Linguas retoromanas

Linguas retoromanas

Las linguas retoromanas (en in senn vast; er numnadas ‹rumantsch da las Alps›) furman – tenor tscherts scienziads, dentant insumma betg a moda unanima – ina gruppa da linguas e dialects retoromans che vegnan anc discurrids en las vals da las Alps en Svizra (enconuschent sco rumantsch) ed en l’Italia (ladin, furlan). Ellas èn sa sviluppadas or dal latin vulgar da l’anteriura provinza romana Raetia ed han salvà causa las circumstanzas geograficas ina massa tratgs caracteristics.

Trais gruppas linguisticas

Urtijëi en Val Gherdëina, cun il Sella davosvart

La noziun ‹retorumantsch› deriva da la linguistica dal 19avel tschientaner e descriva tant il rumantsch discurrì en il Grischun, sco er in ensemble da trais linguas pitschnas discurridas en la regiun alpina. La dumonda co ch’igl è da classifitgar questas linguas è enconuschenta dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner sut il num Questione ladina.

Tenor ils scienziads Graziadio Isaia Ascoli (1829–1907) e Theodor Gartner (1843–1925) vala suandanta classificaziun:

• rumantsch dal Grischun
  • sursilvan
  • sutsilvan
  • surmiran
  • puter (ensemen cun il vallader er numnà ‹ladin›)
  • vallader (ensemen cun il puter er numnà ‹ladin›)
• ladin
  • mareo e badiot
  • gherdëina
  • fascian
  • fodom
  • ampezan
• furlan
  • furlan central, discurrì en la provinza Udine
  • furlan dal nord, discurrì en Carnia
  • furlan dal sidost, discurrì en Bassa Friulana ed en la regiun dal flum Isonzo
  • furlan dal vest, discurrì en la provinza Pordenone

Svilup istoric

Las linguas retorumantschas èn sa sviluppadas en emprima lingia a basa dal latin vulgar. Quant sperta che la romanisaziun da la populaziun regiunala è succedida suenter l’integraziun en l’Imperi roman n’è betg enconuschent. Las linguas daventan ‹palpablas› a l’entschatta dal temp modern, cura ch’il rumantsch ed il furlan sviluppan ina lingua da scrittira cun ovras per part stampadas e fan uschia part da las radund tschuncanta linguas cun ina sumeglianta profilaziun en l’Europa. La litteratura retorumantscha per propi è naschida a partir dal 19avel tschientaner durant il temp da la romantica e dal naziunalissem.

En il decurs dal 19avel tschientaner han linguas grondas, codadas sin plaun naziunal, cumenzà a stgatschar pli fermamain che avant las linguas minoritaras retorumantschas. Da l’autra vart èn sa furmads en ils trais territoris cuntramoviments regiunals en uniuns linguisticas e culturalas, en il Grischun per exempel la Societad Retorumantscha (1885) e la Lia Rumantscha (1919).

Cun l’internaziunalisaziun e regiunalisaziun dal 20avel tschientaner tardiv ha quest moviment linguistic survegnì ina nova dimensiun. La Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras, approvada dal Cussegl da l’Europa il 1992, sa referescha er al rumantsch, al ladin ed al furlan. Dapi intgin temp vegnan las trais linguas minoritaras retorumantschas mintgatant er numnadas ‹rumantsch da las Alps›. Lur svilup politic e cultural è marcà particularmain dal fatg che la regiun alpina è daventada in lieu da cunfin e spazi simbolic. Perquai han ellas in’impurtanza speziala per l’istorgia da las Alps.

Questione ladina

Graziadio Isaia Ascoli

La dumonda, schebain ins pudess reunir las gruppas betg colliadas territorialmain sut in num collectiv, vegn discutada a moda cuntraversa dapi il 19avel tschientaner (‹Questione ladina›). Per la classificaziun da las linguas e dals dialects giogan ultra dals fatgs linguistics interns er motivs politics in’impurtanta rolla. Il cumbat per la valur da linguas da differenta grondezza è, surtut en il 20avel tschientaner, stà marcà savens d’arguments istorics. En il cas da las trais gruppas retorumantschas na part’ins linguisticamain betg senz’auter d’in origin communabel.

