Utilisader:Andreas/Plazzals/Italia

Ord Wikipedia
Repubblica Italiana
Republica Taliana
Lingua uffiziala talian

Regiunal era tudestg, franzosa, ladin e slovenModel:FN

Chapitala Roma
Furma da stadi Republica parlamentara
Schef da stadi President Giorgio Napolitano
Schef da la regenza President dal Cussegl da Ministers Silvio Berlusconi
Surfatscha 301'338 km²
Abitants 60'626'442 (1 da schaner 2011)[1]
Spessezza 201,19 abitants per km²
PNB
  • Total (PPP)
  • Total (nominal)
  • PNB/ab. (PPP)
  • PNB/ab. (nominal)
2010[2]
  • $ 1'773'547 miu. (10.)
  • $ 2'055'114 miu. (8.)
  • $ 29'392 (28.)
  • $ 34'059 (23.)
HDI 0,854 (23.)[3]
Munaida Euro, Franc svizzer (be en l'exclava Campione d'Italia)
Independenza 1861Model:FN
Imni naziunal Fratelli d'Italia
Di da festa naziunala 25 d'avrigl, 2 da zercladur
Zona d'urari UTC+1 MEZ
UTC+2 MESZ (mars fin october)
Numer da l'auto I
TLD d'internet .it
Preselecziun +39Model:FN
Model:FNZ Model:FNZ Model:FNZ

L'Italia (uffizialmain Republica Taliana, talian Repubblica Italiana) è ina republica en l'Europa. La pli gronda part dal pajais è situada sin la Peninsla apennina ch'è circumdada da la Mar Mediterrana. Sia chapitala è Roma.

Il territori da l'Italia odierna era en l'antica lieu da partenza da l'Imperi roman cun Roma sco chapitala. La Toscana italiana odierna era la regiun da partenza da la Renaschientscha. Dapi il Risorgimento exista il Stadi talian modern.

Geografia[modifitgar | modifitgar il code]

La pli gronda part da l'Italia sa chatta sin ina peninsla che ha la furma d'in stival. L'extensiun nord-sid maximala munta a var 1'200 km.[4] Ils stadis cunfinants èn la Frantscha (lunghezza dal cunfin cuminaivel: 488 km), la Svizra (734,2 km), l'Austria (430 km), la Slovenia (232 km), sco era las enclavas San Marino (39 km) e Citad dal Vatican (3 km). Cun Campione d'Italia dispona l'Italia d'in'exclava sin territori svizzer.

Morfologia[modifitgar | modifitgar il code]

La chadaina da las Apenninas s'extenda tras il pajais lung l'axa longhitudinala e culminescha en il Gran Sasso (2'912 m). En il nord appartegna ina part da las Alps a l'Italia: il piz il pli aut è il Mont Blanc (Monte Bianco) cun 4'810 m autezza[5] al cunfin cun la Frantscha. Il pli aut massiv muntagnard che sa chatta cumplettamain sin funs talian è il Gran Paradiso cun 4'061 m autezza en las Alps Graias.

Lung la costa occidentala taliana chatt'ins da nord a sid tranter auter la Riviera taliana en la Liguria ed il Golf da Napoli en la Campania. La costa orientala da Trieste fin al Gargano en il nord da la Puglia (tenor autras definiziuns: fin al Canal d'Otranto) numn'ins Costa adriatica taliana. La lunghezza totala da la costa munta a 7'375 km.

La planira dal Po (tal. Pianura Padana) en il nord è cun ina surfatscha da 50'000 km² la pli gronda planira da l'Italia.

Auas[modifitgar | modifitgar il code]

Idrograficamain tutga l'Italia quasi exclusivamain tar la Mar Mediterrana. Mo la val dal Lai da Livign e la part sisum da la Val d'Uina dreneschan via En e Danubi en la Mar Naira. Là dreneschan medemamain la Drava che nascha en il Pustertal en il Tirol dal Sid, sco era la Gailitz che percurra la cuntrada enturn Tarvis. Il Lago di Lei drenascha tras il Rain en la Mar dal Nord. Ils flums ils pli lungs èn Po (652 km), Adisch (410 km) e Tiber (405 km), suandà dad Adda ed Oglio. Tranter ils lais ils pli gronds da l'Italia sa chattan il Lai da Garda, il Lago Maggiore ed il Lai da Com en l'Italia Settentriunala sco era il Lago di Bolsena ed il Lago Trasimeno.

