Macedonia dal Nord
| Republica da la Macedonia dal Nord Република Северна Македонија (macedon) | |||||
| |||||
| Lingua uffiziala | macedon (emprima lingua uffiziala) ed albanais | ||||
| Chapitala | Skopje | ||||
| Furma da stadi | republica parlamentara | ||||
| Schef da stadi | president Stevo Pendarovski | ||||
| Schef da la regenza | primminister Oliver Spasovski | ||||
| Surfatscha | 25 713 km² | ||||
| Abitants | 2 065 769 abitants[1] | ||||
| Spessezza | 980,34 abitants per km² | ||||
| Munaida | denar | ||||
 | |||||
 | |||||
La Macedonia dal Nord (macedon Северна Македонија Severna Makedonija, albanais Maqedonia e Veriut; uffizial Republica da la Macedonia dal Nord, macedon Република Северна Македонија Republika Severna Makedonija, albanais Republika e Maqedonisë së Veriut; fin ils 12 da favrer 2019: Republica da Macedonia) è in stadi intern situà en l’Europa dal Sidost. Quel cumpiglia la part settentriunala da la regiun istorica Macedonia.
La Macedonia dal Nord furma ina da las economias publicas las pli flaivlas da l’Europa e sa chatta en in process da transfurmaziun, tant economicamain sco er politicamain. Il pajais ha da cumbatter cun autas quotas da dischoccupads, ina flaivla infrastructura e la mancanza d’investiziuns. Dapi il december 2005 ha la Macedonia dal Nord il status d’in candidat d’adesiun da l’Uniun europeica.
Il stadi è commember da las Naziuns unidas, dal Cussegl da l’Europa, da l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa e dal Cussegl da cooperaziun da l’Europa dal Sidost. Entaifer la NATO dispona la Macedonia dal Nord dal status d’observatur.
Sper Macedons, che cumpiglian radund 64 % da l’entira populaziun, datti – sper diversas minoritads pli pitschnas – ina gronda minoritad d’Albanais (25 %). Surtut tranter las duas grondas etnias hai adina puspè dà conflicts etnics. Suenter che quels fissan bunamain escalads il 2001 en ina guerra burgaisa, è la situaziun sa meglierada entant decididamain. L’egualitad da las etnias entaifer la societad n’è però anc betg cuntanschida.
Num
[modifitgar | modifitgar il code]Il stadi è sa furmà a la fin da la Segunda Guerra mundiala or da la resistenza socialistica, ha fatg part dapi il 1946 sco sutrepublica da la Jugoslavia ed ha declerà il 1991 sco Republica da Macedonia si’independenza. Pervi da la dispita cun il stadi vischin meridiunal Grezia areguard il diever dal num ‹Macedonia› vegniva il stadi savens designà a nivel internaziunal sco ‹anteriura republica jugoslava Macedonia› (englais former Yugoslav Republic of Macedonia, FYROM) per evitar ina denominaziun uffiziala.
Il zercladur 2019 èn la regenza macedona e la regenza greca sa cunvegnidas sin la midada da num. Ils parlaments dals dus stadis han approvà quest pass cun 81 da 120 vuschs (Macedonia dal Nord) resp. cun 153 da 300 vuschs (Grezia). Il nov num dal stadi è entrà en vigur ils 12 da favrer 2019.
Geografia
[modifitgar | modifitgar il code]
La Macedonia dal Nord furma in stadi intern ch’è situà en il center da la Peninsla dal Balcan. El cunfinescha en il nord cun la Serbia, en l’ost cun la Bulgaria, en il sid cun la Grezia, en il vest cun l’Albania ed en il nordvest cun il Cosovo. La pli grond’extensiun dal pajais en direcziun nord-sid munta a 188 km, en direcziun vest-ost a 216 km. Il cunfin dal pajais cun la Grezia mesira 246 km, suandà dal Cosovo (159 km), da l’Albania (151 km), da la Bulgaria (148 km) e da la Serbia (62 km). Da quai resulta in total dal cunfin dal stadi da 766 km.
Be per lung dals flums pli gronds ed en las cuntradas da batschigl è il pajais relativamain planiv. Questas planiras autas e bassas cumpiglian 19,1 % dal territori statal (4900 km²). Sper las auas (2,11 % resp. 551 km²) consista l’ulteriura surfatscha dal pajais da muntognas e collinas. Las pli autas muntognas èn situadas en il vest dal pajais al cunfin vers l’Albania ed il Cosovo. Il pli aut piz è il Golem Korab (albanais Maja e Korabit) cun 2764 m s.m., il qual furma a medem temp la pli auta muntogna da l’Albania. Radund 3,8 % dal territori statal èn protegids en furma da parcs naziunals; quels èn situads en il vest e sidvest dal pajais.
La Republica da la Macedonia dal Nord cumpiglia ina part da la regiun geografica Macedonia. Ella parta quella surtut cun la Grezia.
Cuntradas
[modifitgar | modifitgar il code]Tar las muntognas situadas en il vest da la Macedonia dal Nord sa tracti da bratschs da la Muntogna Dinarica, da la pli impurtanta muntogna dal Balcan dal Vest. Ils pizs ils pli auts èn il Golem Korab (2764 m) al cunfin tar l’Albania ed il Titov Vrv (2747 m) en il massiv da la Šar Planina. Ulteriuras muntognas èn Jablanica en il sidvest, che furma là per part il cunfin vers l’Albania, Osogovo vers la Bulgaria, il massiv da Galičica tranter il Lai d’Ocrida ed il Lai da Prespa ed il Massiv da Pelister tranter il Lai da Prespa e Bitola.
