Malta

Republica da Malta Repubblika ta’ Malta (maltais) Republic of Malta (englais)
Lingua uffiziala	maltais, englais
Chapitala	Valletta
Furma da stadi	republica parlamentara
Schef da stadi	scheffa da stadi George Vella
Schef da la regenza	primminister Robert Abela
Surfatscha	316 km²
Abitants	433 300 (schaner 2015)
Spessezza	1371 abitants per km²
Munaida	euro (EUR)
Fundaziun	21 da settember 1964 (independenza dal Reginavel Unì)
Imni naziunal	L-Innu Malti
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (mars fin october)
Numer da l'auto	M
TLD d'internet	.mz
Preselecziun	+356

La Republica da Malta (maltais Repubblika ta’ Malta) è in stadi insular da l’Europa dal Sid situà en la Mar Mediterrana. L’archipel maltais sa reparta sin las trais inslas abitadas Malta (inclus Manoel Island, ca. 246 km²), Gozo (maltais Għawdex, ca. 67 km²) e Comino (Kemmuna, ca. 3 km²) sco er sin las inslettas nunabitadas Cominotto (Kemmunett), Filfla, St. Paul’s Islands e Fungus Rock.

L’insla principala Malta è partida en duas regiuns che cumpiglian en tut tschintg districts; Gozo e Comino furman la terza regiun ed il sisavel district. Il num Malta va enavos sin il term punic malet che designescha in lieu da refugi. Ils Grecs numnavan l’insla Melite (Μελίτη), tar ils Romans aveva ella num Melita.

Malta è stà radund 150 onns ina colonia britannica ed è daventà in stadi independent ils 21 da settember 1964. Dapi il prim da matg 2004 fa il pajais part da l’Uniun europeica e furma là il stadi commember il pli pitschen. Il prim da schaner 2008 è vegnì introducì a Malta l’euro.

Geografia

L’archipel maltais en survista

Cun ina surfatscha da 316 km² appartegna Malta als stadis pitschens. El è stgars duas giadas uschè grond sco il Principadi da Liechtenstein. L’archipel giascha 81 kilometers al sid da la costa da la Sicilia, 350 kilometers al nord da la citad da port libanaisa Al Khums, 150 kilometers al nordost da Lampedusa e radund 285 kilometers al sidost da la peninsla tunesiana Cap Bon. Sper la Cipra furma Malta il sulet pajais da l’Uniun europeica che sa chatta dal tuttafatg al sid dal 37avel grad da latituda.

L’insla principala Malta (maltais Malta) ha ina grondezza da 246 km², è orientada vers sidost e cuntanscha ina lunghezza da 20 ed ina ladezza maximala da 13 kilometers. Tranter sia finiziun al nordvest e la segunda insla principala Gozo (Għawdex) s’extenda il Chanal da Gozo ch’ha ina ladezza da 4,4 kilometers ed en il qual sa chatta l’insla Comino (Kemmuna) cun 2,7 km² sco er il spelm nunabità Cominotto (Kemmunett). Gozo è orientà quasi en direcziun ost-vest, mesira ina lunghezza da 14,3 kilometers, ina ladezza da fin a 7,25 kilometers e cumpiglia ina surfatscha da 67 km². Las ulteriuras inslas dal stadi – ch’èn tuttas nunabitadas – furman l’insla Filfla (Filfola) che giascha 4,4 kilometers al sid da Malta e las Saint Paul’s Islands (Il-Gżejjer ta’ San Pawl) a la fin nordvest dal St. Paul’s Bay; quellas èn situadas 83 meters davent da la costa ed èn effectivamain colliadas ina cun l’autra, cumbain che la part che las collià po sa chattar sut il spievel da la mar en cas che la mar è malruassaivla. En il vest da Gozo, sper la Laguna Naira en vischinanza dal Dwejra Point, s’auza or da la mar il Fungus Rock (Il-Ġebla tal-Ġeneral), in grip da crap da chaltschina ch’ha in’autezza da 20 meters. Manoel Island (Il-Gżira Manwel) en il Marsamxett Harbour tranter Valletta e Sliema na vegn per ordinari betg pli resguardà sco in’insla per sai, damai ch’ella è colliada cun in rempar ed ina via cun la terra franca.

Il tratg caracteristic geografic da Malta è la diversitad da sias lingias da costa, quai che sa manifestescha surtut sin l’insla principala. La vart da l’ost e dal nord è caracterisada da splagias planivas e vasts golfs sco il Marsaxlokk Bay, il Marsamxett Harbour, il Grand Harbour, il Mellieħa Bay ed il St. Paul’s Bay. Tar las parts da la costa situadas en il sidvest ed en il nord sa tracti percunter da grippa e d’entagls en furma da grottas. Da questa vart s’auza Malta andetgamain or da la mar; las lungas costas stippas culmineschan cun il Dingli Cliffs en il Ta’ Dmejrek ch’è cun 253 meters la pli auta elevaziun dal pajais. Ulteriurs grips carstics sa chattan en il nordvest cun il Mellieħa Ridge, il Bajda Ridge e l’enconuschent Marfa Ridge d’ina autezza da fin a 122 meters. Las pli autas elevaziuns sin l’insla Gozo mesiran 127 meters.

Pervi da l’extrema mancanza d’aua existan sin las inslas Malta, Gozo e Comino nagins flums permanents. Suenter precipitaziuns intensivas pon letgs dad aua siads ora però s’emplenir d’enviern temporarmain cun aua da plievgia. Quests fils d’aua ch’èn per ordinari be pitschens èn situads en stretgas vals grippusas, nua che l’aua na svapurescha betg uschè spert. Il pli lung da quests auals temporars cula tras il Wied l-Għasri ch’è situà a la costa nord da Gozo. Il sulet lai pli grond da l’entir archipel è vegnì stgaffì a moda artifiziala e sa chatta en il reservat da la natira Ghadira en vischinanza da Mellieħa. El mesira 350 m sin 220 m.