Inslas[modifitgar | modifitgar il code]

A l'Italia appartegnan las inslas mediterranas Sicilia e Sardegna sco era ils archipels da las Isole Eolie ed Isole Egadi en il nord resp. vest da la Sicilia. Enturn la Sardegna giaschan numerusas inslas pitschnas, tranter auter Sant'Antioco, Asinara, San Pietro e la gruppa d'inslas da La Maddalena. Las Inslas da Ponza s'extendan avant la costa dal Latium. En la Mar Tirrena sa chattan plinavant l'Archipel Campan (cun l'insla Capri) e l'Archipel Toscan (cun Elba). En l'Adria giaschan las Inslas Tremiti. Las Isole Pelagie, che cumprendan era Lampedusa, e l'insla Pantelleria fan geologicamain gia part da l'Africa.

Vulcans[modifitgar | modifitgar il code]

Dasper il Vesuv sin la terra ferma taliana datti sin inslas talianas dus auters vulcans enconuschents, l'Etna ed il Stromboli.

Clima[modifitgar | modifitgar il code]

L'Italia giascha en la zona climatica temprada. Be sporadicamain s'auzan las temperaturas sin pass 40 grads la stad resp. sut minus 10 grads l'enviern. Il clima variescha fermamain da regiun en regiun.[6]

L'Italia Settentriunala è enserrada da las Alps e da las Apenninas toscan-emilianas. Uschia n'è l'influenza da la Mar Mediterrana sin il clima betg perceptibel. L'enviern è fraid, en las citads da la planira dal Po datti mintgatant naiv; la stad è chauda fin fitg chauda, l'umiditad da l'aria è auta. L'Italia Centrala ha in clima relativamain temprà. Las variaziuns da las temperaturas n'èn betg uschè fermas sco en il Nord.

Il Sid e las inslas talianas han en general in clima mediterran chaud. La quantitad da precipitaziuns pitschna po chaschunar periodas da setgira. L'enviern n'è betg massa fraid, autun e primavaira han temperaturas da stad.

Las Alps ed las Apenninas han causa las grondas autezzas en general in clima alpin chaud, la stad è dentant temprada. Sin la Pala di San Martino en il Trentino han ins registrà il december 2010 in nov record da fradaglia talian cun minus 48,3 grads. La temperatura maximala da 47,0 grads han ins registrà il zercladur 2007 a la staziun meteorologica da Foggia Amendola en la Puglia.

Geologia[modifitgar | modifitgar il code]

Causa las cundiziuns geologicas datti en l'Italia adina puspè terratrembels. Il terratrembel il pli grev dal 20avel tschientaner cun ina fermezza da 7,2 sin la scala da Richter ha gì lieu l'onn 1908 a Messina e Reggio Calabria ed ha chaschunà var 130'000 morts. Il 1930 ha la terra tremblà sper Avezzano en las Abruzzas, nua ch'igl ha dà 15'000 unfrendas. L'Irpinia, ina regiun en l'Italia Maridiunala era l'onn 1980 pertutgada da plirs terratrembels, ils bratschs dals quals tanschaven da Portici sper Napoli fin a Potenza en la Basilicata; 3'000 persunas han pers la vita. Ils 31 d'october 2002 hai dà in ferm terratrembel a San Giuliano di Puglia en la regiun Molise; 30 persunas, 27 d'ellas uffants, èn vegnidas cuvridas en las restanzas d'ina scola ch'è sballunada. Era l'Italia Settentriunala è pertutgada da terratrembels. Il terratrembel catastrofal, che ha gì lieu l'onn 1976 en il Friul, ha chaschunà 965 victimas. Ultra da quai hai da plirs squass pli pitschens, nua ch'ins han il pli savens be registrà donns materials, ma deplorablamain era morts.

Il davos terratrembel devastant cun ina fermezza da 5,9 sin la scala da Richter ha gì lieu ils 6 d'avrigl 2009 en la regiun Abruzzas. Il terratrembel ha chaschunà 298 unfrendas en la provinza da l'Aquila ed ha destruì numerus bajetgs ed entirs vitgs.[7]

Parcs natirals[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgels principals: Parcs naziunals en l'Italia e Parcs regiunals en l'Italia

Actualmain datti en l'Italia 24 parcs naziunals cun ina surfatscha totala da 1'500'000 ha (15'000 km²); quai èn var 5% dal territori naziunal. Il parc naziunal dal Gran Paradiso è vegnì fundà sco emprim l'onn 1922. Il parc natiral il pli grond è il parc naziunal dal Pollino, che s'extenda per per passa 190'000 ha en las regiuns Calabria e Basilicata en l'Italia Meridiunala.

Ultra da quai han ins indrizzà 134 parcs regiunals cun ina surfatscha totala da 1'300'000 ha (13'000 km²). Uschia stattan ulteriurs 40% dal territori naziunal sut protecziun speciala.

