹Der Schmied von Göschenen› (1919) ch’è daventà in classicher da la litteratura per giuvenils.

La colliaziun directa sur il Gottard è er vegnida fitg ad engrà a l’imperatur staufer Friederich II. La pussaivladad da trametter a moda speditiva curiers e schuldada sur las Alps è stada per el e per ses figl Heinrich (VII), che regiva en Germania, da tala impurtanza ch’els han concedì als Uranais il 1231 ina brev da libertad, per ina summa da liberaziun e sut la cundiziun ch’els garanteschian il passadi liber e segir. Tras quai ha il lieu (chantun) Uri cuntanschì la libertad imperiala, vul dir ch’el era be pli suttamess a l’imperatur e betg pli als conts locals. Pli tard han er Sviz e Silvania cuntanschì quest status, quai che dueva furmar il fundament da la Veglia Confederaziun da pli tard.

Via da sauma[modifitgar | modifitgar il code]

Restanzas da la via da sauma

Cun render accessibla la Val Scalina ha cumenzà il svilup da la via dal Gottard che perdura fin oz. En il 13avel tschientaner han ins endrizzà ina via da sauma cun sulada da glera u salaschada cun plattas da granit. La via d’ina ladezza da fin 3 meters vegniva frequentada mintg’onn da radund 12 000 persunas. Questa ladezza maximala na vegniva però betg cuntanschida dapertut; las diversas stretgas manavan gia da lez temp a colonnas e sfurzavan las caravanas da commerzi da sa fermar. Malgrà quai valeva la via da sauma dal Gottard sco via relativamain confortabla per il temp medieval tardiv ed il pass è sa sviluppà ladinamain ad in dals pli impurtants passadis da las Alps. Nums frequents per il pass eran da quel temp Monte Tremulo, Mons Ursarie e Mons Elvelinus.

Dapi il 1237 han ins reglà il traffic da sauma a la ruta dal Gottard cun numerus contracts. L’urden da sauma dal 1383 fatg tranter l’Uri e la Leventina ha pussibilità ina sort da spediziun d’express. Ils berniers n’avevan però betg mo il monopol da transport, mabain procuravan er il mantegniment e schlargiament da las vias. Da stgaffir vias segiras giascheva er en lur agen interess, damai ch’els pudevan uschia augmentar lur gudogn. Uschia è la regiun alpina dad omaduas varts dal pass, ch’aveva vivì fin là en relaziuns plitost stgarsas, vegnida ad ina tscherta ritgezza. Er il militar ha profità da l’entschatta ennà da la nova transversala: il 1240 èn per exempel marschads schuldads da Sviz sur il Gottard en agid a lur imperatur en vischinanza da Faenza.

Gia baud èn numerus prominents viagiads sur il Gottard, tranter els blers prinzis ecclesiastics. L’emprima notizia cumprovada davart il diever dal pass deriva dad Albrecht von Stade, in avat benedictin da l’uvestgieu da Bremen ch’ha tschernì questa ruta returnond da ses viadi da pelegrinadi a Roma.

D’intgins viagiaturs èn sa mantegnids rapports da viadi infurmativs e per part er dramatics. L’uvestg prussian Dietrich von Cuba scriva per exempel ils 16 da mars 1473: «...ueber den Gothart schentlichen bosen wegk, als ich en alle myn leptage (nicht) gewandelt byn.» E dal cronist d’Oxford Adam de Usk, ch’è passà il mars 1401 sur il pass sin ina schlitta tratga da dus bovs, vegn rapportà ch’el sa laschava liar ils egls en ils lieus ils pli privlus per betg stuair guardar en la profunditad.

Muntada[modifitgar | modifitgar il code]

Strusch tschuncanta onns suenter la construcziun da la Punt dal diavel era il Gottard gia talmain impurtant che l’uvestg da Cuira ha liberà ses collegas da Lucerna (1278) e da Turitg (1291) dal dazi, per empruvar da mantegnair las frequenzas sur il Pass dal Set.

Las duanas dal Gottard tranter Hospental e Reiden vegnivan surtut incassadas a Lucerna e furmavan ina da las entradas principalas da l’administraziun habsburgaisa. Perquai èsi surtut er stà ils Habsburgais ch’han promovì il schlargiament da la via dal Gottard. Avant consistiva lezza via da singuls tschancuns communals construids e mantegnids a moda fitg differenta.