Geologia

La lingia da la costa durant la davosa glazialisaziun

L’istorgia geologica da Malta cumenza a la fin dal terziar, cur ch’igl ha existì tranter la Sicilia dal Sid e l’Africa dal Nord ina punt da terra che spartiva la Mar Mediterrana en dus batschigls. Suenter ch’il livel da la mar è s’auzà ed ha inundà quella, èn sa depositads en il paleocen (avant ca. 60 milliuns onns) en il lieu da l’archipel odiern sediments da chaltschina che derivavan da curals e conchiglias. En il decurs da las èras geologicas èn suandadas ulteriuras stresas da chaltschina e ton; ed en ina fasa pli tardiva dal paleocen èn las inslas la finala s’auzadas or da la mar. Durant il temp da glatsch è il spievel da l’aua puspè sa sbassà, uschia che la punt da terra è danovamain vegnida visibla. Cun la fin dal temp da glatsch avant ca. 13 000 onns è quella però vegnida interrutta definitivamain. Las inslas maltaisas sa chattan sin la platta continentala africana; geologicamain appartegnan ellas pia a l’Africa.

Suenter che las inslas èn cumparidas a la surfatscha da la mar, è l’insla principala s’enclinada en il decurs da plirs millennis vers nordost (pervi dal fundament ch’era instabil). Tras quai è la costa al sidvest vegnida auzada ed èn sa furmadas las costas stippas e grippusas cun ils Dingli Cliffs che caracteriseschan oz questa part da l’insla. Malta è surtratg oz da pliras ruttadiras tectonicas che marcheschan il relief geologic da l’insla. Il crap da chaltschina en colur d’ocher che dominescha l’insla principala (cun excepziun dal nordvest) furma la suletta resursa natirala da Malta; quel vegn explotà e duvrà intensivamain da la populaziun indigena, tranter auter per la construcziun da chasas.

Clima

Malta giascha en la zona mediterrana subtropica e sitga. Il clima maritim da l’insla sa preschenta a moda equilibrada, cun envierns miaivels ed umids e stads sitgas e chaudas, ma betg d’ina chalira ardenta. Las precipitaziuns annualas sin las inslas muntan a bundant 620 mm; la gronda part da la plievgia croda l’enviern, entant che las valurs tendeschan en ils mais zercladur e fanadur vers nulla. Per ordinari crodan las precipitaziuns en furma d’ina plievgia curta ed intensiva, entant che plievgia permanenta n’è strusch usitada. L’umiditad da l’aria giascha la stad tar ca. 74 %, durant ils mais d’enviern tar ca. 70 %.

Sco quai ch’igl è tipic per posiziuns insularas, na varieschan las differenzas da temperatura quotidianas betg fitg ferm (ca. 5–10 °C). Il fanadur ed avust po la temperatura crescher en media fin a 31,8 °C; la media la pli bassa è quella dal schaner cun 9,5 °C. Surtut il mars ed avrigl pon ferms vents fraids influenzar a moda negativa la curva da temperatura creschenta. La temperatura da l’aua cuntanscha l’avust per ordinari 22,8 °C e sa sbassa pir il december sut 20 °C. Las temperaturas las pli bassas giaschan enturn 15° C; a partir dal matg vegn puspè surpassà il cunfin da 20 °C.

La temperatura la pli bassa ch’è insumma vegnida mesirada insacura a Malta èn stads 1,2 °C (il 1895); la temperatura la pli auta 43,8 °C (il 1999). Confurm a las relaziuns climaticas è naiv in fenomen fitg rar. Dapi l’onn 1800 n’hai mai dà ina cuverta da naiv sin las inslas; ina leva bischa han ins registrà il 1895, il 1905 ed il 1962.

Provediment d’aua

Aquaduct a Gozo

La disponibilitad d’aua da baiver è in grond problem a Malta. Mintg’onn vegnan duvrads radund 21 000 000 meters cubic aua da baiver; il pajais sez dispona però be da fitg pitschnas resursas d’aua dultscha. Durant las stads chaudas arriva la gronda part dals turists, uschia ch’il temp cun la pli pauc’aua è gist quel dal pli grond consum; l’enviern percunter cula l’aua da plievgia per gronda part en la mar, enstagl da pudair trair a niz ella per sauar ils prads. Guardà sur l’entir onn van 5 fin 10 % da l’aua a perder en la mar, 75 fin 80 % svapureschan e be 15 fin 20 % empleneschan ils reservuars d’aua sutterrans u las funtaunas. La quantitad d’aua da baiver che stat a disposiziun per persuna è la segund bassa da l’entira regiun (suenter la Libia); e tenor indicaziuns da las Naziuns unidas è Malta schizunt il pajais cun la pli pauc’aua en tut il mund. L’aua dultscha che po vegnir gudagnada per persuna tschessa vinavant ed è sa reducida per la mesadad tranter il 1996 ed il 2006.

Per pudair cuvrir almain ina part dal basegn d’aua, fan ins diever d’uschenumnads bigls profunds. A lunga vista n’è quai però nagina schliaziun, damai che quels vegnan ensalads cun il temp. Per quest motiv è lur furniziun vegnida reducida als basegns da l’agricultura sco er d’indrizs publics. Sco metoda parallela èn s’etablids quatter indrizs da desalar aua da mar sco er in implant da preparaziun d’aua da diever. Quests implants dovran però blers combustibels fossils; pervi dals custs creschents e per motivs da la protecziun da l’ambient ha la regenza perquai limità il quantum d’aua da baiver che dastga vegnir producì en quests manaschis.

In ulteriur provediment pussaivel porschan reservuars d’aua sutterrans a basa natirala u artifiziala. Il crap da chaltschina maltais è porus ed effectuescha che l’aua frestga noda per part sur la salamuira senza sa maschadar cun quella. A Ta Kandja en vischinanza da Siġġiewi sa chatta dapi il 1963 la Water Services Corporation’s Groundwater Pumping Station. Da questa staziun da pumpa mainan sis galarias en ina profunditad da ca. 100 meters sur ina distanza da bundant 6,2 kilometers. En questa rait da tunnels sa rimna l’aua frestga e po vegnir pumpada a la surfatscha. Er en auters lieus han ins endrizzà talas staziuns da pumpa, uschia che las galarias sutterranas a Malta mesiran ina lunghezza totala da ca. 42 kilometers.