Populaziun[modifitgar | modifitgar il code]

L'Italia ha ina populaziun da 60'626'442 abitants (il 1 da schaner 2011) ed è cun quai sin la 23avla plazza da la rangaziun mundiala. Aifer l'Uniun europeica occupa il pajais la quarta plazza suenter la Germania, la Frantscha ed il Reginavel Unì.

Demografia[modifitgar | modifitgar il code]

Var 67% dals abitants da l'Italia, oravant tut en il Nord, vivan en citads. Surtut tranter il 1950 ed il 1960 hai dà ina ferma depopulaziun da las regiuns ruralas sutsviluppadas en favur da las citads (fugia da la champagna). Dapi ils onns 1980 datti in svilup cuntrari en favur dad avantlieus e citads pitschnas (suburbanisaziun).

Las pli grondas regiuns metropolitanas[modifitgar | modifitgar il code]

La tabella mussa las diesch pli grondas regiuns metropolitanas.[8]

Plazza Regiun metropolitana Populaziun
(2007)
Surfatscha
en km²
Spessezza
en ab./km²
1. Milaun 8'047'125 8'362,1 965,6
2. Napoli 4'996'084 3'841,7 1'300,5
3. Roma 4'339'112 4'766,3 910,4
4. Venezia-Padua-Verona 3'267'420 6'679,6 489,2
5. Bari-Tarent-Lecce 2'603'831 6'127,7 424,9
6. Rimini-Pesaro-Ancona 2'359'068 5'404,8 436,5
7. Turin 1'997'975 1'976,8 1'010,7
8. Bologna-Piacenza 1'944'401 3'923,6 495,6
9. Firenza-Pisa-Siena 1'760'737 3'795,9 629.8
10. Messina-Catania-Siracusa 1'693'173 2'411,7 702,1

Sanadad[modifitgar | modifitgar il code]

L'Italia ha ina da las pli autas aspectativas da vita dal mund. Ella importava l'onn 2005 80,4 onns ed è cun quai dus onns sur la media da l'OECD da 78,6.[9] L'Italia è cun quai sin la settavla plazza dals stadis commembers da l'OECD. L'aspectativa da vita importa 83 onns per dunnas e 78 onns per umens. Var 19% dals Talians èn pli vegls che 65 onns. Occasiunalmain vegn l'auta aspectativa da vita attribuida a la cuschina mediterrana, che cuntegna tranter auter pesch, ieli d'ulivas e legums.

Tuttina sa lascha observar er en l'Italia, sco en bunamain tut ils stadis da l'OECD, in augment da la quota da persunas cun surpaisa. Uschia è questa lavur s'augmentada da 7,0% l'onn 1994 a 9,9% l'onn 2005 (en la Germania era la quota il medem onn tar 13,6%).[9] Entant datti er en l'Italia en ils ospitals structuras deditgadas per questa gruppa da persunas.

La mortalitad d'uffants en l'Italia muntava l'onn 2005 a 4,7 ‰ (OECD: 5,4 ‰).[9]

La quota da persunas che fiman mintga di è sa diminuida da 27,8% l'onn 1990 a 22,3% l'onn 2005 (OECD: 24,3 %).[9] Dapi ils 10 da schaner 2005 è plinavant en vigur in scumond da fimar general en tut ils edifizias ch'èn accessibels al public. Tgi che fima tuttina, sto quintar cun multas tranter 27,50 e 275 euros ed ustiers che na procuran betg per l'observaziun dal scumond cun 220 fin 2'200 euros.

Religiun[modifitgar | modifitgar il code]

Il dom da s. Peder a Roma

L'Italia è marcada dal catolicissem. La Baselgia catolica en l'Italia ha tradiziunalmain grond'influenza. Quai sa reflectescha er en il grond dumber da sacerdots (51'259) e cardinals (38).[10]

51 milliuns Talians sa declareschen sco catolics. La segund pli gronda cuminanza religiusa cristiana èn ils ortodoxs, cun 1'178'130 aderents. Lur cumpart è s'augmentada particularmain tras l'immigraziun da Rumens. Il protestants (tranter auter valdais e baptists) èn represchentads cun 547'825 crettaivels. Var 500'000 persunas che vivan en l'Italia appartegnan ad autras confessiuns cristianas.

Tranter ils nuncristians èn ils muslims la pli gronda cuminanza religiusa (vesair era Islam en l'Italia). Ultra da quai vivan en l'Italia 197'931 budists e 108'950 hindus. La cuminanza ebraica dumbra var 45'000 commembers.