Las pli grondas planiras autas e planiras bassas èn Ovče Pole en il nordvest da Štip, la planira da Pelagonia tranter Prilep e Bitola, la planira da Skopje e la planira da Kumanovo sco er la planira da Polog situada tranter Tetovo e Gostivar. Daspera furman las vastas vals che vegnan percurridas da flums ulteriuras surfatschas utilisablas.
Auas
[modifitgar | modifitgar il code]Il flum Vardar nascha en la Šar Planina e percurra l’entir pajais l’emprim en direcziun ost ed alura suenter Skopje en direcziun sidost, avant ch’el arriva sco Axiós en la regiun greca Macedonia. Quest flum cun ses quatter flums laterals pli gronds furma l’axa d’orientaziun principala dal pajais. Il Drin Nair nascha en il Lai d’Ocrida e percurra il sidvest dal pajais; tar la citad Debar curra el vinavant en l’Albania e sbucca en la Mar Adriatica.
En il sidvest, al cunfin tar l’Albania, sa chattan mintgamai radund dus terzs dal Lai d’Ocrida e Lai da Prespa sin territori da la Macedonia dal Nord. Quests lais (situads 700 resp. 900 m s.m.) han ina grondezza da radund 400 km² ed èn sa furmads tras activitad tectonica en ina zona geologicamain instabila da la crusta da la terra. Il Lai d’Ocrida ha ina profunditad maximala da 287 meters; el è ritg da spezias endemicas. Omadus lais, la citad Ocrida (Ohrid) ed il parc naziunal Galičica fan part dal Patrimoni mundial da l’UNESCO.
Clima
[modifitgar | modifitgar il code]A l’intern dal pajais, ch’è segnà da muntognas, è il clima relativamain criv. En general sa chatta la Macedonia dal Nord en la zona da transiziun tranter il clima mediterran ed il clima continental. Ils envierns èn per il pli fraids e segnads da bleras precipitaziuns; la stad percunter èsi fitg chaud e plova darar. L’atun e la primavaira èn stagiuns betg fitg marcantas, vul dir che la stad e l’enviern duran relativamain ditg.
Flora
[modifitgar | modifitgar il code]Tant la flora sco er la fauna da la Macedonia dal Nord profiteschan da bleras regiuns intactas e cumparan perquai en gronda varietad. In terz dal pajais è cuvert cun guauds maschadads, en ils quals prevalan faus, ruvers e chastagners. En las planiras sa cumpona la vegetaziun surtut da macchias e pastgiras che servan a l’agricultura ed a l’allevament d’animals. Enturn ils lais pli gronds creschan cipressas, nuschers e fighers. A partir da 1300 m s.m. creschan tieus da muntogna e pigns. E survart 2000 m s.m. domineschan il ginaiver e spezias da plantas ch’èn s’adattadas al clima da muntogna criv.
Il territori dal pajais sa lascha sutdivider en quatter ecoregiuns: ils guauds maschadads dal Pindos, ils guauds maschadads da la Peninsla dal Balcan e da las Rodopas sco er ils guauds maschadads cun vegetaziun da feglia dira da la Mar Egeica.
Il Parc naziunal Pelister sper Bitola è enconuschent per il tieu da la Macedonia endemic sco er per sia varietad da 88 spezias da plantas da guaud. Ils guauds da tieus dal Pelister sa dividan en guauds da tieus cun feleschs e guauds da tieus cun ginaivers.
Tar las plantas da feglia las pli derasadas tutgan ruver macedon, ischi da muntogna, salesch pendus, salesch curunà, ogn, paplas, ulms e fraissen cumin. In’ulteriura spezia da planta caracteristica per la Macedonia dal Nord è il papaver. A rivas da lais intactas crescha channa.
Fauna
[modifitgar | modifitgar il code]La fauna da la Macedonia dal Nord è ordvart ritga. Las spezias tanschan da urs, portg selvadi, tais, luf e vulp fin tar stgilat, fiergna, chamutschs e tschierv. Lufs-tscherver èn derasads en la part occidentala dal pajais. Dals lufs-tscherver dal Balcan (Lynx lynx martinoi) fitg stgars vivan en la Macedonia dal Nord ed en l’Albania cunfinanta be pli radund 100 exemplars, ils quals èn periclitads. En la regiun da muntogna enturn Mavrovo vivan gronds effectivs da chamutschs, ils quals attiran blers chatschaders.
Il Lai d’Ocrida tutga tar ils pli vegls lais dal mund ed è enconuschent per la litgiva d’Ocrida, ferras, gobiuns, plotras e per intgins geners da spezias ch’han ina vegliadetgna da fin 30 milliuns onns. Spezias sumegliantas vivan be anc en il Lai Baikal. Er l’anguilla europeica è surtut enconuschenta per ses ciclus da reproducziun extraordinari: El noda millis kilometers da la Mar da Sargasso (= la part da l’Atlantic situada en l’ost da Florida) fin en il Lai d’Ocrida per sa trategnair là sur diesch onns en la profunditad dal lai. Cur che las anguillas han cuntanschì lur madirezza sexuala, returnan ellas en lur lieu da naschientscha en l’Atlantic; là fregan ellas e moran silsuenter, ils descendents repetan il ciclus.
Populaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2002 vivan en la Macedonia dal Nord 2 022 547 abitants.[2] Il 2011 han ins bain realisà ina nova dumbraziun; per motivs tecnics e politics n’han ils resultats da quella però betg pudì vegnir eruids. La structura da vegliadetgna è vaira equilibrada; la spessezza da la populaziun munta a 78 abitants per kilometer quadrat e sa chatta uschia al nivel da la Grezia e Croazia. Las regiuns populadas il pli spess sa chattan al curs superiur dal flum Vardar tranter Gostivar, Tetovo, Skopje, Kumanovo e Veles. Ulteriurs territoris populads relativamain spess furman las planiras enturn Struga, Ocrida, Prilep, Bitola, Štip e Strumica.
Etnias
[modifitgar | modifitgar il code]
La populaziun da la Macedonia dal Nord n’è betg omogena. Bundant nov etnias vivan en il pajais. Per quest motiv hai dà en il passà, ma er anc oz, conflicts tranter singulas gruppas etnicas. Il 2001 è il pajais mitschà be per pauc d’ina guerra burgaisa. Las etnias vivan per gronda part separadas ina da l’autra e na tgiran strusch contacts vicendaivels. Tenor la statistica uffiziala han per exempel gì lieu l’onn 2011 7313 maridaglias tranter Macedons etnics e 4940 tranter Albanais etnics, ma be 127 tar las qualas in partenari tutgava mintgamai tar l’autra etnia.
Sco Macedons èn sa declerads en la dumbraziun dal pievel dal 2002 1 297 981 persunas u 64,18 % da la populaziun. Ils Macedons furman uschia la maioritad entaifer la structura etnica dal pajais. Geograficamain èn els surtut da chasa en l’ost, en il center ed en il sid dal pajais. En il vest ed en il nord furman els per part la minoritad. La gronda part dad els furman cristians ortodoxs, ina gronda minoritad tutga tar l’islam; quests ultims vegnan er numnads Torbeschs.
La pli gronda minoritad furman ils Albanais che vivan surtut en il vest ed en il nord dal pajais. Il 2002 ha lur dumber total muntà a 25,17 % resp. 509 083 persunas. Pervi da la grond emigraziun da questa gruppa etnica vivan radund 200 000 fin 300 000 Albanais a l’exteriur. Tar ils Albanais en la Macedonia dal Nord sa tracti quasi exclusivamain da Ghegs; be en il sidvest dal pajais datti intgins vitgs cun ina populaziun tosca.[3]
Sper las duas etnias las pli grondas vivan en il pajais diversas minoritads etnicas (Tircs, Roma, Serbs, Bosniacs, Aromuns) che muntan en tut a var 10 % da l’entira populaziun.[4]
Linguas
[modifitgar | modifitgar il code]Il macedon è la lingua uffiziala dal pajais ed a medem temp la lingua derasada il pli vast.
Il 2018 ha il parlament deliberà ina lescha, cun la quala l’albanais duai daventar en tut il pajais la segunda lingua uffiziala. Gia avant sa servivan intginas vischnancas da l’albanais sco segunda lingua uffiziala ed organs statals (p.ex. il parlament) sco lingua da lavur.
En singulas regiuns vegn daspera er discurrì tirc, romani e serb. Ils Tircs giaudan intgins dretgs da minoritads e dastgan – sco dal reminent tut las etnias – fixar lur lingua sco lingua uffiziala en vischnancas en las qualas almain 20 % da la populaziun appartegnan a lur etnia.
Religiun
[modifitgar | modifitgar il code]
Il cristianissem ortodox e l’islam marcheschan ensemen dapi tschientaners il territori da la Macedonia dal Nord odierna. Cun la conquista da la regiun tras ils Osmans sunnitics è sa derasada a ses temp sper il cristianissem er l’islam. Ils motivs per la conversiun da blers cristians a l’islam èn stads multifars: simpatia, liberaziun da taglias, ina meglra posiziun entaifer la societad, carriera en l’administraziun ed en il militar e.a. En emprima lingia èn sa convertids Albanais, en in dumber pli pitschen però er Macedons. Sur lung temp han ils aderents da las duas religiuns vivì ensemen a moda paschaivla. Las tendenzas naziunalisticas dal 19avel tschientaner han fatg pegiurar questas relaziuns. Dapi l’independenza registreschan ins ultra da quai dapli agressiun naziunalistica cunter baselgias e moscheas.
Tar l’ultima dumbraziun dal pievel dal 2002 eran 64,8 % da la populaziun cristians ortodoxs e 33,3 % muslims (la gronda part sunnits). Ulteriurs 1,5 % appartegnan ad autras cuminanzas religiusas sco per exempel a la baselgia catolic-romana.
Citads
[modifitgar | modifitgar il code]L’onn 2010 vivevan var 60 % da la populaziun da la Macedonia dal Nord en citads. Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2010): Skopje (505 400), Kumanovo (73 360), Bitola (71 890), Prilep (64 830), Tetovo (56 080), Štip (44 510), Veles (43 140), Ohrid (38 900), Gostivar (37 030) e Strumica (36 920).