Malgrà tut questas mesiras resta Malta dependent da l’exteriur. Durant ils mais da stad arrivan mintgamai navs-cisterna cun aua da baiver nà da la Sicilia; uschia po la rait locala vegnir alimentada cun questa resursa d’aua supplementara.

Natira

Sguard dal St. Agatha’s Tower sin il sulet territori natiral protegì da l’insla

Tut las inslas maltaisas èn grippusas. L’insla principala consista d’in grip da crap da chaltschina che cuntanscha in’autezza da fin a 260 meters. Il sid ed il sidvest crodan a moda fitg stippa vers la mar, uschia che questa costa è quasi nunaccessibla. Tranter la grippa sparpagliada èn situads pitschens golfs da bellezza. En il nord e nordost da l’insla Malta sa chattan collinas e cuntradas pli planivas. Là croda la costa be plaunsieu vers la mar e cumpiglia per part rivas da sablun. Muntognas e flums na datti betg a Malta; remartgablas èn percunter las numerusas taunas. Pervi da la mancanza d’aua è la vegetaziun a Malta fitg stgarsa. Plantas cun bist datti be paucas; per part creschan fighers selvadis a l’ur da la via u sin champs crappus. Las precipitaziuns cumenzan per ordinari pir vers l’october.

Flora

Cun radund 800 plantas indigenas disponan las inslas maltaisas d’ina varietad surprendenta per in areal da questa grondezza. Quai è tant pli remartgabel sch’ins considerescha che Malta n’enconuscha praticamain nagina differenza d’autezza e be ina pitschna variaziun d’abitadis; ultra da quai è l’entir territori segnà fermamain da la preschientscha da l’uman sur plirs millis onns. Il spectrum da las spezias è tipicamain mediterran; el è parentà stretgamain cun quel da la Sicilia, è però influenzà supplementarmain nà da l’Africa dal Nord.

Gia en il temp neolitic ha l’uman cumenzà a debostgar las inslas. Oz sa preschentan quellas dal tuttafatg senza guaud, cun excepziun dals Buskett Gardens, in territori da 900 meters ladezza e 200 meters lunghezza ch’è vegnì creà aposta. Ils tips da vegetaziun che domineschan èn macchia, garrigue e steppa; regiuns spezialas furman surtut las costas planivas e stippas, en pli las paucas auas dultschas.

Plantas frequentas èn tranter auter il caruber, l’uliver ed il timian; ultra da quai creschan diversas sorts d’euforbiaceas e da siringias sco er 15 spezias d’orchideas.

Per dumondas da la protecziun da la natira sa mussa la publicitad maltaisa sensibilisada pir dapi la fin dal 20avel tschientaner. Surtut tras l’adesiun a l’Uniun europeica il 2004 èn vegnidas instradadas mesiras che duain manar a territoris da protecziun. Malgrà quests emprims pass empermettents valan intginas spezias da plantas maltaisas sco periclitadas fermamain. Er la planta naziunala da Malta, la planta da sandarac, è en privel da svanir. La planta parasita Cynomorium coccineum, ch’ha gì per in tschert temp ina gronda muntada sco planta medicinala, sumeglia in bulieu e vegn perquai er numnada bulieu da Malta. Ella cumpara be sin il Fungus Rock en in ambient protegì, damai ch’il Fungus Rock dastga be vegnir visità per motivs da perscrutaziun scientifica.

Fauna

Chats paleontologics

Tar il Għar Dalam (maltais: tauna da la stgirezza) sa tracti d’in cuvel da carst situà sin l’insla Malta, en vischinanza da la citad Birżebbuġa e be radund 500 m davent dal St George’s Bay. Ella ha ina ladezza maximala da 18 m, è fin 8 m auta e maina 145 m en il grip che consista da crap da chaltschina. La stresa la pli bassa (d’avant ca. 180 000 onns) na cumpigliava nagins fossils; la proxima stresa deriva dal temp interglazial d’avant ca. 126 000 fin 115 000 onns. En quella han ils perscrutaders chattà divers oss da la fauna dal pleistocen, tranter auter ippopotams ed elefants, ma er durmigliets, utschels-mezmieur ed ina ritga varietad d’utschels.

Temp modern

Il merl blau – l’utschè naziunal da Malta

Tut en tut cumpiglia la fauna da Malta plitost paucas spezias. Sin las diversas inslas vivan mieurs, ratuns, utschels-mezmieur, cunigls, erizuns, mustailas, luschards, ghecos, cameleons e pliras populaziuns da serps che n’èn betg da tissi sco per exempel la natra da leopard. Da las famiglias d’utschels ch’èn represchentadas sin las inslas sajan numnadas surtut las lodolas, ils fringhels, las randulinas ed ils turschs; ma er la turturella, il pirol sco er intginas spezias d’utschels da preda appartegnan a la fauna da Malta. Il merl blau ch’è fitg frequent vala sco utschè naziunal dal stadi insular. En il nord da l’insla principala sa chatta la zona da protecziun d’utschels Għadira Bird Reserve.

La primavaira e l’atun furma Malta ina da las paucas staziuns dals utschels migrants sin lur viadi da l’Europa en l’Africa ed enavos. Quai è er il motiv, daco che la chatscha sin utschels è vegnida pratitgada da vegl ennà e furma anc oz in sport popular. Cun radund 18 000 licenzas da chatscha uffizialas posseda Malta la pli auta spessezza da chatschaders da tut l’Europa. Fin l’adesiun a l’Uniun europeica il 2004 lubivan las determinaziuns maltaisas la chatscha schizunt sin spezias protegidas sco diversas becassinas e rivarels u er utschels da preda. Malgrà l’applicaziun dal nov dretg han lieu anc oz blers surpassaments; plinavant emprova er la regenza da far valair reglamentaziuns excepziunalas. Cunter quest mazzament d’utschels ha la Cumissiun europeica gia purtà plant avant il Tribunal europeic.