Gia vers l’entschatta dal 15avel tschientaner traversavan mintg’onn radund 10 000 persunas e 9000 animals da sauma il pass. Cumbain ch’ils mais da stad augmentavan il traffic sur il pass, era l’enviern pli lucrativ per ils berniers. Lura pudevan els frequentar il pass cun schlittas che vegnivan tratgas da dus bovs; quai als pussibilitava da transportar fin 600 kg per chargia u radund quatter giadas tant sco la stad. L’onn 1500 èn vegnidas transportadas sur il Gottard radund 170 tonnas rauba. A pe durava il viadi da Flüelen fin Bellinzona radund 30 uras.

La Guerra da trent’onns ha fatg tschessar per in temp la muntada dal Gottard. Quai resulta dals cudeschs da cassa dals posts da duana a Basilea e Lucerna, nua che las entradas muntavan a la fin da la guerra (1648) strusch 20 % da quellas dal 1619. La Germania era da quel temp memia poverisada per ch’il commerzi cun l’Italia avess pudì flurir. Cun il contract da pasch dal 1655 è la situaziun plaunsieu puspè sa megliurada.

Durant la Segunda Guerra mundiala han ins erigì sin l’autezza dal pass la fortezza dal Gottard ch’è stada en servetsch fin il 1998. Da quella faschevan tranter auter part la fortezza Sasso da Pigna sper l’ospizi sco er las fortezzas Foppa Grande e Gütsch che segiravan ils access.

Ospizi[modifitgar | modifitgar il code]

L’ospizi l’onn 1785

Sin il pass duai gia esser vegnida erigida baud ina chapella. Tgi che l’ha bajegià e cura n’è betg enconuschent. En rom d’exchavaziuns en il tschaler dal vegl ospizi han ins chattà fundaments che tanschan enavos almain en il temp carolingic.

La chapella ed ina susta sin l’autezza dal pass vegnan menziunadas l’emprima giada ils 12 d’avust 1331 en rom d’in contract da pasch ch’è vegnì serrà tranter Ursera e la Leventina suenter dispitas da cunfin. L’archuvestg da Milaun Galdinus duai avair consecrà questa chaplutta l’onn 1230 al sontg Godehardus (tenor il Liber notitiae Sanctorum Mediolani). I dat però er indizis ch’ils muntgs da la claustra da Mustér mantegnevan qua ina chapella u in albiert e ch’els veneravan là medemamain sontg Godehardus.

Sco albiert per ils numerus pelegrins da Roma ed auters viagiaturs han ins erigì gia baud in ospizi, il qual è vegnì engrondì ils onns 1431/32. En il 17avel tschientaner ha l’archuvestg Federico Borromeo da Milaun laschà schlargiar l’ospizi e cumplettar quel cun in’abitaziun d’in sacerdot. A partir dal 1685 è l’ospizi vegni manà da chaputschins. Pervi da l’aura extrema han quels survegnì ina lubientscha speziala da purtar chalzers.

In rapport da viadi da la fin dal 18avel tschientaner relata co che viandants basegnus vegnivan ospitalisads. L’ustier aveva da dar a mintgin in toc paun, in pau chaschiel magher e vin dultsch; da mezdi devi anc ina schuppa grassa. Er vegniva procurà per in quartier e per la tgira necessaria. Mintg’onn duain esser vegnidas tgiradas uschia radund 4000 persunas.

Tar cumbats tranter Russ e Franzos è l’ospizi vegnì destruì l’onn 1799 ed ils chaputschins èn vegnids clamads enavos. Il 1837 èn els returnads, ma han gia bandunà il 1841 l’ospizi per adina. L’onn 1830 è la chasa dals chaputschins vegnida en ils mauns dal chantun Tessin; quel ha laschà renovar l’ospizi ed erigì il 1838 in hotel ed edifizi da duana (la susta). Quels onns ha surpiglià Felice Lombardi d’Airolo la tgira da l’ospizi; sia famiglia ha fatg d’ustier sin il pass fin l’onn 1972. L’onn 1866 ha il figl da Lombardi avert sper l’ospizi l’hotel Monte Prosa che deva suttetg a giasts bainstants. Il 1905 è l’hotel brischà, ma è immediatamain vegnì refatg. En l’anteriura susta sa chatta oz in restaurant ed il Museum San Gottardo. A chaschun d’ina concurrenza d’architectura è l’ospizi vegnì renovà ed auzà l’onn 2005.[2]