Emigraziun
[modifitgar | modifitgar il code]La Macedonia dal Nord è in tipic pajais d’emigraziun. Emprimas grondas undas d’emigraziun han gì lieu tranter il 1912 ed il 1944, cur che Bulgars e Tircs han bandunà la regiun suenter che quella era vegnida attribuida al Reginavel da la Jugoslavia. Suenter la Segunda Guerra mundiala, en il sistem federativ da la Jugoslavia, ha la Sutrepublica socialistica da la Macedonia furmà, sper il Cosovo, la regiun economicamain la pli pauc sviluppada, e quai sco resultat da l’emigraziun, militarisaziun e da la mancanza d’investiziuns dals onns precedents. Quai ha surtut gì per consequenza che numerus lavurers esters (surtut commembers da la gruppa etnica albanaisa) èn emigrads durant ils onns 1970 en l’Europa Centrala (Svizra, Germania ed Austria) per gudagnar là il da viver per lur famiglias. Suenter l’independenza èn las famiglias savens suandadas en ils pajais respectivs, quai surtut durant ils onns 1990. Tenor ina stimaziun vivan radund 200 000 fin 300 000 Macedons albanais a l’exteriur. Il dumber da Macedons slavs che vivan a l’exteriur è percunter bler pli pitschen.
Sutdivisiun administrativa
[modifitgar | modifitgar il code]Il 2004 è entrada en vigur ina nova lescha d’administraziun territoriala, la quala ha sutdividì il stadi en otg regiuns statisticas e 84 vischnancas (avant: 123 vischnancas). Dapi il 2013 dumbra la Macedonia dal Nord anc 80 vischnancas.[5]
Istorgia
[modifitgar | modifitgar il code]La dumonda da la Macedonia
[modifitgar | modifitgar il code]
L’onn 1465 hai dà en la regiun emprimas sullevaziuns cunter l’Imperi osmanic, ulteriuras èn suandadas ils onns 1565, 1689 ed 1876. Ils 3 da mars 1878 è entrada en vigur la Pasch da San Stefano, la quala ha terminà la Guerra tranter la Russia e l’Imperi osmanic. Tenor cunvegnientscha è la regiun da la Macedonia dal Nord odierna fin a Thessaloniki vegnida attribuida a la Bulgaria. Suenter il Congress da Berlin dal 1878 han ins però puspè integrà il territori en l’Imperi osmanic; en consequenza da quai èn proruttas numerusas sullevaziuns en diversas citads. Ils Albanais èn s’organisads il medem onn en la Lia da Prizren. Tar ils Bulgars è la Sullevaziun da Kresna Raslog stada da muntada. La fin dal 19avel tschientaner è be anc creschida la resistenza cunter il domini osmanic; a medem han ils stadis naziunals vischins Bulgaria, Serbia e Grezia fatg valair lur influenza. Da vart dals Bulgars è suandada la fundaziun d’in comité revoluziunar.
Dapi il 20avel tschientaner
[modifitgar | modifitgar il code]Ils 2 d’avust 1903 è prorutta la Sullevaziun d’Ilinden ch’è vegnida organisada dal comité revoluziunar numnà.[6] Ils onns 1912 e 1913 han gì lieu las Guerras dal Balcan ch’han manà a la fin da l’Imperi osmanic. La regiun geografica Macedonia han ins partì tranter la Grezia, la Serbia e la Bulgaria. En la part serba da la Macedonia, la quala è vegnida renumnada en Macedonia dal Vardar, è il moviment antiosmanic sa midà en in moviment antiserb. Uschia è prorutta il 1913 la sullevaziun dad Ohrid-Debar ed il 1934, cun agid dal medem moviment, è vegnì assassinà il retg jugoslav Alexander I. Naziunalists albanais han pretendì da lur vart d’unir tut ils territoris colonisads d’Albanais (Gronda Albania), ma a chaschun da la conferenza da pasch a Paris il 1919 n’als èsi gnanc reussì d’incorporar en l’Albania ils territoris cun maioritad albanaisa, uschia ch’els èn facticamain vegnids ignorads dal tuttafatg.
Durant l’Emprima Guerra mundiala era la Macedonia dal Vardar occupada dapi la fin dal 1915 da la Bulgaria ed en il territori da cunfin cun la Grezia sa chattava la front da Saloniki. Cun occupar ils posts administrativs è la Bulgaria sa basada sin las structuras existentas da la gruppaziun revoluziunara IMRO. Uschia han en blers lieus tant Komitadschis (manaders da partisans) locals, ch’avevan battì avant cunter il domini serb, sco er emigrants returnads surpiglià posts centrals en l’administraziun civila e militara bulgara. Tranter il 1918 ed il 1941 ha la Macedonia dal Vardar fatg part dal Reginavel da la Jugoslavia. Tras quai ha l’IMRO reactivà suenter il 1920 la guerra da terror cunter la pussanza statala serba, uschia che per part fin a 70 % da la schandarmaria jugoslava era staziunada en la Macedonia dal Vardar. Pervi da dispitas en connex cun la politica da l’intern ha la Macedonia dal Nord odierna furmà dal 1929 fin il 1941, ensemen cun parts da la Serbia dal Sid, administrativamain la Vardarska banovina (banat dal Vardar).[7]
En la Segunda Guerra mundiala è danovamain suandada dal 1941 fin il 1944 l’occupaziun bulgara. Il 1943 han ils partisans communistics da la Jugoslavia (senza represchentants da la Macedonia) renconuschì l’existenza d’in’atgna naziun macedona ed han fatg plans d’eriger ina republica Macedonia en ina Jugoslavia federala futura Ils 2 d’avust 1944 ha gì lieu l’emprima sesida dals communists macedons en la claustra serba da sontg Prochor Pčinjski. Il medem di è vegnida fundada la sutrepublica socialistica jugoslava Macedonia.