Tar las spezias d’animals endemicas tutgan tranter auter sutspezias da misarogns, da tgirallas, da crabs e da luschards.

Protecziun da l’ambient

Dapi che Malta è commember da l’Uniun europeica èn vegnids intensivads ils sforzs a favur da la protecziun da l’ambient. La bilantscha generala actuala mussa però sper intgins progress er champs nua ch’i dat anc bler da far. Las valurs d’ozon èn per exempel suenter quellas da la Grezia las segund autas en tut l’Europa.

Malta n’ha nagin implant per arder rument; tut ils ruments vegnan deponids. Cun ina rata annuala da 648 kg rument per persuna cuntanscha Malta suenter la Cipra ina valur che giascha lunsch sur quellas dals ulteriurs stadis europeics. Pervi da la pitschna surfatscha da l’insla e l’auta spessezza da la populaziun è questa situaziun spezialmain problematica.

Populaziun

Il dumber da la populaziun munta en tut a ca. 433 300. Damai che l’entir territori statal mesira be 316 km² resulta da quai ina spessezza da la populaziun vaira auta da ca. 1371 abitants per km²; igl è quai la tschintgavel auta spessezza da la populaziun da tut ils stadis dal mund. 92 % da la populaziun vivan en citads.

Radund 4 % da las persunas che vivan a Malta n’èn betg da naziunalitad maltaisa; da quai èn 2 % Brits. Blers Maltais passentan lur vita da lavur a l’exteriur – il pli savens en il territori da lingua englaisa – e returnan a Malta sco pensiunaris.

L’aspectativa da vita tar la naschientscha munta tar umens 77,8 onns, tar dunnas tps00025&plugin=1 eurostat – Lebenserwartung bei der Geburt, nach Geschlecht]</ref> Questas valurs giaschan levamain sur la media europeica.

Il dumber da matrimonis per milli abitants muntava il 2009 a 5,69. Divorzis n’eran pli baud betg pussaivels tenor la lescha. Pir il 2011 han ils Maltais approvà en ina votaziun dal pievel in dretg da divorzi ch’è entrà en vigur anc il medem onn.

Malgrà il catolicissem exprimì da la populaziun maltaisa è la cumpart dals uffants ch’èn naschids ordaifer ina relaziun matrimoniala creschida da 2,68 % il 1996 a 27,37 % il 2009.

Religiun

St. John’s Co-Cathedral a Valletta

Radund 98 % da la populaziun maltaisa appartegna a la baselgia catolic-romana. Daspera datti be paucs protestants, ortodox, gidieus e muslims. En la part istorica da Valletta ha existì in pitschen quartier gidieu. La cuminanza islamica consista per gronda part da Libics che vivan a Malta.

La baselgia catolica ha ina gronda influenza sin la politica maltaisa. Uschia è per exempel l’interrupziun da la gravidanza scumandada sut paina; medemamain èsi scumandà a las dunnas da far bogn senza cuvrir ils sains. I duain exister a Malta 365 baselgias catolicas (quai ch’è bain ina cifra simbolica); per quest motiv dian ils Maltais savens ch’els hajan ina baselgia per mintga di da l’onn. Ils catolics da Malta appartegnan als dus uvestgieus da Malta e Gozo.

L’istorgia dal cristianissem a Malta cumenza cun il naufragi da l’apostel Paulus l’onn 60 s.C. sin la pitschna insla grippusa Selmunetta (Fatgs dals apostels 28,1–11). Dapi lura è sa fortifitgà il liom cun il cristianissem e las inslas èn er daventadas la destinaziun da numerus pelegrins (per part er sco fermada en viadi vers la Palestina).

Il catolicissem figurescha en la constituziun maltaisa sco religiun statala e vegn er vivì da grondas parts da la populaziun. In segn exteriur persuenter furman ils blers altars da chasa ed ils maletgs da sontgs, d’uvestgs e da plevons ch’èn stgalprads en las fatschadas d’edifizis ed ornads plain colurs.

Lingua e scrittira

Tras la lunga appartegnientscha a l’Imperi britannic è sa derasà l’englais a Malta. Malgrà quai han ils Maltais mantegnì lur atgna lingua. Il maltais è sper l’englais la lingua statala a Malta e pervi da la commembranza a l’Uniun europeica er ina da las linguas uffizialas da quella. Il maltais appartegna a las linguas semiticas ed è sa sviluppà d’in dialect arab. Structuralmain è la lingua parentada il pli ferm cun las varietads nordafricanas da l’arab, ma en il stgazi da pleds èn er da chattar pli grondas cumparts talianas e pli pitschnas influenzas nà dal spagnol, franzos ed englais. Il maltais è la suletta lingua semitica che vegn scritta cun letras latinas (cun excepziun dal Y e dal C); sco spezialitad èn quellas vegnidas cumplettadas tras ils segns ċ, ġ, ħ e ż.

Per regla è il maltais la lingua materna dals Maltais; l’englais ed il talian èn segundas linguas resalvadas a la vita publica. Pervi dal lung temp colonial britannic discurran bunamain tut ils Maltais er l’englais che gioga in’impurtanta rolla en il sistem da furmaziun dal pajais e che daventa er en vista a la globalisaziun adina pli impurtant. Enconuschientschas dal talian èn derasadas pervi da la vischinanza geografica e perquai ch’igl existan stretgs contacts economics cun l’Italia dal Sid; e betg il davos èn er ils programs da televisiun talians fitg populars. Fin il 1934 è il talian plinavant vegnì duvrà sco linguatg giuridic e d’administraziun.

Istorgia

Jean Parisot de la Valette, il fundatur da Valletta

Sin las inslas sa laschan fastizar relicts da la colonisaziun umana che cuvran in spazi da temp da var 6000 onns. Quels tanschan da tempels da la cultura da megalits sur fossas romanas e catacumbas fin a las imposantas fortezzas da l’urden dals maltais. Malta è stà en il decurs da si’istorgia sut l’influenza alternanta da las pli diversas culturas grondas. Per temps han ils Fenizians, Grecs e Romans dominà l’insla, suenter la crudada da Roma èn suandads ils pievels germans dals Vandals ed Ostrogots. En il 9avel tschientaner, cur che Malta appartegneva a l’Imperi bizantin, han ils Arabs conquistà la gruppa d’inslas. En il 11avel tschientaner èn las inslas idas a la Sicilia ed il 1282 ad Aragon.