Quatter milliuns persunas èn senza confessiun.[11]

Linguas[modifitgar | modifitgar il code]

Dasper la lingua uffiziala naziunala, il talian, datti era las linguas uffizialas regiunalas tudestg en il Trentino-Tirol dal Sid, franzos en la Val d'Aosta e sloven en il Friul-Venezia Giulia.

Ultra da quai preveda ina lescha dal 1999[12] la protecziun da las suandantas linguas minoritaras:

Cun intginas paucas excepziuns n'è questa lescha fin ussa dentant betg vegnida realisada. L'endrizzament dad uffizis plurilinguas, la scolaziun en lingua materna e la promoziun da programs da radio e televisiun, sco previst en la lescha, n'èn betg vegnids realisads. Be areguard la toponomastica hai dà in tschert svilup: Uschia mussan numerus segnals da traffic en il Friul er il num en furlan; er en Sardegna datti segnals che mussan ils nums sards dasper quels talians. En la scolas dal Friul èsi plinavant pussaivel, d'avair in'ura per emna en furlan.

Il bersntolerisch/mòcheno ed il cimbric èn dialects bavarais, ch'èn derasads en intginas inslas linguisticas en il nordost da l'Italia: en il Trentino statten els sco linguas minoritaras sut pretecziun. En intginas vals alpinas en il nordvest discurran ins il dialect autischen aleman dals Gualsers, ch'è reconuschì e vegn promovì en la regiun autonoma Val d'Aosta.

Ultra da quai discurran ins en l'Italia bleras variantas neolatinas ("dialetti"), che n'èn betg reconuschids da las autoritads. Las tavlas da lieu d'intginas vischnancas, oravant tut talas che vegnan administradas da la Lega Nord, mussen era nums da lieu en variantas regiunalas.

Immigraziun[modifitgar | modifitgar il code]

Il dumber da persunas estras s'augmenta dapi ils onns 1990 constantamain. Tenor l'Institut naziunal da statistica ISTAT vivevan il 1 da schaner 2011 4'563'000 burgais esters en l'Italia, quai munta a 7,5% da la populaziun totala.

Plazza Pajais d'origin Dumber
1 Rumenia Rumenia 997'000
2 Albania Albania 491'000
3 Model:MAR 457'000
4 Model:CHN 201'000
5 Ucraina Ucraina 192'000
6 Model:PHL 131'000
7 Moldavia Moldavia 123'000
8 India India 118'000
9 Pologna Pologna 111'000
10 Model:TUN 107'000
11 Macedonia Macedonia 98'000
12 Peru Peru 95'000
13 Model:ECU 91'000
14 Egipta Egipta 87'000
15 Model:BGD 82'000
16 Model:LKA 81'000
17 Model:SEN 77'000
18 Model:SER
Montenegro Montenegro
Model:KOS
76'000
19 Model:PAK 72'000
20 Model:NGR 52'000
Funtauna: Indicaturs demografics 2010, ISTAT (1 da schaner 2011).[13]

Plinavant vivan en l'Italia var 120'000 Roma; 70'000 da lezs èn burgais talians.

L'immigraziun clandestina n'è betg resguadada en la statistica. La OECD quinta cun 500'000 fin 750'000, la Caritas suppona, che 1 milliun persunas estras vivian illegalmain en l'Italia.

La plipart dals immigrants viva en il Nord ed en il Center da l'Italia, nua ch'els importan 10,1% resp. 9,7% da la populaziun. En il Sid da l'Italia munta la quota dals esters a 2,9%.[14] Las citads cun ils pli blers esters èn: Roma (242'725), Milaun (181'393), Turin (114'710), Genua (42'744), Firenza (40'898), Bologna (39'480), Verona (34'465), Brescia (31'512), Padua (25'596), Napoli (24'384), Reggio Emilia (24'401), Prato (24'153), Venezia (23'928) e Modena (22'857).[15]

Talians a l'exteriur[modifitgar | modifitgar il code]

Dumber dals emigrants tenor regiun d'origin en las periodas 1876–1900 e 1901–1915

Tranter il 1875 ed il 1915 era l'Italia pertutgada d'ina unda d'emigraziun massiva. I vegn stimà che 14 milliuns persunas han bandunà il pajais per chattar lur cletg oravant tut en l'America: sco lavurers en ils Stadis Unids u sco purs en l'Argentinia e la Brasilia. Quel dumber è impressiunant, surtut sch'ins considerescha che l'Italia dumbrava a la sava dal tschientaner 33 milliuns abitants. L'onn 1913 è stà l'onn cun l'unda d'emigraziun la pli auta registrada: passa 870'000 Talians han bandunà lur patria.[16]

La dictatura faschistica ha empruvà dad impedir l'emigraziun, ma n'ha betg pudì evitar che ulteriuras 2,6 milliuns Talians bandunias il pajais. Surtut l'Argentinia e la Frantscha eran destinaziuns populars tranter las Guerras mundialas, era perquai ch'ils Stadis Unids e la Brasilia han introducì pli strictas reglas d'immigraziun.