L’onn 1963 è la citad da Skopje stada pertutgada d’in grev terratrembel.
Fasa da la democratisaziun a partir dal 1991
[modifitgar | modifitgar il code]Il 1991, en consequenza da la ruina da la Jugoslavia, ha il pajais cuntanschì l’independenza statala. La Bulgaria ha renconuschì sco emprim pajais anc il medem onn la Republica Macedonia. Pervi da la dispita cun la Grezia areguard il num dal stadi ed ils simbols statals, è il stadi savens vegnì numnà a nivel internaziunal anteriura republica jugoslava Macedonia per evitar ina denominaziun uffiziala. L’avrigl 1993 è il stadi vegnì recepì en las Naziuns unidas. A medem temp ha la gronda part dals stadis da la Communitad europeica renconuschì il stadi a moda concludenta. L’onn 1999 ha il pajais recepì millis fugitivs albanais or dal Cosovo (Guerra dal Cosovo).
A partir da l’entschatta 2001 hai surtut dà en il nordvest dal pajais scenas sco en ina guerra burgaisa, cur che cumbattants da guerriglia albanais han occupà militarmain intgins vitgs e cumbattì cunter polizia ed armada. Lur finamira era da cuntanscher dapli dretgs da minoritads. L’avust 2001 han las partidas segnà la cunvegna da basa dad Ohrid, la quala ha prevesì da discharmar las gruppas paramilitaras e da conceder dapli dretgs als Albanais en la Macedonia dal Nord.
Il 2004 è entrada en vigur la cunvegna da stabilisaziun ed associaziun cun l’Uniun europeica e dapi il december 2005 è il pajais uffizialmain in candidat d’adesiun a l’Uniun europeica.
Stadi e politica
[modifitgar | modifitgar il code]Constituziun
[modifitgar | modifitgar il code]
La constituziun da la Macedonia dal Nord ha il parlament deliberà ils 17 da november 1991. Dapi lura è quella vegnida midada pliras giadas: Uschia per exempel il 1992 cun declerar a moda explicita ch’il pajais na fetschia naginas pretensiuns territorialas envers stadis vischins (en connex cun las tractativas cun la Grezia areguard la renconuschientscha dal num dal stadi) ubain il 2001 cun l’intenziun da meglierar il status da la lingua albanaisa (en connex cun la Cunvegna da basa dad Ohrid).
Legislativa
[modifitgar | modifitgar il code]Tenor la constituziun furma il parlament la legislativa. Ils maximalmain 123 deputads vegnan elegids en elecziun directa mintgamai per ina perioda da legislatura da quatter onns.
Executiva
[modifitgar | modifitgar il code]L’executiva è repartida sin la regenza ed il president. Il president sco schef da stadi ha plitost incumbensas represchentativas. La regenza vegn manada dal primminister; quel vegn nominà dal president e sto sinaquai, per pudair furmar ina regenza, cuntanscher la maioritad da las vuschs en il parlament.
Partidas
[modifitgar | modifitgar il code]Il sistem da partidas dal pajais è segnà d’ina dubla polaritad: d’ina vart d’ina etnic-naziunala (macedon ed albanais), da l’autra vart d’ina politica (socialdemocratic e conservativ).
Politica da l’intern
[modifitgar | modifitgar il code]La politica da l’intern è segnada fermamain dal conflict tranter las duas pli grondas naziunalitads, ils Macedons ed ils Albanais. Sut pressiun internaziunala aveva la Macedonia dal Nord recepì il 1999, en rom dal Conflict en il Cosovo, radund 380 000 fugitivs or dal Cosovo, quai ch’aveva midà per in mument la structura etnica en il pajais. Dapi il 2001 era il conflict en il pajais sa pegiurà pervi da la furmaziun d’ina nova organisaziun albanaisa militanta. Tras l’engaschament dal president Boris Trajkovski, da l’Uniun europeica e dals Stadis Unids èsi reussì da cuntanscher en rom da la cunvegna da basa dad Ohrid in’egualisaziun tranter las etnias e da discharmar ils Albanais militants.
Tuttina èn sa mantegnidas en il pajais tschertas animositads tranter las duas etnias, tranter auter en connex cun la reglamentaziun legala da l’utilisaziun da la lingua albanaisa. Adina puspè han lieu dad omaduas varts provocaziuns ed acts da sabotascha, per exempel cunter moscheas e baselgias ortodoxas.
Politica exteriura
[modifitgar | modifitgar il code]Ils emprims onns e decennis suenter l’independenza èn stads segnads da tensiuns cun divers stadis vischins: cun la Grezia pervi dal num ed ils simbols statals, cun la Bulgaria per motivs linguistics, cun la Serbia perquai che la Macedonia dal Nord era sa separada da la Jugoslavia e perquai ch’il pajais era sa mess en il Conflict dal Cosovo sin la vart da la NATO; l’Albania da sia vart pretenda ch’ils dretgs da la minoritad albanaisa en la Macedonia dal Nord vegnian resguardadas. En il fratemp han ils conflicts cun la Bulgaria e cun la Grezia pudì vegnir schlià; e cun s’obligar en la constituziun da betg vulair prender influenza sin las minoritads macedonas en ils stadis vischins, è er quest champ da tensiun sa quietà in pau.[8]
Ozendi è la politica exteriura da la Macedonia dal Nord segnada fermamain da las stentas da daventar in stadi commember da la NATO e da l’Uniun europeica.