L’onn 1530 ha il retg spagnol surdà las inslas sco feud a l’urden maltais. L’Urden dals chavaliers da son Gion a Jerusalem, Rhodos e Malta (che vegnivan er numnads pli baud ospitaliers) ha augmentà las fortificaziuns al port e defendì l’insla cun success cunter attatgas dals Osmans (‹Grond assedi› dal 1565). En consequenza da quai han ins fundà il 1566 la citad fortifitgada da Valletta (ch’è vegnida numnada suenter il grond maister Jean Parisot de la Valette).

L’onn 1798 ha l’urden maltais stuì far plazza a las truppas franzosas sut Napoleun; dapi lura fa l’urden però vinavant valair ina qualitad da dretg internaziunal quasi statala, però senza pretensiuns da territori envers la Republica odierna. Sin dumonda da revoltants han ils Brits bloccà ils ports da l’insla da Malta ch’era vegnida sblundregiada sut Napoleun. Cur ch’ils Franzos èn sa retratgs il 1800, è vegnì staziunà in regiment britannic e cun la Pasch da Paris dal 1814 è Malta daventà ina colonia da la Gronda Britannia.

In’impurtanta rolla ha Malta er giugà durant la Segunda Guerra mundiala, cur ch’han gì lieu cumbats vehements per il port da muntada strategica. Da quel anora ha il refurniment dal corp d’Africa tudestg pudì vegnir disturbà sensiblamain; Malta era sa fatg in num sco ‹portaviuns nunsfundrabel›. Per ses cumbat stinà cunter las truppas dal Reich tudestg ha l’entira populaziun da l’insla retschet il 1942 dal retg britannic la Crusch da George; quella figurescha anc oz sin la bandiera statala da la Republica da Malta. A partir dal 1947 han ins surdà al pajais l’administraziun autonoma en furma d’ina democrazia parlamentara. Il 1964 ha la Gronda Britannia concedì a Malta l’independenza sco commember dal Commonwealth. Ils 13 da december 1974 è la gruppa d’inslas sa declerada sco Republica ed ha uschia desistì da la Queen sco scheffa da stadi. Il prim da matg 2004 è Malta daventà commember da l’Uniun europeica ed a partir dal prim da schaner 2008 ha l’euro substituì la lira maltaisa sco valuta uffiziala.

Politica

Sistem politic

La Republica ha in parlament d’ina chombra, numnadamain la chombra dals represchentants che cumpiglia almain 65 deputads. Daspera èn er anc il president statal ed il Speaker of the House of Representatives commembers dal parlament ex officio. La perioda d’uffizi munta a tschintg onns.

L’appartegnientscha ad ina da las duas grondas partidas è a Malta ina dumonda ch’è colliada stretgamain cun la tradiziun da l’atgna famiglia. Quests lioms da partida a lunga durada vegnan anc rinforzads tras in dretg d’eleger che renda bunamain nunpussaivel che partidas pli pitschnas pon s’etablir ed entrar en il parlament. Tar las duas partidas grondas sa tracti da la Partit Nazzjonalista (PN) da caracter conservativ e da la Malta Labour Party (MLP) socialistica.

La participaziun a las elecziuns è a Malta tradiziunalmain fitg auta. Tar elecziuns dal parlament sa participeschan en media 90 % da las persunas cun dretg d’eleger ed er tar las elecziuns en il Parlament europeic èn sa participads il 2009 quasi 79 %.

Ils dus gronds sindicats dal pajais furman la General Workers’ Union (GWU) che stat datiers da la PN e la Ħaddiema Magħqudin (UĦM) ch’è colliada politicamain cun la PN.

Relaziuns cun l’exteriur

Champ da fugitivs a Ħal Far

La Republica da Malta è vegnida recepida en l’Uniun europeica il prim da matg 2004 ensemen cun otg ulteriurs stadis da l’Europa Centrala e da l’Ost sco er cun la Cipra. Ils 8 da mars 2003 avevan ils Maltais realisà in referendum. Ils naziunalconservativs eran s’exprimids a favur da l’adesiun, ils socialists ed ils sindicats encunter. A chaschun da la votaziun, a la quala èn sa participads 91 % da las persunas cun dretg da votar, han 53,65 % ditg gea a l’adesiun; quai è stà levet dapli che prognostitgà. Malta ha substituì il Luxemburg sco pli pitschen commember da l’UE. Dapi ils 21 da december 2007 fa Malta er part dal territori da Schengen, uschia che las controllas da cunfin correspundentas a la plazza aviatica da Malta èn crudadas davent.

A Malta vivan radund 10 000 fugitivs en bartga che derivan da la Somalia, Etiopia, Eritrea e dad auters pajais da l’Africa. La gronda part da quests fugitivs n’ha betg il dretg d’asil, mabain in status temporar per motivs umanitars (guerra civila e.a.). Pervi da l’auta spessezza da la populaziun e la pitschnezza da la surfatscha abitabla s’expriman ils gremis politics maltais cunter recepir ulteriurs fugitivs en bartga africans. La marina maltaisa refusa per ordinari a bastiments cun fugitivs ch’èn en privel da mar da sbartgar; en pli vegnan ils champs d’internament manads dal militar a moda rigida. Perquai è il pajais adina puspè confruntà cun critica da vart d’organisaziuns per la defensiun dals dretgs umans e dal Parlament europeic. La proposta da Malta da reparter ils fugitivs en bartga a moda eguala sin tut ils commembers da l’Uniun europeica vegn però refusada dals ministers da l’intern da l’UE.