Emprim traffic da posta[modifitgar | modifitgar il code]

Dapi l’avertura da la Val Scalina èn adina puspè passads curiers, mess e guerriers sur il pass, ma a l’entschatta anc senza in curs fix. D’in traffic da posta creschent vegn rapportà a partir dal 15avel tschientaner. Il retg ed imperatur da pli tard Maximilian I duai avair laschà endrizzar ina lingia da currier regulara tras ses maister da posta Franz von Taxis. Ma quella na po betg esser stada da lunga durada, damai ch’ils Confederads han battì il 1499 en rom da la Guerra svabaisa cunter Maximilian. Il pli tard il 1563 cumpara puspè ina lingia da posta, la quala colliava Milaun cun Basilea. Da quella fa menziun il maister-curier da Genua Giovanni da l’Herba en ses cudesch da viadis da posta.[3]

L’emprim currier da posta federal han installà il 1615 ils frars turitgais Hess. Per incumbensa dals commerziants da Turitg e cun concessiun da las autoritads avevan els endrizzà en la chasa Zum Roten Gatter a Turitg l’emprim uffizi da posta. A partir dals 5 d’october 1615 han els tramess ina giada l’emna in currider sur il Gottard fin a Bergamo. Ils proxims onns han ins anc installà ulteriurs servetschs da currier, uschia per exempel tranter il 1653 ed il 1682 da vart da Diego Maderni da Lugano. Ses mess ch’eran en viadi a chaval duvravan quatter dis per il tschancun tranter Lucerna e Milaun. Bain la pli enconuschenta posta ha endrizzà il 1693 il cusseglier ed impressari da posta bernais Beat von Fischer che possedeva er in regal da posta al Pass dal Simplon. Sia posta a chaval sur il Gottard è stada en funcziun fin il 1832.

Er l’enviern empruvav’ins da cuntinuar cun il traffic da martganzia e da posta. Per quest intent vegniva chatscha in bov tras la naiv, vi dal qual ins aveva fermà cun ina suga ina burra. Uschia vegniva la naiv smatgada en tala moda che la via da sauma pudeva vegnir frequentada cun schlittas. Sche la naiv era però memia auta per ils bovs, vegnivan engaschads famegls da palas. Per chattar en la naiv il trassé da la via dal Gottard fixav’ins gia lura autas pitgas da lain a l’ur da la via. La metoda da rumir la naiv cun agid da bovs e burras è stada en diever fin la motorisaziun en il 20avel tschientaner.

Emprim schlargiament[modifitgar | modifitgar il code]

Viadi d’enviern sur il Pass

La veglia via da sauma dal temp medieval è vegnida schlargiada successivamain, enfin ch’ins l’ha pudì frequentar a partir da la fin dal 18avel tschientaner cun las charrotschas da la posta dal Gottard. Vers la fin dal 17avel tschientaner avevan ins munì la via da sauma cun ina sulada da crappa e schlargià ad ina via da traffic per propi. Dapertut nua che quai è stà pussaivel, l’han ins extendì sin ina ladezza da tschintg meters.

Igl è da supponer che l’erecziun da quest’emprima via modesta haja pussibilità in emprim traffic da vehichels; il viadi sur l’entir pass e tras la Val Scalina n’era però anc betg pussaivel. En la Tremola è la via da sauma vegnida construida en furma d’ina via a stgalims da crap. Igl era quai ina metoda frequenta da surmuntar differenzas d’autezza a moda sperta e segira che cunvegniva tant als berniers sco er als animals da sauma. Da charrar sin talas vias n’era però betg pussaivel, tant pervi dals stgalims sco er pervi da la pendenza. Da la via da stgalims vegn rapportà fin vers la fin dal 18avel tschientaner; alura cumparan successivamain emprims rapports da traffic da vehichel.

Il 1775 è il geolog englais Greville charrà sco emprim sur il Gottard. El aveva insistì da far il viadi sin quatter rodas. Per pudair realisar quai, è el vegnì accumpagnà da 78 umens che demontavan mintgamai la charrotscha en ils lieus ils pli difficils. Greville è però be stà in’excepziun; la gronda part dals passagiers preferiva d’ir a chaval u en purtantina u ch’els traversavan il Gottard a pe, sco per exempel Johann Wolfgang von Goethe ch’è passà trais giadas sur il pass. Malgrà tuttas difficultads descrivan ils viandants il traffic, surtut il traffic da rauba, sco vaira grond. Tuttina duevi anc durar intgins decennis fin che las relaziuns al Gottard èn sa megliuradas e la via da sauma è vegnida remplazzada tras ina nova via.