Militar
[modifitgar | modifitgar il code]L’armada da la Macedonia dal Nord dumbra radund 10 000 schuldas; cun mobilisar la reserva sa lascha quella augmentar per radund 21 000 schuldads. Il preventiv da defensiun ha muntà il 2012 a radund 130 milliuns euro. Il favrer 2019 han il minister da l’exteriur Dimitrow e represchentants dals stadis da la NATO segnà il protocol d’adesiun. Apaina che quel è ratifitgà daventa la Macedonia dal Nord il 30avel commember da la NATO.
Economia
[modifitgar | modifitgar il code]
Entaifer la Republica da la Jugoslavia furmava la Macedonia in dals territoris ch’era economicamain il pli pauc sviluppà; la regiun dispona da be paucas materias primas ed i n’era strusch vegni investì en l’industria. L’onn 2000 han ins anc adina gudagnà 9,7 % dal product naziunal brut en l’agricultura e 31,6 % en l’industria. En l’Index da la libertad economica sa chattava il pajais il 2017 sin plaz 31 da 180 pajais.
Il pajais ha patì dals problems tipics d’in stadi postsocialistic, per exempel d’ina corrupziun exprimida, d’in memia grond apparat d’uffiziants, da l’ineffizienza dals manaschis industrials, ma er da la bloccada economica da vart da la Grezia. Grazia a la politica da refurma dals ultims onns han quests problems per gronda part pudì vegnir schliads.
Sin l’index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattava la Macedonia dal Nord il 2016 ensemen cun ils stadis Maroc, Liberia, Indonesia e Columbia sin plaz 90 da 176.
Cumbain che la Macedonia dal Nord ha cuntanschì suenter la fin da la Jugoslavia – cuntrari a la gronda part da las autras republicas – si’independenza senza conflicts militara, sa chatta il pajais en il fratemp en l’index dal svilup uman davos pajais sco la Bosnia ed Erzegovina ed Albania (situaziun dal 2018).
La quota da dischoccupads muntava l’onn 2014 a radund 28 % e vegn anc inditgada il 2017 cun 23,7 %; per giuvenils munta quella schizunt a 46,9 %. L’auta quota da dischoccupaziun furma in dals problems economics centrals dal pajais. Er il deficit da la bilantscha commerziala è aut, ils imports surpassan ils exports per bundant 70 %. Gulivà vegn quest deficit per gronda part tras pajaments da transfer dals Albanais e Macedons che vivan a l’exteriur.
Il pli grond investur direct en il pajais furma la Grezia, suandà da la Republica da la Cipra e da la Bulgaria. En il process da privatisaziun han ins gia vendì las interpresas las pli grondas e profitablas dal pajais. Restadas èn numerusas interpresas nunrentablas e cas da sanaziun. Per tuttina pudair carmalar investurs da l’exteriur ha il pajais introducì il 2007 in’uschenumnada flat tax tenor model slovac.
Impurtants products d’export èn mangiativas, bavrondas (t.a. vin) e tubac sco er fier ed atschal. Ils pli impurtants pajais d’export èn Serbia (31,4 %), Germania (19,9 %), Grezia (8,9 %) e Croazia (6,9 %); ils pli impurtants pajais d’import èn Grezia (15,4 %), Germania (13,1 %), Serbia (10,4 %), Slovenia (8,6 %) e Bulgaria (8,1 %).
Ils debits statals han muntà il 2016 a radund 4,0 milliardas dollars u 36,7 % dal product naziunal brut. Il medem onn preveseva il budget dal stadi entradas en l’autezza da 2,889 milliardas euros ed expensas en l’autezza da 3,199 milliardas euros, quai che correspunda ad in deficit da 209 milliuns euros resp. 3,2 % dal product naziunal brut previs.[9]
Da las expensas statalas èn vegnidas impundidas 8,0 % per la sanadad (situaziun dal 2006), 3,5 % per la furmaziun (2002) e 6,0 % per il militar (2005).[10]
Energia
[modifitgar | modifitgar il code]Las duas ovras d’energia da charvun a Bitola ed Oslomej cuvran cun lur capacitad da 675 e 125 megawatt ca. 80 % da la producziun d’electricitad; 16 % vegnan producids tras diversas ovras idraulicas cun ina capacitad totala da 530 megawatt. En temps da consum maximal entra ultra da quai en funcziun l’ovra d’ieli Negotino cun ina prestaziun da 210 megawatt.
Traffic
[modifitgar | modifitgar il code]Viafier
[modifitgar | modifitgar il code]L’axa da traffic principala furma la Val da Vardar orientada en direcziun sidost-nordvest, tras la quala maina la pli impurtanta lingia da viafier da la societad da viafier statala Makedonski Železnici (MŽ); quella maina da Tabanovce al cunfin serb sur Skopje a Gevgelija al cunfin grec. Da questa lingia principala sa spartan trais lingias betg electrifitgadas. La lunghezza da la rait da viafier a binaris normals munta a 925 km, vitiers vegnan duas viafiers a binaris stretgs.
Traffic sin via
[modifitgar | modifitgar il code]L’entira rait da vias cumpigliava l’onn 2014 radund 14 182 kilometers; da quai eran 9633 asfaltads.
Er en il traffic sin via mainan las pli impurtantas axas per lung dal Vardar. L’autostrada M-1 che passa là collia la chapitala Skopje cun Belgrad e cun il port grec Thessaloniki. L’autostrada da sviament M-4 maina enturn Skopje vers vest (Tetovo) ed en direcziun sid fin a Gostivar.