Sper l’Uniun europeica è Malta tranter auter er commember da las suandantas organisaziuns internaziunalas: Naziuns unidas ed organisaziuns affiliadas (dapi il 1964), Cussegl da l’Europa (1965), Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa (1972). Ultra da quai è Malta commember dal Commonwealth of Nations (dapi il 1964), la federaziun da las anteriuras colonias britannicas. Tras quai han ils Maltais tscherts privilegis areguard l’entrada e la dimora en ina part da quests pajais.

Politica da segirezza

Sper la polizia, la Police Force of Malta, che garantescha la segirezza a l’intern dal pajais, dispona il stadi d’ina pitschna armada, las Armed Forces of Malta. Ils radund 2140 schuldads adempleschan incumbensas da patruglia e da salvament e disponan perquai surtut da helicopters e bastiments. Dapi il 1983 exista in contract cun l’Italia che garantescha la protecziun da la neutralitad maltaisa. Per quest intent è staziunà a Malta in contingent da truppas talianas.

Divisiun administrativa

Per motivs da statistica vegnan las vischnancas sutdivididas en sis districts (Gozo and Comino, Northern, Northern Harbour, South Eastern, Southern Harbour, Western) e quels puspè en trais regiuns (Gozo and Comino, Malta Majjistral, Malta Xlokk). Las regiuns ed il district da Gozo and Comino èn identics.

Furmaziun

Enfin il 1946 n’ha existì a Malta nagin’obligaziun d’ir a scola. Quella è vegnida introducida pir suenter la Segunda Guerra mundiala per la scola primara resp. il 1971 per il stgalim secundar fin al 16avel onn da la vita. Las scolas statalas èn gratuitas, igl existan però a medem temp diversas instituziuns da furmaziun ecclesiasticas e scolas privatas. La gronda part da la magistraglia a las scolas catolicas retira las pajas medemamain dal stadi. La rata d’alfabetisaziun tar ils creschids munta a 92,8 %, quai che correspunda al nivel da la Columbia e che giascha be levamain sur il nivel da la Tailanda. En il fratemp ha il pajais però augmentà marcantamain sias stentas en il sectur da furmaziun; cun 6,76 % dal product naziunal brut (situaziun dal 2005) impunda la Cipra surproporziunalmain bler per la furmaziun.

Il sistem da scola maltais s’orientescha a quel da la Gronda Britannia. El cumenza cun ina scola fundamentala che dura sis onns. En la vegliadetgna dad indesch onns absolvan ils uffants in examen per entrar en la scola secundara e pon silsuenter eleger libramain tranter la scola statala ed ina da las differentas scolas privatas. A las scolas statalas suonda en la vegliadetgna da sedesch onns l’examen da finiziun da la scola obligatorica (per ordinari en ils roms englais, maltais e matematica). Tgi che sa decida da cuntinuar cun la furmaziun scolastica frequenta silsuenter in college, dal qual l’examen final pussibilitescha l’access ad ina scol’auta. La pli auta instituziun da furmaziun dal pajais è l’University of Malta a Msida. Il 2008 aveva be 27,5 % da la populaziun tranter 25 e 64 onns terminà almain la scola secundara; igl è quai la pli bassa valur en tut l’Uniun europeica.

Il sistem da furmaziun maltais tegna quint dal bilinguissem. Tant la scola fundamentala sco er la scola secundara fan diever da l’englais e dal maltais sco roms obligatorics. Las scolas privatas ed ils curs a l’universitad dovran però per gronda part l’englais. A la scola secundara elegian ils scolars in’ulteriura lingua. 51 % sa decidan per il talian, 38 % per il franzos; ulteriuras linguas che stattan a disposiziun èn tudestg, russ, spagnol ed arab.

Medias

Malta posseda ina rait da medias fitg spessa che s’orientescha a l’anteriura pussanza coloniala Gronda Britannia. La pli gronda gasetta dal di, ‹The Times of Malta›, cumpara dapi il 1935 e posseda er in’ediziun da la dumengia (‹Sunday Times›). La segund gronda gasetta dal di è ‹The Malta Independent›. Ulteriuras gasettas furman ‹Malta Today› (duas giadas l’emna), ‹The People› (gasetta da boulevard) e ‹The Malta Star› (la suletta gasetta che cumpara be en l’internet). A la bilinguitad maltaisa correspunda il fatg che radund la mesadad da las gasettas cumparan en englais e l’autra mesadad en maltais. Entaifer las medias stampadas da lingua maltaisa cuntanscha ‹It-Torċa›, che cumpara mintgamai la dumengia, il pli aut dumber da l’ediziun.

Radio e televisiun vegnan surtut emess dals ‹Public Broadcasting Services› (PBS) che furman l’emettur da dretg public. En tut existan 14 programs da radio naziunals e numerus regiunals. L’emettur da televisiun da las PBS sa numna ‹TV Malta› (TVM); daspera existan set ulteriurs programs da televisiun maltais. Fitg populars èn ultra da quai ils emetturs da la BBC e da l’Italia.

L’onn 2008 faschevan 45 % da la populaziun maltaisa diever da l’internet. La quota da colliaziuns a spectrum lartg giascheva il medem onn tar 20 %.

Economia ed infrastructura

Economia

La zona industriala maritima a Valletta

En cumparegliaziun cun ils ulteriurs stadis ch’èn daventads commembers da l’Uniun europeica il 2004 sa sviluppescha l’economia da Malta relativamain bain. Ils dus secturs economics tradiziunals furman l’agricultura e la pestga. L’agricultura vegn surtut pratitgada sin l’insla Gozo. Las cundiziuns da l’ambient n’èn betg gist favuraivlas ad in’utilisaziun agrara (pauca plievgia, deflussiun minimala, funs chaltschinus e clima fitg chaud); malgrà quai vegnan diversas sorts da legums e da granezza cultivads cun success ed er la viticultura è rentabla. Tut en tut cuvra Malta ca 20 % da l’agen basegn da mangiativas.