Problematic ord vista da l’istorgia da la lingua è surtut il referiment ad in substrat retic, il qual n’è betg dà senz’auter per il furlan. Da l’autra vart mussan il rumantsch dal Grischun, il ladin ed il furlan tuttavia intgins tratgs cuminaivels che differenzieschan questas trais linguas dal talian e da ses dialects. Il tratg il pli caracteristic è probabel la palatalisaziun dal sun inizial latin ca-, sco per exempel latin casa > Val Badia ćiasa ([ˈʨaza]), Val Gherdeïna cësa ([ˈʧəza]). Da menziunar è en quest connex er la realisaziun fonetica [⁠ʨ⁠] che cumpara sper singuls dialects ladins er en diversas varietads dal rumantsch (p.ex. chasa) ed en il furlan (cjase).

Il 1998 èn vegnids publitgads ils resultats d’ina classificaziun filogenetica provisorica che sa basa sin in’analisa dal stgazi da pleds fundamental. Quest studi ha identifitgà ina spartiziun primara tranter il rumantsch dal Grischun en Svizra ed il ladin en l’Italia. En pli mussa l’analisa ina spartiziun secundara entaifer la Svizra tranter il ladin da l’Engiadina e las ulteriuras varietads dal rumantsch dal Grischun. En l’Italia sa manifestescha medemamain ina spartiziun secundara – colliada evidentamain cun la chadaina da muntognas da las Dolomitas – che sparta il ladin da l’Italia en in rom settentriunal ed en in meridiunal; il furlan vegn attribuì al rom meridiunal.

En quest studi munta la divergenza da las linguas retoromanas da lur perdavant lexical reconstruì en media ca. 7 %. Quai correspundess ad in spazi da temp da radund 500 onns, sch’ins applitgescha la rata da decumposiziun glottocronologica da 14 % per millenni (la quala è però contestada). Ils pli vegls texts en las linguas retoromanas èn però in pau pli vegls e vegnan datads sin ca. 1200.

Situaziun actuala

La situaziun actuala da las trais linguas retorumantschas è la suandanta:

• Il rumantsch vegn discurrì enturn l’onn 2000 da var 60 000 persunas; dapi il 1982 exista er la lingua unifitgada rumantsch grischun.
• Il ladin vegn discurrì enturn l’onn 2000 da var 30 000 persunas; dapi il 1998 datti er la lingua unifitgada ladin dolomitan.
• Il furlan vegn discurrì enturn l’onn 2000 da var 600 000 persunas; tranter ils quatter dialects ademplescha il furlan central tschertas funcziuns d’ina lingua da standard.

Litteratura

• Georg Bossong: Die romanischen Sprachen. Eine vergleichende Einführung. Buske, Hamburg 2008, ISBN 978-3-87548-518-9 (+ 1 CD-ROM).
• Martin Harris, Nigel Vincent (ed.): The Romance Languages. Routledge, Londra 2000, ISBN 0-415-16417-6 (restampa da l’ediziun Londra 1988).
• Ricarda Liver: Rätoromanisch. Eine Einführung in das Bündnerromanische. 2. ed. Narr, Tübingen 2010, ISBN 978-3-8233-6556-3.
• Lorenzo Renzi: Einführung in die romanische Sprachwissenschaft (‹Introduzione alla filologia romanza›, 1978). Narr, Tübingen 1981, ISBN 3-484-50139-1.
• Carlo Tagliavini: Einführung in die romanische Philologie (‹Le origini delle lingue neolatine›, 1972). Francke Berna 1998 (emprim’ediziun 1973).

Colliaziuns

• Dossier Contacts interladins sin chattà.ch