Dal temp da l’embargo commerzial da vart da la Grezia e durant il Conflict dal Cosovo ha il pajais subì restricziuns areguard il traffic da transit. Cumbain che quai ha mussà cleramain la dependenza dals vischins en il nord ed en il sid, vegnan las colliaziuns en direcziun ost-vest cun l’Albania e la Bulgaria be renovadas e schlargiadas plaunsieu.
Traffic aviatic
[modifitgar | modifitgar il code]Communicaziuns aviaticas internaziunalas existan davent da Skopje e dad Ohrid.
Cultura
[modifitgar | modifitgar il code]
En la Macedonia dal Nord existan tranter las singulas parts dal pajais differenzas culturalas considerablas. Quai sa lascha surtut manar enavos sin las differentas etnias che vivan mintgamai lur atgna cultura e che furman intschess culturals per sasez. Ultra da quai gioga la religiun ina rolla, damai ch’il pajais è segnà dal cristianissem ortodox e da l’islam. En lieus cun ina populaziun eterogena ha però tuttavia er gì lieu ina simbiosa, nua che las culturas han influenzà ina l’autra ed èn per part sa maschadadas.
Per ils motivs numnads sa laschan distinguer en la Macedonia dal Nord ils suandants intschess culturals: macedon, albanais, tirc, Romani, serb, bosniac e valach. En quest artitgel vegn surtut tractada la cultura macedona etnica sco tala.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]L’ierta dals frars Dimitar Miladinov (1810–1862) e Konstantin Miladinov (1830–1862), ch’han rimnà la tradiziun orala e folclora da la regiun Macedonia, serva oz tant a la litteratura da la Macedonia dal Nord sco er a quella da la Bulgaria. Las sairas da poesia a Struga, il lieu da naschientscha dals frars Miladinov, tutgan en tut il mund tar las pli veglias e pli grondas occurrenzas da quest gener.
Enconuschenta en tut il mund e translatada en bleras linguas è vegnida suenter il 1990 l’ovra da Vlada Urošević (* 1934). Tar ils auturs pli giuvens, activs suenter il 1990 tutgan Ermis Lafazanovski (* 1961), oriund da la Rumenia, sco er Nikola Madzirov (* 1973) e Verica Trickoviv che viva dapi il 1999 en Germania. Petre M. Andreevski ha publitgà in roman situà tranter realissem e postmoderna che tracta la Macedonia rurala dal temp da las guerras a l’entschatta dal 20avel tschientaner.
Film
[modifitgar | modifitgar il code]Enconuschent è daventà il film ‹Golemata voda› (‹Der Tag, als Stalins Hose verschwand›) dal 2004 dad Ivo Trajkov.
Medias
[modifitgar | modifitgar il code]L’emettur da radio e televisiun da dretg public, Makedonska Radio-Televizija (MRT), emetta dus programs da televisiun (MRT1 sco emettur principal ed MRT2 per las minoritads etnicas dals Albanais, Tircs, Serbs, Roma, Aromuns e Bosniacs) sco er intginas staziuns da radio. Daspera datti divers emetturs da televisiun e da radio privats.
Gasettas dal di en lingua macedona èn Dnevnik, Nova Makedonija (fundada il 1944), Utrinski Vesnik, Vreme e Večer (statal). Impurtantas gasettas dal di en lingua albanaisa èn Fakti, Koha e Lajm.
Entaifer la glista da la libertad da pressa che vegn edida da Reporters senza cunfins sa chatta la Macedonia dal Nord sin plaz 111 da 180 pajais.
Cuschina
[modifitgar | modifitgar il code]La cuschina macedona, che tutga tar la cuschina dal Balcan, sa basa sin las sorts da granezza che vegnan cultivadas sin las planiras autas e planiras fluvialas, surtut furment e tirc, en il sidost dal pajais er ris. Sco la cuschina d’auters pajais da la Peninsla dal Balcan, è er la cuschina macedona stada sur tschientaners sut influenza orientala e mediterrana.
Tar l’allevament da muvel giogan bovs, nursas e portgs la pli gronda rolla, daspera er chauras e selvadi. Las pli impurtantas sorts da fritgs èn mail, pair, tscharescha, melona, apricosa, persic, figs, melonas d’aua e palogas. Er chastognas, mandlas, nuschs, nitscholas e surtut ivas creschan qua.
En las auas da la Macedonia dal Sidvest vivan bleras spezias da peschs, tranter las quellas la litgiva d’Ocrida ed il pitschen gobiun-barbun tutgan tar las spezialitads da la cuschina dal lieu.
Tras las premissas vegetativas e climaticas che n’èn betg adina optimalas, creschan en il pajais surtut spezias da legums che resistan bain a la chalur e na dovran betg bler aua, per exempel tartuffels, tschagulas, giabus, carottas, agl, spinat u arveglia. En blers curtins privats, ma er en manaschis agriculs vegnan medemamain cultivadas sorts che basegnan dapli aua ed er protecziun cunter il sulegl, sco per exempel tomatas, paprica, cucumeras ed oberschinas.
Tar la charn domineschan bov, vadè, agnè, portg e regiunalmain er pesch. Tranter ils grass da cuschinar èn quai l’ieli da flur-sulegl ed il paintg (surtut en lieus situads pli ad aut), en regiuns dal sidvest e sid vegn savens er duvrà ieli d’ulivas. Tar las spezarias las pli popularas tutgan sal, paiver nair, zutger, vegeta, rosmarin, peterschigl e tut tenor regiun er basilic, maioran e coriander.