Suenter la Segunda Guerra mundiala sa drizzava l'emigraziun pli e pli envers stadis europeics. Blers ch'èn ids sco lavurers esters (Gastarbeiter) per in tschert temp en la Belgia, la Germania, la Frantscha u la Svizra, èn la fin finala sa stabilids a temp indeterminà en la nova patria.

En il register da persunas consular èn anc adina registradas 4'106'640 Talians che vivan a l'exteriur. La suandanta tabella mussa quels pajais (senza l'Italia), nua che vivan ils pli blers burgais talians.

Stadis cun ils pli blers burgais talians
Stadi Dumber d'abitants
Argentinia Argentinia 659'655
Germania Germania 648'453
Svizra Svizra 533'821
Frantscha Frantscha 343'197
Brasilia Brasilia 297'137
Belgia Belgia 251'466
Stadis Unids Stadis Unids 199'284
Reginavel Unì Reginavel Unì 187'363
Venezuela Venezuela 124'133
Australia Australia 122'863
Canada Canada 121'465
Spagna Spagna 104'637
Uruguai Uruguai 90'231
Model:CHL 48'966
Pajais Bass Pajais Bass 32'730
ulteriurs stadis 341'239
Funtauna: Ministeri da l'Exteriur talian[17]

Ils Talians a l'exteriur dastgan vuschar en las elecziuns dal parlament ed èn represchentads cun 12 deputads e 6 senaturs. Plinavant pudain els sa participar en votaziuns dal pievel naziunalas.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel principal: Istorgia da l'Italia

Antica[modifitgar | modifitgar il code]

Gia en temps preromans era l'Italia, oravant tut l'Italia Centrala (Etruria) e Meridiunala (Magna Graecia), in center cultural impurtant da l'Europa. Per tschientaners era ella finalmain il center da l'Imperi roman. Durant il temp da Caesar è l'Italia, che avant tanschava fin al Rubicon sper Riminia, engrondida cun l'integraziun la provinza Gallia Cisalpina. La Sicilia e la Sardegna (sco era la Corsica) èn pir en il decurs da la refurma territoriala da l'imperatur Dioclezian vegnidas annectadas a la terra materna taliana (Dioecesis Italiae).

Temp medieval[modifitgar | modifitgar il code]

Suenter l'invasiun dal Gots e dals Langobards (410 resp. 568) è il pajais sa dividì en ina retga da dominis separads. En l'8avel e 9avel tschientaner, oravant tut sur Pippin e Carl il Grond, han il Francs dominà, ma sut ils successurs da Carl è sa furmà in agen Reginavel d'Italia. Dapi Otto il Grond appartegniva la pli gronda part da l'Italia al Sontg Imperi roman, ma il sid restava ditg bizantin. Dapi il 827 han il Arabs l'emprim conquistà la Sicilia e parts da l'Italia meridiunala. En l'11avel tschientaner tempriv han ils Normans (da la Normandia) entschett cun la conquista da l'Italia meridiunala fin a la fin da l'11avel tschientaner.

Entras la prosperitad dal commerzi e dal traffic han surtut las citads en l'Italia meridiunala guadagnà en l'11avel tschientaner pli e pli autonomia. Ils Normans e numerusas citads en l'Italia dal nord han sustegnì il papa en la Dispita da las Investituras. Cun il declin da lur dinastia èn malreussidas las tentativas dals Staufers da renovar la pussanza imperiala chalonda, quai malgrà che Andri VI ha surpiglià tras maridaglia il reginavel norman en il sid da l'Italia. Dapi il 1268 dominava la dinastia franzosa dals Anjou il sid, il nord è sa dividì en ina retga da citad-stadis ch'appartegnivan formalmain al Sontg Imperi roman, eran en vardad dentant bunamain autonomas.

En il 14avel e 15avel tschientaner, l'epoca da la Renaschientscha, èn naschidas pussanzas centralas cun in avantatg economic e cultural enorm. Tschintg pussanzas, il reginavel da l'Italia meridiunala, il Stadi da la Baselgia, Firenza, Milaun e Venezia, parteven en coaliziuns alternantas la pussanza politica e las resursas da la peninsla.