Restanzas da la veglia via da sauma pon ins anc vesair oz en tscherts lieus, per exempel en vischinanza da l’ospizi u sper la chapella da morts. Sut la direcziun da l’Inventari da las vias da communicaziun istoricas da la Svizra (IVS) vegnan quests trajects actualmain colliads ad ina senda da viandar istorica.

Emprima via charrabla[modifitgar | modifitgar il code]

La via dal Gottard cun ses standard dal temp medieval correspundeva pli e pli pauc als basegns dal traffic creschent. Gia vers la fin dal 18avel tschientaner eri cler che la via stoppia vegnir schlargiada. Il 1772 è quai succedì cun la via dal Brenner ed il 1805 è suandà il Simplon.

A l’entschatta n’ha quai betg pudì far donn al Gottard; il traffic creschiva cuntinuadamain ed il Brenner resp. il Simplon sa chattavan durant las Guerras da coaliziun oramai en ils mauns dals inimis. Suenter il Congress da Vienna dal 1815 è la situaziun però sa midada. Uss è il traffic s’orientà tenor la via la pli sperta, e quai n’era betg pli en mintga cas il Gottard. Plinavant ha er il Grischun reagì spert sin la nova situaziun ed ha laschà eriger a partir dal 1818 las vias commerzialas sur il San Bernardin (vers il Tessin) e sur il Spleia (en il territori al sid da las Alps ch’appartegneva da quel temp a l’Austria). Il chantun Uri ch’aveva fin uss betg dà grond pais al schlargiament dal Gottard ha uss festinà da prender suenter quest retard. Be ch’ins è l’emprim stà da l’avis ch’i bastia da meglierar la via da sauma. Suenter las battaglias dal general russ Suvorov cunter ils Franzos l’onn 1799 era quai oramai daventà necessari.

Pervi dals facturs numnads è il traffic sur il Gottard tschessà durant l’emprim terz dal 19avel tschientaner. Surtut las novas vias charrablas sur il San Bernardin, il Spleia ed il Simplon èn sa mussadas sco gronda concurrenza. Igl è daventà adina pli evident ch’er il Gottard dovria ina via charrabla construida tenor il nov standard. L’iniziativa decisiva latiers ha surtut sviluppà il chantun Tessin.

Suenter ch’ils chantuns Lucerna, Soloturn, Tessin, Basilea ed Uri avevan garantì contribuziuns finanzialas en l’autezza da quatter milliuns, ha il cumin dad Uri concludì ils 3 da matg 1818 d’eriger ina via charrabla sin il tschancun tranter Amsteg e Göschenen; questas lavurs han durà dal 1820 fin il 1826. Per finanziar l’entir project era vegnì decidì d’augmentar la duana per ina durada da 35 onns. Il chantun Uri aveva però surdà las lavurs precipitadamain e gia suenter paucs onns èsi sa mussà che quellas eran vegnidas exequidas a moda insuffizienta: il trassé è vegnì en moviment e punts en sbalunadas. Sinaquai han stuì vegnir sanadas tras il giuven inschigner d’Altdorf Karl Emanuel Müller numerusas passaschas dal traject. Sut si’egida han ins construì tranter il 1826 ed il 1830 il grev tschancun tranter Caschanutta e Hospental. A medem temp èn ils inschigners tessinais Columbara da Ligornetto sa mess a la lavur tranter Hospental ed il cunfin dals dus chantuns. Fin il 1830 è er stada terminada da la vart tessinaisa la pretensiusa via tranter Giornico ed il cunfin chantunal; questa lavur ha exequì l’inschigner tessinais Francesco Meschini.