Ina gronda rolla giogan il turissem (40 % dal product naziunal brut) e servetschs finanzials (11 %). La gronda part dals giasts da vacanzas derivan da la Gronda Britannia, Germania, Italia e Russia. Dal 1965 fin oz è il dumber da turists s’engrondì per diesch giadas. Oz visitan mintg’onn radund in milliun persunas las inslas, quai surtut las rivas, las citads istoricas e las cuntradas grippusas; vitiers vegnan anc radund in mez milliun turists da cruscheras. Radund 70 000 persunas ad onn vegnan a Malta per frequentar in curs d’englais. Questa sparta turistica vegn survegliada e promovida dal stadi e generescha 1,8 % dal product naziunal brut.

Il pli grond patrun da lavur da l’entir pajais èn ils Malta Drydocks, il segund grond plazzal naval en l’Europa. Ulteriurs impurtants secturs economics furman l’industria da textilias e da vestgadira. L’onn 1992 è vegnida fundada a Malta in’atgna bursa.

Il pajais posseda giaschaments da crap da chaltschina ch’èn da muntada per la branscha da construcziun indigena. En las auas territorialas da Malta sa chattan era champs da petroli e da gas natiral.

Firmas europeicas èn gia vegnidas carmaladas a partir dals onns 1970 cun privilegis fiscals. Uschia produceschan per exempel las firmas Playmobil, Lloyd (chalzers) u STMicroelectronics per l’export.

Il product naziunal brut munta a 4,24 milliardas euros (situaziun dal 2004). Il standard da capacitad da cumpra da Malta munta a 81 (EU-27:100).

Infrastructura

La rait d’electricitad da la Republica da Malta n’è betg colliada cun quella da la Sicilia. Duas ovras electricas cun ina prestaziun totala da 571 megawatt brischan ieli e gas che vegnan importads da l’Italia e da la Gronda Britannia. Actualmain sa stentan ins d’augmentar la cumpart d’energia regenerabla.

Damai che Malta na posseda nagin management da rument suffizient, exista en quest reguard dapi onns in grond problem.

Bilantscha dal stadi

La bilantscha dal stadi ha cumpiglià il 2009 expensas en l’autezza equivalenta a 3,7 milliardas dollars ed entradas da 4,1 milliardas dollars. Da quai resulta in avanzament dal preventiv en l’autezza da 7,7 % da product naziunal brut.

Il 2009 muntavan ils debits dal stadi a 5,2 milliardas dollars u 67,0 % dal product naziunal brut.

Il 2006 èn vegnids impundids 8,4 % dal product naziun brut per la sanadad, 5,1 % per la furmaziun e 0,7 % per il militar.

Transport e traffic

Infrastructura

Bus da lingia nostalgic

Sco en la Gronda Britannia vala er a Malta il traffic a sanestra. Ils ultims onns è vegnì investì bler en il meglierament da la rait da vias. Malgrà quai sa chattan bleras vias lateralas – surtut en regiuns ruralas – anc adina en in stadi relativamain nausch. Er al stil da manischar dals Maltais ston turists l’emprim s’endisar. Cun ina buna purziun autoironia din perquai blers Maltais da sasez: «Maltese people don’t drive right, they don’t drive left either, they drive in the shadows!» («Maltais na charreschan ni a dretga ni a sanestra, mabain là nua ch’igl ha sumbriva»).

A l’entschatta dal 20avel tschientaner disponiva Malta er d’ina rait da viafier. L’onn 1883 era vegnida averta ina lingia da viafier che manava da Valletta a Mdina; per mancanza da rentabilitad è quella però puspè vegnida serrada il 1931. Anc da pli curta durada è stada l’istorgia dal tram ch’è vegnì endrizzà il 1905 tranter Birkirkara, las ‹Three Cities›, Paola e Żebbuġ; gia l’onn 1929 ha la societad gestiunaria Malta Tramways Ltd. annunzià concurs. Actualmain èsi pia uschia ch’i n’exista en la Republica da Malta nagina infrastructura da viafier.

Traffic public

In traffic public a curta distanza è vegnì endrizzà il 1905. Fin l’entschatta dal 21avel tschientaner èn stads en diever bus dal temp colonial che sa chattavan mintgamai en possess dal manischunz. Quels na cursavan betg tenor in urari fix, mabain tenor intervals approximativs (che cumpigliavan tut tenor ruta tranter 10 minutas e pliras uras). Per pudair daventar commember da l’Uniun europeica ha Malta tranter auter stuì modernisar da rudent il traffic public. Il nov sistem è entrà en vigur il 2010.

Aviaziun e navigaziun

L’eroport internaziunal da Malta sa chatta a Luqa. Fin il 2006 cursavan da là helicopters a Gozo. Oz èn las inslas colliadas ina cun l’autra exclusivamain tras navettas. Navs-fera regularas curseschan er tranter Malta e la Sicilia; surtut ils mais da stad vegnan quellas anc cumplettadas tras catamarans a gronda sveltezza. Ulteriuras navs-fera curseschan da Valletta a Valencia (Spagna) e Tripolis (Libia).

En ils ports da Malta èn vegnidas transtgargiadas il 2008 radund 5,5 milliuns tonnas martganzia. Quai èn bain be ca. 0,1 % dal volumen da tut ils ports europeics; calculà tenor il dumber d’abitants è la transtgargiada però almain duas giadas uschè gronda sco en la media europeica.

Surtut cruscheras europeicas ed americanas èn savens registradas a Valletta, uschia per exempel ils bastiments da TUI Cruises.

Traffic individual motorisà

L’onn 2008 eran registrads a Malta en tut 307 500 vehichels (autos, motos, bus e camiuns). Cun ina quota da 529 autos sin 1000 persunas giascha Malta sin la quarta plazza europeica suenter il Luxemburg, l’Italia e la Germania. Malgrà il stil da manischar legendar dals Maltais, giascha il dumber statistic d’accidents da traffic mortals per in milliun autos tar 61, quai ch’è la pli bassa valur en tut l’Europa.

Malta è in paradis per amaturs d’autos. Prest la mesadad da tut ils autos èn pli vegls che diesch onns. Dapertut sin via èn da vesair oldtimers bain mantegnids da derivanza englaisa, franzosa e tudestga, ma er da l’Europa da l’Ost e da l’Asia.