Temp modern[modifitgar | modifitgar il code]

L'Italia enturn il 1494

Il declin da l'Italia entschaveva directamain suenter la scuverta da l'America, cun il spustament dal commerzi en las colonias da surmar dals stadis da l'Europa Occidentala, era en vista da la controlla osmanica sur la Mar Mediterrana. Politicamain è l'Italia daventada il termagl da pussanzas estras. En il 16avel tschientaner cumbattevan la Frantscha e la Spagna per la posiziun predominanta sin la peninsla. La Battaglia da Pavia (1525) ha decidì la supremazia da la Spagnia, che ha pudì sa segirar la controlla directa sur l'Italia Meridiunala e la Lumbardia.

Il 1796 han las truppas revoluzionarias franzosas surpiglia la pussanza. Il 1805 è Napoleun sa curunà a Milaun sco retg da l'Italia. Suenter il collaps da ses domini, è l'Italia crodà en l'intschess da l'Imperi austriac. Dal 16avel fin viaden il 19avel tschientaner era la pli gronda part da l'Italia pia sut domini ester.

Il moviment naziunal che suandava en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è entrà en l'istorgia sco Risorgimento. Sut gestiun da la dinastia da Savoia, retgs da Sardegna-Piemunt, incità da gruppas da volontaris sut Giuseppe Garibaldi, è reussì en trais guerras d'independenza l'unificaziun da l'Italia. Ils 17 da mars 1861 è Victor Emanuel II a Turin vegnì proclamà sco retg da l'Italia. Il 1865 è Firenza daventà chapitala. En la terza guerra d'independenza il 1866 èn er il Veneto austriac ed il Friul vegnids annectads al Reginavel da l'Italia. Roma è vegnida conquistada l'onn 1870 ed in onn pli tard tschernì sco chapitala dal pajais. Ultra da quai empruvava l'Italia, sumegliant ad autras pussanzas europeicas, da fitgar pe sco pussanza coloniala, numnadamain al Corn da l'Africa (Eritrea, pir pli tard Etiopia) ed en la Libia.

L'Italia suenter il Contract da St. Germain

Perquai che l'Italia è sortida a l'entschetta da la Prima Guerra mundiala dal Dreibund causa concessiuns territorialas ed entrada en l'Entete, ha il reginavel sin la vart da las pussanzas victuras annectar la Venezia Giulia, il Trentino sco era il Tirol dal Sid da lingua tudestga.

L'october 1922 ha Benito Mussolini ed ils faschists surpiglià la pussanza en il Marsch sin Roma. Pass per pass ha Mussolini cunvertì il reginavel en in stadi totalitar ed è sa mess sco Duce (manader) a la testa da pievel e stadi. Anc avant l'entschatta da la Segunda Guerra mundiala ha l'Italia assaglì ed occupà l'Abessinia. L'occupaziun encunter il dretg internaziunal era part da la finamira communitgada da Mussolini da far reviver l'Imperi roman da l'antica. Entras diversas cunvegnas è Mussolini sa lià al Reich tudestg ed ad Adolf Hitler. La fin finala è l'Italia entrada sin la vart da las pussanzas da l'axa – suenter targlinar evident dal Duce – en la Segunda Guerra mundiala. Cun la retratga da las truppas talianas avant ils Alliads che s'avischinavan e la cupitga da la regenza faschista l'atun 1943, ha l'Italia rut il Dreimächtepakt, midà ils front e declarà la guerra a ses anteriurs alliads.

L'invasiun sequenta da la Wehrmacht tudestga fruntava sin l'opposiziun da la Resistenza. Suenter che paracrudaders tudestg han deliberà Mussolini, è ils 23 da settember 1943 vegnida installada en l'Italia dal Nord fin a Roma ina regenza da marionettas sut Mussolini (Republica sociala taliana). Quest stadi nov restavà allià cun la Germania ed ha declarà da sia vart la guerra a la part da l'Italia ch'era occupada dals Alliads. In'armada gist recrutada da 40'000 voluntaris (Brigadas nairas) che fascheva da pussanza naziunala legitima era da l'entschatta en in sorta guerra civila cunter ils partisans talians, che perdurava ils davos 18 mais fin la fin da la guerra.[18] Cur che las truppas tudestga en sa retratgas fin a la Gotenlinie en las Apenninas il zercladur 1944 ed ils partisans talians han augmentà lur assagls sin la schuldada tudestga, èsi vegnì tar massacras sin la populaziun civila ed auters crims da guerra grevs tras il occupants tudestgs e las truppas da la Republica sociala taliana dals faschists. Ils 28 d'avrigl 1945 han las truppas da la Wehrmacht en l'Italia capitulà avant ils Alliads dal Vest, las battaglias duravan dentant anc enfin ils 2 da matg 1945.