Sin la nova via dal Gottard d’ina ladezza da 5,5 fin 7,5 meters pudevan uss er charrar e sa cruschar chars gronds e pesants. Gia il 1831 èn passadas 900 charrotschas sur il pass. En la mesadad dal 19avel tschientaner sa chattava la via dal Gottard pia en in bun stadi; percunter furmavan las veglias corporaziuns da sauma uss in impediment. Quellas possedevan anc adina il monopol da transport, il qual impediva ch’il traffic sur il pass possia funcziunar bain. Perquai ch’ils berniers faschevan daspera il pur ed avevan da lavurar en champagna, devi adina puspè retards e colonnas. Las interpresas da transport professiunalas, che vegnivan per gronda part da la Bassa, han profità da questa situaziun ed han bainprest chatschà a l’ur il traffic da sauma tradiziunal, fin che quel è svanì dal tuttafatg.

Il temp da las charrotschas da posta[modifitgar | modifitgar il code]

La Posta dal Gottard

Suenter l’avertura da la nova via il 1830 charrava trais giadas l’emna in vagun direct en omaduas direcziuns tranter Flüelen e Chiasso. En funcziun eran pitschens chars a stadals che purschevan dus fin trais plazs. Il grond temp da la posta dal Gottard ha lura cumenzà il 1842 (e surtut a partir dal 1849) cun charrotschas a tschintg chavals che cursavan mintga di en omaduas direcziuns e che purschevan plaz a diesch passagiers. Il viadi da Como a Flüelen durava stgars 23 uras. Pervi da la gronda dumonda èn ins er sa decidì da tegnair liber il pass durant l’enviern, quai ch’ha puspè augmentà massivamain il dumber da viagiaturs. Durant ils mais d’enviern vegniva la charrotscha remplazzada tras colonnas da schlittas a stadals che purschevan mintgina plaz a duas persunas. Da mintga vart dal pass stuevan esser semtgadas 100 persunas per rumir la naiv.

Il 1848, suenter la furmaziun dal stadi federal svizzer, èsi vegnì scumandà d’incassar dazis sin vias e taxas chantunalas. Sut la direcziun da la posta federala èn sa megliurads ils servetschs e reducids ils temps da viadi. Il 1857 èn viagiads 29 000 passagiers cun la posta dal Gottard, entant ch’ils trais pass grischuns San Bernardin, Spleia e Güglia han dumbrà ensemen 19 117 viagiaturs. Malgrà il grond dumber da passagiers e malgrà ch’il viadi da radund 50 uras da Basilea fin a Milaun custava l’immensa summa da frs. 68.60, eran las postas directas per gronda part ina fatschenta deficitara. L’atun 1881 è cursada la davosa charrotscha sur il pass, cun il legendar conductur (betg postigliun) Alois Zgraggen. La primavaira 1882 è lura er ì a fin il manaschi cun schlittas.

Tranter il 1872 ed il 1882 han ins construì il tunnel da la Viafier dal Gottard. Durant las lavurs en il tunnel, ch’èn vegnidas fatgas surtut da lavurers talians, èn morts 177 umens e tranter auter er il schefinschigner Louis Favre. Ad Airolo regorda in monument, stgaffì da l’artist Vincenzo Vela, a questas unfrendas. La nova lingia da viafier ha surtut manà en il Tessin ad in progress economic.

Cur ch’il tunnel da la viafier è vegnì avert, ha la via dal Gottard pers quasi sur notg sia muntada da pli baud. Avant la construcziun da la via dal Gottard avevan traversà il 1820 radund 15 000 viagiaturs il pass, l’onn da record 1875 èn quai stads bundant 72 000 ed il 1881 anc 58 496; las spediziuns da posta avev’ins gia cumenzà a trametter tras il tunnel dal Gottard che sa chattava en l’ultima fasa da construcziun.

Il 1909 han ins empruvà da far reviver, almain durant ils mais da stad, ils curs da posta sur il Gottard. Quests curs tranter Andermatt ed Airolo han plitost gì ina muntada locala ed èn vegnids remplazzads il 1921 tras il Car-Alpin, l’emprim auto da posta.