Enconuschentas prespaisas èn Meza, salata da Schopska, Tarator, Kaymak, jogurt, Ajvar, Pindschur, Torshi e Leblebi. Tranter las tratgas cun charn èn da numnar Ćevapčići, biftecca da charn manizzada, Sucuk, Pastırma, Köfte, Ražnjići e gulasch. Raubas da pasta èn per exempel Burek resp. Börek, Pita, Pogatschen, Sač, Daktyla u Yufka e plats unids u tratgas cun legums èn Pasulj, Pilaw, Gjuveč, plats unics da tartuffels, crut asch u bagiaunas, paprica emplenida, rullada da giabus, Dolma, Moussaka, pulenta e Bulgur. Vitiers vegnan differents chaschiels sco chaschiels da salamuira, Kaschkawal, ricotta u feta e desserts sco Baklava, Halva, Kadaifi resp. Kadaifi, Lokum, Aşure, Vasina torta. Tranter las bavrondas dal pajais èn da numnar Boza, Rakija, Sahlep, Ayran, Skopsko pivo e divers vins.
Sport
[modifitgar | modifitgar il code]Sper il ballape furma il ballamaun il pli impurtant sport da squadra dal pajais. Il 2008 ha il campiunadi europeic da ballamaun gì lieu en la Macedonia dal Nord. Dapi il 1996 sa participescha il pajais er regularmain als gieus olimpics da stad e dapi il 1998 als gieus olimpics d’enviern.
Dis da festa
[modifitgar | modifitgar il code]La diversitad etnica dal pajais resorta er dals dis da festa che valan savens be per Bosniacs u Serbs, Roma u Aromuns, ortodoxs u muslims. Daspera vegnan – ultra dal di da la lavur – festegiads, sco dis da commemoraziun naziunala, il di da la republica (2 d’avust), il di da l’independenza (8 da settember), il di da la sullevaziun dal pievel (11 d’october) ed il di dal cumbat revoluziunar macedon (23 d’october).
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2013.
- ↑ Uffizi statal da statistica: Dumbraziun dal pievel dal 2002, consultà ils 16 da december 2012.
- ↑ Thede Kahl, Izer Maksuti, Albert Ramaj: Die Albaner in der Republik Makedonien. Fakten, Analysen, Meinungen zur interethnischen Koexistenz. (Wiener Osteuropa Studien), tom 23, Lit Verlag, Vienna 2006, ISBN 3-7000-0584-9.
- ↑ Cf. t.a. Jordanka Telbizova-Sack: Zwischen Hammer und Amboss. Die slawischen Muslime Mazedoniens. En: Klaus Steinke, Christian Voss (ed.): The Pomaks in Greece and Bulgaria. Verlag Otto Sagner, Minca, 2007, p. 201–225.
- ↑ Der Fischer Weltalmanach: Mazedonien.
- ↑ Las infurmaziuns en quest chapitel tenor Stefan Troebst: Das makedonische Jahrhundert. Von den Anfängen der nationalrevolutionären Bewegung zum Abkommen von Ohrid 1893–2001. Ausgewählte Aufsätze. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, Minca 2007, ISBN 3-486-58050-7.
- ↑ Björn Opfer: Im Schatten des Krieges. Besatzung oder Anschluss. Befreiung oder Unterdrückung? Eine komparative Untersuchung über die bulgarische Herrschaft in Vardar-Makedonien 1915–1918 und 1941–1944. Münster 2005, p. 160.
- ↑ Wolfgang Ismayr: Mazedonien. En: Id.: Die politischen Systeme Osteuropas. 2. ed., VS Verlag, 2004, ISBN 978-3-8100-4053-4, p. 762.
- ↑ The World Factbook — Central Intelligence Agency, consultà ils 23 d’avust 2018
- ↑ Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten, Fischer, Francfurt a.M., 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Walter Lukan (ed.): Makedonien. Geographie – Ethnische Struktur – Geschichte – Sprache und Kultur – Politik – Wirtschaft – Recht. (Österreichische Osthefte, nr. 40, 1/2), Vienna e.a. 1998.
- Židas Daskalovski: The Macedonian Conflict of 2001. Problems of Democratic Consolidation). (Libertas Paper, nr. 56), Libertas, Sindelfingen 2004, ISBN 3-921929-16-4.
- Steven W. Sowards: Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus. BoD, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-0977-0.
- Hans-Lothar Steppan: The Macedonian Knot. The Identity of the Macedonians, as revealed in the Development of the Balkan League 1878–1914. Peter Lang, Francfurt a.M. 2009, ISBN 978-3-631-56067-9.
- Heinz Willemsen: Das politische System Makedoniens. En: Wolfgang Ismayr: Die politischen Systeme Osteuropas. VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden, 3. ed. actualisada ed extendida, 2010, ISBN 978-3-531-16201-0, p. 967–1003.
- Henri Bohnet, Daniela Bojadzieva: Vergangenheitsaufarbeitung auf dem Balkan – Der Lustrationsprozess in Mazedonien, KAS-Auslandsinformationen 01/2011. Berlin 2011, p. 62–75.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Macedonia dal Nord – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Pagina d’internet uffiziala da la Republica da la Macedonia dal Nord
| |||||