Suenter la fin da la guerra è il pajais matern talian vegnì spargnà da grondas cessiuns territorialas (la plipart da la Venezia Giulia a la Jugoslavia, resp. la Slovenia e Croazia odierna, il Dodekanes talian a la Grezia, las vischnancas da Tende e La Brigue a la Frantscha). Ultra da quai ha l'Italia pers tut sias colonias.

L'istorgia taliana dal suenterguerra sa distingua en la politica interna tras numerusas midadas da la regenza, dentant fin l'onn 1990 per quatter decennis sut la gestiun u partizipaziun da maioritad da la Democrazia Cristiana, en la politica externa tras la commembranza fundatura da la Cuminanza europeica d'economia ed en l'economia tras il miracul economic. Suenter decennis plain inflaziun auta, era tras la svalitaziun da la lira, han ins en ils onns 1990 tenì sut controlla la finanzas publicas ed adaptà l'euro sco valuta.

A l'entschatta dals onns 90 è l'elita politica dal pajais vegnida scuada davent dal scandal da corrupziun Tangentopoli e las mesiras da scleriment dals Mani pulite. Dapi lura è la politica dal pajais marcada da las allianzas politicas enturn Silvio Berlusconi e da coaliziuns alternantas dal center sanester.

Politica[modifitgar | modifitgar il code]

Sistem politic[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel principal: Sistem politic da l'Italia

L'Italia è dapi il 1946 ina republica parlamentara. Il schef dal stadi è il President dal Stadi, il parlament consista da duas cameras (Chombra dals Deputads e Senat), che vegnan elegidas mintga tschintg onns ed han ils medems dretgs. Ultra da quai datti persunalitads meritadas undradas dal President dal Stadi, ch'èn senaturs per vita duranta. Era anteriuras Presidentas dal Stadi èn senaturs per vita duranta. Il schef da la regenza è il President dal Cussegl dals Ministers, dapi november 2011 Mario Monti.

Ultra da quai è l'Italia commembra en pliras organisaziuns surnaziunals. Ils 4 d'avrigl 1949 è l'Italia entrada en la NATO. Dapi ils 14 da december 1955 fa l'Italia part dals Naziuns unidas. Ultra da quai è il pajais sco commember fundatur da l'Uniun europeica il 1. da schaner 1952 in punct da referiment impurtant en l'Europa.

Divisiun politica[modifitgar | modifitgar il code]

Politicamain è l'Italia dividida 20 regiuns (regioni) che han mintgamain in'atgna regenza. Questas regiuns èn sutdivididas en totalmain 109 provinzas (provincie) e lezzas en 8'094 vischnancas (comuni).

Regiuns[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel principal: Regiuns talianas
Regiuns talianas (cun ils nums ufficials).

Las regiuns disponan mintgamai d'ina constituziun regiunala che sa numna statut. Tschintg regiuns han in statut special (statuto speciale), che conceda ad ellas ina grond'autoritad; lezzas regiuns èn marcadas en la tabella cun ina stailetta.

Regiun Chapitala Abitants Surfatscha (km²) Spessezza
Lumbardia Milaun 9'781'682 23'863 408
Campania Napoli 5'815'251 13'590 428
Latium Roma 5'650'977 17'236 326
Sicilia* Palermo 5'037'499 25'711 196
Veneto Venezia 4'899'371 18'399 266
Piemunt Turin 4'440'226 25'402 174
Emilia-Romagna Bologna 4'357'164 22'446 194
Puglia Bari 4'079'638 19'358 211
Toscana Firenza 3'720'366 22'994 161
Calabria Catanzaro 2'007'997 15'081 133
Sardegna* Cagliari 1'670'539 24'090 69
Liguria Genua 1'615'441 5'422 298
Marche Ancona 1'573'445 9'366 166
Abruzzas L'Aquila 1'338'103 10'763 124
Friul-Venezia Giulia* Trieste 1'232'291 7'858 157
Trentino-Tirol dal Sid* Trento 1'022'528 13'607 75
Umbria Perugia 897'611 8'456 106
Basilicata Potenza 589'632 9'995 59
Molise Campobasso 320'360 4'438 72
Val d'Aosta* Aosta 127'430 3'263 39
Italia totala 60'177'551 301'338 199

Provinzas[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgel principal: Provinzas talianas

Glista da las diesch provinzas pli grondas tenor abitants (il 1. da schaner 2009).[19]

Plazza Provinza Dumber d'abitants
1. Roma 4'115'911
2. Milaun 3'170'273
3. Napoli 3'078'629
4. Turin 2'196'313
5. Bari 1'251'072
6. Palermo 1'244'426
7. Brescia 1'225'681
8. Salerno 1'090'782
9. Catania 1'078'532
10. Bergamo 1'065'596

La Provinza Autonoma da Bulsaun-Tirol dal Sid è cun 7'399,97 km² la pli gronda provinza tenor surfatscha.