Traffic d’autos[modifitgar | modifitgar il code]

Vers la vieuta dal 19avel al 20avel tschientaner ha cumenzà il temp dals autos. Gia il 1895 duai l’emprim automobil avair cuntanschì il pass dal Gottard. Bain documentà è il viadi en automobil dal scriptur tudestg Otto Julius Bierbaum il fanadur 1902 sur il Gottard. Per ses viadi en l’Italia en cumpagnia da sia dunna aveva la chasa editura August Scherl da Berlin mess a disposiziun a Bierbaum in Adler-Phaeton da colur cotschna munì cun in motor ad otg forzas-chaval inclus il manischunz.[4]

Il 1902 pareva il Gottard d’esser il sulet pass svizzer che pudeva vegnir utilisà cun vehichels a motor. Per il traject da 136 kilometers da Bellinzona enfin Brunnen ha Bierbaum duvrà nov uras. Davart quest viadi saveva el da raquintar la suandanta anecdota: Bierbaum era gist arrivà a Göschenen ch’el è vegnì retegnì d’in policist. Quel era vegnì infurmà per telegram da la polizia dad Andermatt: «Automobil hier durchgefahren; unmöglich es aufzuhalten. Stellt es und verfügt nach Gesetz!» Sco ch’i dueva sa mussar aveva il chantun Tessin bain lubì da charrar sur il Gottard, ma il chantun Uri aveva serrà la via da la Val Scalina per tut ils vehichels a motor. Perquai che Bierbaum n’aveva betg fatg trair ses automobil d’in bov, ha el stuì pajar 20 francs chasti ed ha pudì cuntinuar ses viadi.[5]

L’auto ed il turissem da massa en plain svilup han manà suenter la Segunda Guerra mundiala a bler traffic supplementar al Gottard. Bainspert èsi sa mussà che la via veglia na pudeva betg satisfar als novs basegns, e quai cumbain ch’ins aveva remplazzà tranter il 1937 ed il 1941 sin la Via da la Tremola la cuvrida natirala tras ina sulada da crappa da granit. Dapi il 1924 èsi stà pussaivel da transportar autos tras il tunnel da la viafier; l’onn 1930 èn gia vegnids transportads en questa moda radund 3600 vehichels. Tuttina èsi stà necessari d’eriger ina nova via.

La nova via[modifitgar | modifitgar il code]

Il vegl ed il nov tunnel da viafier

A partir dal 1953 ha il chantun Uri cumenzà a schlargiar cumplettamain la via da la Val Scalina. L’uschenumnà Urner Loch en la part superiura han ins engrondì ed ina nova Punt dal diavel è vegnida erigida. La stad 1967 ha er pudì vegnir avert l’emprim tschancun da la nova via da la Tremola; l’ulteriura part è stada finida il 1977. Cun sia nova lingia, las tredesch punts, in tunnel e lungas galarias da lavinas sviescha la nova via al sid dal pass cumplettamain la veglia via da la Tremola. La stad 1983 han ins pudì surdar al traffic il davos traject da la nova via al nord, numnadamain il sviament dad Andermatt.

Ma er la nova via dal Gottard ha be furmà ina schliaziun transitorica, tant pli ch’il pass è mintgamai serrà l’enviern per in pèr mais. Perquai han ins construì a partir dal 1970 il tunnel d’autos ch’è vegnì surdà al traffic ils 5 da settember 1980. Grazia a quel furma l’axa dal Gottard l’autostrada la pli directa tranter Hamburg e la Sicilia.[6]

Situaziun actuala da l’axa dal Gottard[modifitgar | modifitgar il code]

Cun l’avertura da la Viafier dal Gottard l’onn 1882 ha cumenzà l’augment da traffic sin quest traject che cuntinuescha fin oz. L’axa dal Gottard consista oz tant d’ina lingia da viafier sco er d’in’autostrada ed è da muntada centrala per il traffic nord-sid europeic.

Perquai che l’axa dal Gottard è savens surchargiada, vegn erigì in segund tunnel dad autos. Tenor l’Iniziativa da las Alps ch’è vegnida approvada il 1994 dal pievel svizzer, n’èsi però betg lubì d’augmentar en quest connex la capacitad da transit. Da quest fatg tegna er quint il nov tunnel da basa da la viafier tranter Erstfeld e Bodio ch’è vegnì avert il 2016.

Muntada strategica dal Pass dal Gottard[modifitgar | modifitgar il code]

En il temp medieval e temp modern tempriv n’aveva il Gottard betg gì ina gronda muntada strategica. Tranter il 1604 ed il 1625 ha il Gottard servì a truppas spagnolas sco ruta da colliaziun tranter Milaun e l’Ollanda (camino Suizo).