Cultura

Statua da s. Gieri a chaschun da la festa a Victoria, Gozo

La pitschna Republica da Malta ha bundant 300 baselgias, tranter quellas duas che tutgan tar las baselgias da l’Europa cun las pli grondas cuplas: la Rotunda da Xewkija (Gozo) ch’è deditgada a son Gion Battista e la Rotunda da Mosta sin l’insla Malta cun in diameter da 39 meters.

A Malta appartegnan fin ussa trais monuments al Patrimoni mundial da l’Unesco: la chapitala da Valletta, il tempel da Ġgantija e l’Ipogeum da Ħal-Saflieni.

Malta è ina da las pli popularas culissas per producziuns da film en tut il mund e vegn er numnà il ‹mini-Hollywood mediterran›. Exempels per enconuschentas producziuns da film èn ‹U-571›, ‹Monte Cristo›, ‹Troja›, ‹Alexander›, ‹Midnight Express›, ‹Gladiator›, ‹The Da Vinci Code›, ‹München› sco er diversas episodas dad Asterix & Obelix e da Wickie. Il film davart Popeye da Robert Altmann (1980) è bain stà da sias uras in flop finanzial; la culissa dal vitg da pestgaders è però sa mantegnida fin oz sco attracziun turistica. La lingia da la costa selvadia e l’architectura tradiziunala sin l’insla han gia imità en il film ils pli divers lieus dal mund – da la Roma antica sur il Marseille dal 19avel tschientaner fin al Beirut dals onns 1960.

Ina spezialitad da las inslas maltaisas furman ils luzzus, bartgas da pestgaders construidas en lain e coluradas a moda sgiagliada. Il piz da la nav è mintgamai munì cun egls (uschenumnads egls da Horus u dad Osiris). La moda da construcziun da las bartgas sa lascha probablamain deducir dals Fenizians. Tenor la tradiziun duai l’egl proteger ils pestgaders da privels; ultra da quai portan las bartgas savens nums da sontgs cristians. Las bartgas coluradas vegnan fotografadas gugent dals turists; perquai vegn lur mantegniment sustegnì tras la regenza. Ma ellas na furman betg be ina culissa, mabain vegnan anc adina duvradas dals pestgaders sco isegl da lavur. Er intginas bartgas d’excursiun per turists imiteschan il stil dal luzzu tradiziunal.

La cuschina maltaisa fa gugent diever da capras, da cunigl e sa chapescha dal pesch naziunal, il sgomber dad aur (‹Lampuki›). Ella cumpiglia però er las enconuschentas tastginas da pastas sco ils pastizzis u las qassatas che vegnan emplenidas cun ricotta, ton, charn, spinat u arveglia. Ulteriuras spezialitads naziunalas èn aljotta (schuppa da pesch), bigilla (pasta da fava), qagħaq tal-għasel (pastizaria) e nougat (turta). La cuschina maltaisa è parentada stretgamain cun la cuschina mediterrana da l’Italia e da la Grezia.

Kinnie è il num d’ina limunada che vegn fatga a Malta, tranter auter d’oranschas amaras e spezarias (surtut assens). Questa bavronda senz’alcohol è da colur d’ambra ed ha in gust dultsch-amar. In’ulteriura enconuschenta bavronda maltaisa è la biera stagiunada ‹Cisk Lager›.

Malta enconuscha divers dis da festa che sa refereschan ad eveniments istorics. Qua ina survista en successiun cronologica: Ils 10 da favrer vegn festegià ‹The Feast of St. Paul’s Shipwreck› che regorda al naufragi da son Paul davant Malta l’onn 60 s.C. Ils 8 da settember è ‹Our Lady of Victory›, la fin da la gronda bloccada tirca dal 1656. Trais ulteriurs dis da festa regordan a la fin dal temp sco colonia britannica: ils 21 da settember è ‹Independence Day›, il di da l’independenza il 1964; ils 13 da december è ‹Republic Day›, il di da la proclamaziun da la republica il 1974 ed ils 31 da mars vegn festegià il ‹Freedom Day› che regorda a la retratga da las davosas truppas britannicas il 1979.

Litteratura

• Sabine Cassar-Alpert: Leben und Arbeiten in Malta. 2007, ISBN 978-3-939338-34-5.
• J. von Freeden: Malta und die Baukunst seiner Megalith-Tempel. 1993, ISBN 978-3-534-11012-4.
• Carmelina Grech: Old Photographs Of Malta.
• Hans Latja: Malta. Druckhaus-Langenscheidt, 1976.
• Hans E. Latzke: DuMont Reise-Taschenbuch Malta mit Gozo und Comino. 2004, ISBN 3-7701-5972-1.
• Andreas P. Pittler: Malta. Klagenfurt 2004, ISBN 3-85129-443-2.
• Geoffrey Aquilina Ross (Photos: Eddie Aquilina, Daniel Cilia): Images Of Malta.
• Werner Lips: Malta, Gozo, Comino. 1999, ISBN 3-89416-659-2.
• Michael Cassar: The Story of the Malta Buses 1931–2011. 2011, ISBN 978-99957-33-10-0.
• Rudolf Grulich: Wo Katholiken zu Allah beten.
• Sandro Caruana, Ray Fabri, Thomas Stolz (ed.): Variation and Change. The Dynamics of Maltese in Space, Time and Society. Berlin: Akademie Verlag 2011, ISBN 978-3-05-005648-7.
• Roland Siegloff: Reise zu den letzten Grenzen. 100 Tage freie Fahrt durch die Festung Europa. GEV Grenz-Echo Verlag, Eupen 2011, ISBN 978-3-86712-051-7.
• Bernhard M. Baron, MALTA in der deutschsprachigen Literatur, en: GermanMalteseCircle/Newsletters (Valletta 2012, actualisà 2014).

Colliaziuns

Commons

Commons: Malta – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Paginas uffizialas da la regenza maltaisa
• Laws of Malta
• Infurmaziuns da viadi e davart il pajais
• Infurmaziuns da viadi
• BirdLife Malta
• Chalender d’occurrenzas sin visitmalta.com, consultà ils 21 da matg 2015