Vischnanca[modifitgar | modifitgar il code]

Artitgels principals: Vischnancas talianas e Glista da las citads talianas

Las diesch vischnancas pli grondas (il 1. da schaner 2010).[20]

Plazza Citad Dumber d'abitants
1. Roma 2'761'477
2. Milaun 1'324'110
3. Napoli 959'574
4. Turin 907'563
5. Palermo 655'875
6. Genua 607'906
7. Bologna 380'181
8. Firenza 371'282
9. Bari 320'475
10. Catania 293'458

Sistem da sanadad[modifitgar | modifitgar il code]

Carta da sanadad taliana

Il sistem da sanadad en l'Italia è structurà sin stgalim regiunal. Las agenturas da sanadad localas (Agenzie Sanitarie Locali) suttastattan a las regenzas da las regiuns. Il caracter regiunal ha sco consequenza che la qualitad dals servetschs differenziescha fermamain tranter las regiuns. Igl è da constatar ina differenza Nord-Sid che chaschuna in «turissem da sanadad» pregnat, oravant tut vers las regiuns Veneto, Lumbardia ed Emilia-Romagna.

Causa ils servetschs excellents en questas regiuns ha l'Organisaziun mundiala da la sanadad (WHO, rum. OMS) mess l'Italia sin il segund plaz suenter la Frantscha en la rangaziun mundiala dals sistems da sanadad. Ils temps da spetga fitg lungs (savens plirs mais) per tractaments staziunars vegnan valitads negativamain.

Ils medis da chasa en l'Italia retschaivan ina pauschala per capita per ils pazients che vegnan registrads en ina glista. Servetschs da dentist ston ils Talians pajar cumplettamain sezs.

Il total da las expensas per la sanadad muntava l'onn 2009 a 9,5 % dal product naziunal brut ed equivaleva cunquai exactamain a la media dals pajais da l'OECD. La maioritad da questas expensas (77,9 %) vegn purtà dal sectur public (OECD: 71,7 %).

Polizia[modifitgar | modifitgar il code]

Alfa Romeo 159 dals Carabinieri a Roma
Artitgel principal: Polizia en l'Italia

.


Referenzas[modifitgar | modifitgar il code]

  1. ISTAT: Bilantscha demografica 2010
  2. FMI: World Economic Outlook Database, April 2011: BIP Nominal im Jahr 2010, World Economic Outlook Database, April 2011: BIP Kaufkrafparitäten im Jahr 2010, World Economic Outlook Database, April 2011: BIP pro Kopf nominal im Jahr 2010, World Economic Outlook Database, April 2011: BIP pro Kopf Kaufkraftparitäten im Jahr 2010
  3. Bericht über die menschliche Entwicklung 2010. Jubiläumsausgabe zum 20. Erscheinen.. Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen. Consultà ils 29. April 2011.
  4. ISTAT: L'Italia en cifras, 2010, p. 3
  5. La lingia da cunfin sur il Mont Blanc è dentant contestada. Tenor il punct da vista franzos fiss lura il Mont Blanc de Courmayeur cun 4.748 m il pli aut piz da l'Italia.
  6. Il clima en l'Italia (Il clima in Italia), RAI Internazionale
  7. Corriere della sera, 5 da matg 2009, Bilantscha dal terratrembel en las Abruzzas ils 6 d'avrigl 2009; consultà ils 12 da matg 2009
  8. Centro Studi Economici e Sociali: Convivere nelle mega cities, in Rapporto annuale 2008, Seite 19-23
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 OECD: OECD-Gesundheitsdaten 2007 - Deutschland im Vergleich, consultà ils 29 da schaner 2008
  10. NationMaster, Europe, Italy, Religion
  11. Tut las datas èn vegnidas retratgas dal Dossier 2008 da la Caritas/Migrantes e sa refereschan a la populaziuns residenta da l'Italia.
  12. G. Nr. 482/1999
  13. ISTAT: Indicaturs demografics per l'onn 2010 (stimaziun)
  14. ISTAT: Indicaturs demografics per l'onn 2010, p. 8
  15. ISTAT, Jahr 2009
  16. Funtauna: Elavuraziun da las datas da l'ISTAT, en Gianfausto Rosoli, Un secolo di emigrazione italiana 1876-1976, Roma, Cser, 1978
  17. Ministeri da l'Exteriur talian: Annuari statistic 2009, p. 121-129
  18. arte.tv: Geschichte am Mittwoch (Mussolini, 2. Teil); gesendet am 4. März 2009
  19. ISTAT: Banca da datas demografica 2008
  20. http://www.comuni-italiani.it/citta.html