Be duas giadas èsi vegnì a cumbats guerrils enturn il Gottard. Durant la Segunda Guerra da coaliziun è il general russ Alexander Suvorov arrivà nà da l’Italia cun si’armada sin il Gottard. En il nord da quel è el vegnì impedì da truppas franzosas d’avanzar vers la Bassa ed ha stuì sa retrair sur il Veptga. Durant la Guerra da la Lia separatista il november 1847 han truppas uranaisas occupà il pass ed èn avanzadas vers la Leventina.

La posiziun strategica dal Gottard è lura sa midada a partir dals onns 1860: Pervi da l’erecziun dal tunnel da la viafier e da novas vias (Axenstrasse, Furca, Alpsu) sco er sin fundament da la nova constellaziun politica en l’Europa (unificaziun tudestga e taliana) han ins attribuì al pass ina muntada militarica, betg il davos er dals stabs generals da la Germania e da l’Italia. A partir dal 1886 è vegnida erigida ad Airolo l’emprima fortezza (oz museum da fortezza); pliras construcziuns pli grondas èn suandadas fin il 1920.

Il punct culminant ha l’idea da la fortezza alpina cuntanschì durant la Segunda Guerra mundiala en furma dal reduit. Quest concept preveseva il territori dal Gottard sco center dal dispositiv da defensiun; vias e tunnels d’access èn vegnids munids cun chargias explosivas per als destruir en cas d’avanzaments da l’inimi. Er simbolicamain è il Gottard avanzà ad in dals elements centrals da la defensiun naziunala spiertala. Il concept da defensiun politica e militara da la Svizra ha plinavant influenzà il traffic da viafier tras il Gottard ch’è vegnì admess a la Germania naziunalsocialistica ed a l’Italia faschista: entant che bains sco p.ex. charvun, atschal u fier sco er lavurers talians pudevan passar, era scumandà il transport da schuldads (cun excepziun da blessads) e dad armas (cun paucas excepziuns). Cun las refurmas da l’armada instradadas vers la fin dal 20avel tschientaner han las fortezzas al Gottard pers lur muntada. En il fratemp han ins rendì accessiblas parts da quellas en furma da museum.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Infurmaziuns generalas tenor Lexicon Istoric Svizzer.
  2. Cf. Sonntagszeitung dals 14 da november 2010, p. 97.
  3. Joseph Rübsam: Ein internationales Postkursbuch aus dem Jahre 1583. En: L’Union Postale, 1900, p. 98.
  4. Ulrich Neumann: Gotthardpass – vom Saumweg zur Hochgeschwindigkeitstrasse. En: Planet Wissen dals 9 da favrer 2011, consultà ils 22 da fanadur 2013.
  5. Otto Julius Bierbaum: Eine empfindsame Reise im Automobil. En: Projekt Gutenberg dals 9 da favrer 2011, consultà ils 22 da fanadur 2013.
  6. Glista uffiziala da las vias principalas.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Rudolf Laur-Belart: Studien zur Eröffnungsgeschichte des Gotthardpasses mit einer Untersuchung über Stiebende Brücke und Teufelsbrücke. Art. Institut Orell Füßli, Turitg 1924.
  • B. Richter: Natürliche und anthropogene Landschaftsfaktoren im Gotthardgebiet. Freiburg im Breisgau 1996.
  • Karl Lüönd & Karl Iten: Unser Gotthard. Ringier, Turitg 1980.
  • Karl Franz Lusser: Funfzehn Ansichten der neuen St.Gotthards-Strasse vom St.Gotthard-Hospiz bis Lugano. Nach der Natur gezeichnet und geätzt von Joseph Meinrad Kälin, Jakob Suter; nebst einer Beschreibung von Herrn Karl Franz Lusser. Heinrich Füssli, Turitg 1833, (digitalisat)
  • Hans Peter Nething: Der Gotthard. Ott Verlag, Thun 1990, ISBN 3-7225-6338-0.
  • Werner Meyer: 1291 Die Geschichte – Die Anfänge der Eidgenossenschaft. Silva-Verlag, Turitg 1990.
  • Arthur Wyss-Niederer: Sankt Gotthard, Via Helvetica. Edition Ovaphil, Losanna 1979.
  • Mario Fransioli: Sankt Gotthard und seine Hospize. (= Schweizerische Kunstführer, nr. 317), ed. Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte. Berna 1994, ISBN 3-85782-317-8. [Cf. er la versiun rumantscha Il Son Gottard e ses ospizis dal 1983].

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Son Gottard – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio