Tirol

Il Tirol dal Nord e da l’Ost en l’Austria (cotschen) ed il Tirol dal Sid e Trentino en l’Italia (verd)

Il Tirol (talian Tirolo) è ina regiun en las Alps Orientalas situada en il vest da l’Austria ed en il Nord da l’Italia. Dapi il 2011 dispona il territori istoric sco Euregio Tirol–Tirol dal Sid–Trentino d’ina atgna persunalitad giuridica en furma d’ina cuminanza da cooperaziun territoriala.

Sco contadi è il Tirol stà sur lung temp sut in domini communabel. Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala e la fin da la monarchia habsburgaisa Austria-Ungaria è er il Tirol stà pertutgà da las cessiuns territorialas ed è vegnì dividì l’onn 1919 tras il Contract da St. Germain:

1. Il Tirol dal Nord e Tirol da l’Ost (il stadi federativ Tirol odiern) èn restads resp. han appartegnì da qua davent a la nova Republica da l’Austria.
2. Il Tirol dal Sid e Trentino che furman cun excepziun da singulas vischnancas la regiun autonoma odierna Trentino-Tirol dal Sid èn vegnids il november 1918 sut occupaziun militara ed èn er vegnids attribuids il 1919/20 formalmain al Reginavel d’Italia.

Geografia

La cuntrada è segnada da las Alps. Las pli autas muntognas situadas en il Tirol èn Ortler (3905 m s.m.), Königspitze (3851 m s.m.), Grossglockner (3798 m s.m.), Monte Cevedale (3769 m s.m.) e Wildspitze (3768 m s.m.).

Ils pli impurtants flums en il Tirol dal Nord e Tirol da l’Ost èn En, Drau e Lech che sbuccan tuts en il Danubi, en il Tirol dal Sid e Trentino dominescha l’Adisch cun ses flums laterals. La spartiziun dal pajais è vegnida fatga per lung dal sparta-auas.

La regiun Tirol cunfinescha en il nord cun la Baviera, en il vest cun il Vorarlberg ed il chantun Grischun, en il sidvest cun la Lumbardia, en il sid e sidost cun la Venezia ed en l’ost cun Salzburg e la Carinzia.

Las pli grondas citads èn Innsbruck (131 358 abitants, situaziun dal 2022), Trient (117 847) e Bulsaun (106 601); i suondan Meran (40 759), Rovereto (39 766) e Brixen (22 728).

Etimologia e vopna

La vopna dals conts dal Tirol

Il num Tirol è segir d’origin preroman. La lingua da partenza e la muntada dal term n’èn betg enconuschents, igl existan però diversas ipotesas. Probabel deriva il num d’in toponim ch’è alura passà al chastè ed al vitg Tirol e la finala vegnì applitgà sin l’entir domini dals conts dal Tirol.

Tranter las emprimas attestaziuns dal 12avel tschientaner cumparan er scripziuns cun -al sco segunda silba (p.ex. Tirale). Tar las scripziuns dal medem temp sin -ol pudessi oramai sa tractar foneticamain d’in sun surd da la furma pli veglia sin -al.

La vopna dal Tirol mussa in’evla cotschna sin fund d’argient (resp. alv). L’evla cumpara er en las vopnas dal stadi federativ austriac Tirol, da la regiun autonoma Trentino-Tirol da Sid e da las duas provinzas autonomas Bozen–Tirol dal Sid e Trient.

Istorgia

Istorgia tempriva

Il territori dal Tirol è abità dapi almain 30 000 onns, sco che cumprovan chats en la Tischoferhöhle sper Kufstein; i sa tracta però dals sulets chats dal paleoliticum sin territori tirolais. Da l’epoca suenter l’ultim temp da glatsch, il mesoliticum, èn avant maun numerus chats. L’emprim da quels è vegnì a la glisch pir il 1986 sin il Tuxer Joch (2338 m); dapi lura èn vegnids vitiers dapli che tschient lieus da chat cun artefacts da quarz, silex e cristal sco er lieus da repaus da chatschaders etc. La gronda part da quels sa lascha datar 9000 e 6500 a.C.

Suenter ch’ils emprims colonisaturs avevan vivì sco chatschaders e rimnaders è sa messa tras vers 550 a.C. la cultivaziun dad ers. Perditga da quel temp dattan plirs exchavaziuns en tut las parts dal Tirol sco er la famusa mumia da glatscher Ötzi, il qual ha vivì enturn 3200 a.C.

Il Tirol ha gia disponì baud d’ina cultura da minieras. Las pli veglias restanzas da quella èn vegnidas a la glisch en vischinanza da Brixlegg e derivan da l’entschatta dal quart millenni a.C. En il decurs dals proxims millennis èn vegnids vitiers ulteriurs territoris d’explotaziun, surtut per arom. L’explotaziun d’arom ha manà ad in commerzi flurint, quai che cumprovan surtut ils ritgs objects da fossa dal temp da la cultura da santeris cun urnas (p.ex. dal champ da fossas Volders, ca. 1400–900 a.C.). La rait commerziala tanscheva da quel temp da la Mar dal Nord fin la Mar Mediterrana.

Il temp da ca. 450 a.C. fin l’invasiun romana vegn designada sco temp da Latène. Da quel temp vivevan en las Alps Tirolaisas pievels ch’eran savens vegnids stgatschads utrò dals Celts. Quests pievels che vivevan tranter il Lai da Como e la Carinzia numnavan ils Romans Rets; tranter auter èn enconuschents ils Breuns (menziunads en l’inscripziun dal Tropaeum Alpium da 6/7 a.C. sco Breuni, probablamain en la Val da l’En), Genauns (part inferiura da la Val da l’En), Isarcs (Eisack) e Venosts (Vnuost). Tenor ils dus pli impurtants lieus da chat subsummescha l’istoriografia questa cultura sut la noziun da Fritzens-Sanzeno. Quella enconuscheva butschins da vin ch’ils Romans han surpiglià pli tard e disponiva d’in agen alfabet. Daspera èn er da chattar pievels alpins celtics sco ils Tauriscs (Salzachtal, Zillertal, da qua probablamain er il num Tauern) e Saevats (Pustertal), pievels ch’èn vegnids stgatschads pli tard dals Slavs or da l’anteriur Noricum e ch’èn migrads vers vest sco er ulteriurs pievels che na sa laschan betg attribuir cleramain sco ils Focunats (probablamain en la part inferiura da la Val da l’En). En il sid s’extendan ultra da quai ils territoris da colonisaziun settentriunals dals Venets. La derasaziun da las singulas stirpas sa lascha per part reconstruir sur ils toponims tirolais ch’èn betg darar da derivanza preromana.

Temp roman

L’onn 15 a.C. è il territori vegnì conquistà dals Romans sut Drusus e Tiberius e repartì sin las provinzas romanas Rezia (Vnuost, Burggrafenamt, Eisacktal, Wipptal, part superiura da la Val da l’En ed ina part da la Val da l’En Inferiura) e Noricum (Pustertal, Defereggen e las parts da las regiuns bassas situadas a dretga dals flums Ziller ed En). Bulsaun e l’ulteriura part meridiunala dal pajais appartegnevan a la provinza Venetia et Histria.

Da quel temp han las stirpas reticas dal Tirol surpiglià il latin vulgar e collià quel cun lur atgna lingua. Da quai è sa sviluppà il ladin ch’è anc oz en diever.

Il Tirol ha surtut profità da quel temp dal commerzi a distanza roman, il qual ha enconuschì ina fluriziun cun eriger vias cun cuvrida dira sco la Via Claudia Augusta e la Via Raetia. Sco territori da colonisaziun n’era il Tirol però betg attractiv per ils Romans, sco che mussan las paucas citads che derivan da quel temp. La pli enconuschenta citad romana sin territori tirolais era en il Noricum la citad Aguntum che sa chattava en vischinanza da Lienz.

En l’antica tardiva (a partir da 476 s.C.) ha il Tirol appartegnì al reginavel dals Ostrogots (da derivanza germana orientala). Il 543 han quels surlaschà il Vnuost cun Meran fin al f lum Passer als Francons (da derivanza germana occidentala). Suenter la fin dal reginavel dals Ostrogots (550/553) èn immigrads nà dal nord ils Bajuvars (medemamain da derivanza germana occidentala), entant ch’ils Langobards (er els Germans dal vest) han conquistà vastas parts da l’Italia ed èn avanzads nà dal sid. En il Trentino odiern, l’anteriur Welschtirol, han els erigì il ducadi langobard Trient che tanscheva fin a Bulsaun. Nà da l’ost ha gì lieu a partir dal 590/91 ina colonisaziun slava, la quala vegn – fin l’occupaziun da la Carinzia tras ils Baiuvars enturn l’onn 749 – ad avair tanschì fin als cunfins dal Tirol da l’Ost.

Temp medieval

Il chastè Tirol sper Meran

Dapi lura ha la gronda part dal Tirol appartegnì al ducadi da la Baviera. Il cunfin da quel vers il territori langobard sa chattava en il sidvest da Bozen. Salurn ed il territori a dretga da l’Adisch, tranter auter er Eppan e Kaltern, èn passads als Langobards. Il territori a sanestra da l’Adisch e la Val da Fascia èn daventads bavarais. La cristianisaziun ha gì lieu nà dals uvestgieus da Brixen e Trient. Il decurs dals cunfins numnà è er sa mantegnì durant il temp dals Carolings ed Ottons, cumbain che la colonisaziun bajuvara è er avanzada en la part langobarda fin a Salurn. Per quest’epoca che cuvra pli u main il 7avel fin 9avel tschientaner, è documentada l’applicaziun da la giurisdicziun dals territoris respectivs (Lex Romana Curiensis, Lex Alamannorum, Lex Baiuvariorum e las Leges Langobardorum).

Per segirar l’impurtanta ruta dal Brenner ha l’imperatur Conrad II separà l’onn 1027 l’uvestgieu da Trient da la part taliana da l’imperi (l’anteriur reginavel dals Langobards) ed integrà quel en la part tudestga da l’imperi. Uschia è er la vart dretga da l’Adisch tranter Lana e Deutschmetz (Mezzocorona) passada al ducadi da la Baviera. En il decurs dal 12avel tschientaner èsi reussì als conts dal Tirol, ina famiglia aristocratica bavaraisa, d’eriger en il sid dal ducadi cun il contadi Tirol in agen territori; quel è sa sviluppà nà dal chastè Tirol sper Meran ed il Vnuost ed è vegnì renconuschì uffizialmain en il 13avel tschientaner dal temp da l’interregnum.

Ils conts dal Tirol eran l’emprim chastellans dals uvestgs da Brixen e Trient, han però bainbaud extendì lur pajais sin donn e cust dals uvestgs e da famiglias aristocraticas concurrentas (sco ils conts dad Eppan) ed èn sa fatgs independents tant da quels sco er dal duca da la Baviera (destituziun da Heinrich il Liun l’onn 1180). Il 1228 han els cedì la Saalforste als da Wittelsbach; tenor dretg da proprietad appartegnan quests territoris fin oz a la Baviera. Il 1253 han ils Meinardins ertà il domini dals Tirolais e suenter che lur lingia masculina è stada extincta è il pajais passà il 1335 alternantamain a las chasas da Luxemburg e da Wittelsbach. L’onn 1363 ha la figlia da l’ultim Meinardin, Margarete Maultasch von Tirol, testamentà il pajais en enclegientscha cun ils represchentants dals stans a ses proxim parent, il Habsburgais Rudolf IV. En la Pasch da Schärding il 1369 han er ils da Wittelsbach acceptà questa decisiun.

Dal temp ch’il contadi dal Tirol è passà als Habsburgais furmava quel in territori serrà pli u main da la grondezza odierna (inclus il Tirol dal Sid e parts dal Trentino). Parts da la Val da l’En Inferiura tutgavan però vinavant tar la Baviera, il Zillertal e Brixental tar Salzburg e Brixen ed il Pustertal eran territori episcopals resp. faschevan part dal contadi da Görz (oz Gorizia). Percunter faschevan il Montafun e l’Engiadina Bassa part dal Tirol.

Sut ils Habsburgais era il territori da gronda muntada strategica, damai che quel na cumpigliava betg mo impurtants pass alpins, mabain furmava er la punt tar las possessiuns alemannas. L’onn 1406, en rom da la partiziun d’ierta habsburgaisa, è il Tirol puspè daventà in agen domini, entaifer il qual ils represchentants dals stans – dals quals faschevan er part qua ils purs gronds – eran munids cun vasts dretgs da cogestiun. Friedrich IV ha transferì sia residenza ad Innsbruck ch’ha surpassà da qua davent Meran.

Temp modern tempriv

Concil da Trent (1545–1563)

Il 1500 è er il pajais d’origin dals conts da Görz, numnadamain Lienz ed il Pustertal, crudà a la chasa da Habsburg ed è vegnì unì cun il Tirol (sco impurtanta punt strategica tranter Vienna e Milaun). Suenter la decleranza da renunzia dal duca Siegmund è il pajais puspè crudà enavos a la lingia principala ed il retg ed imperatur da pli tard Maximilian I ha fatg dad Innsbruck ina residenza dal Sontg Imperi roman. Arrundà è il territori vegnì il 1505 cun gudagnar dals Bavarais en rom da la Guerra da successiun da Landshut ils dominis Kufstein, Kitzbühel e Rattenberg. En ils trais districts giudizials numnads è stà vinavant en vigur fin en il 19avel tschientaner il dretg territorial da Ludivic il Bavarais, uschia che quels han occupà giuridicamain entaifer il Tirol ina posiziun particulara.

La refurmaziun ha a l’entschatta er chattà en il Tirol numerus aderents. Tranter quels sa chattavan er blers refurmaturs radicals dals baptists sco Jakob Hutter dal Pustertal ch’ha fundà il 1528 il moviment dals huterans. Pervi da fermas persecuziuns èn els stads sfurzads d’emigrar l’emprim en la Moravia e pli tard en l’America dal Nord, nua che lur descendents tgiran fin oz in dialect tirolais.

L’onn 1525 è il Tirol vegnì tratg en ils embrugls da la Guerra da purs tudestga. La sullevaziun en il Tirol ha manà Michael Gaismair, ma suenter dus mais è quella vegnida abattida.

Silsuenter ha l’imperatur Ferdinand I clamà ils gesuits en il pajais e laschà installar en rom da la cuntrarefurma sut Petrus Canisius ina scola latina. Quest gimnasi academic è stà il pli vegl gimnasi da l’Austria settentriunala; or da quel è sa furmada il 1669 l’universitad dad Innsbruck.

Ils onns 1410 – a partir da la partiziun da l’ierta habsburgaisa numnada survart – fin il 1665 è Innsbruck stà la citad residenziala da l’Austria superiura che cumpigliava il ducadi dal Tirol ed il Vorarlberg (e che furmava da quel temp sper l’archiducadi da l’Austria e per tscherts temps sper l’Austria interiura ina part dal domini da tschep dals Habsburgais). Il 1665 è la lingia tirolaisa morta or e l’imperatur Leopold I ha puspè reunì l’entir territori habsburgais. Innsbruck è però restà vinavant sedia da la regenza e chombra da l’Austria superiura da la quala anor è vegnì regì il Tirol e l’entira part settentriunala da l’Austria.

Suenter ch’er il Tirol era stà pertutgà il 1349 da la mort naira ch’aveva tschiffà vastas parts da l’Europa, è la sperdita da populaziun vegnida gulivada surtut tras immigraziun nà da la Slovenia. La pesta ha danovamain furià il 1512 e pretendì sulettamain ad Innsbruck sez 700 unfrendas. L’ultima epidemia da pestilenza ha tutgà il Tirol ils onns 1611/12.

Vers la fin dal 16avel tschientaner ed en l’emprima mesadad dal 17avel tschientaner han gì lieu las ultimas grondas midadas en la structura da la populaziun fin il 1919. Manà a quellas ha oravant tut la cuntrarefurmaziun ch’ha rinforzà l’influenza taliana nà dal Trentino (Concil da Trent); quai è sa manifestà per l’ina cun occupar plaivs tras plevons talians, per l’autra tras l’immigraziun creschenta nà da la Planira dal Po. Quest svilup ha manà al cunfin linguistic tudestg/talian sco ch’el exista fin oz ed en il sid dal qual è sa mantegnida be l’insla linguistica dals Cimbers tudestgs. En la regiun dal Pass da Raisch è la lingua rumantscha vegnida stgatschada definitivamain da quel temp, quai ch’è vegnì promovì tras l’ostilitad envers ils abitants per gronda part protestants da l’Engiadina Bassa.

Da la Guerra da trent’onns è il Tirol stà pertutgà bler damain che autras parts dal Sontg Imperi roman. La Guerra da successiun spagnola, en rom da la quala in rom dals Bourbons franzos è vegnida sin il tron spagnol, èn però schuldads bavarais penetrads il 1703 en il Tirol. A Landeck han ils Bavarais stgatschà quests alliads dals Franzos e sblundregià da lur vart parts da la Baviera.

Dals guvernaturs dals Habsburgais è da numnar en il 18avel tschientaner oravant tut Karl Philipp von der Pfalz da la chasa dals da Wittelsbach, in aug dals imperaturs Joseph I e Karl VI. El ha residià ad Innsbruck ils onns 1706–1717 e mess ad ir vastas refurmas.

Cun il Recess da la Dieta imperiala dal 1803 èn ils uvestgieus da Brixen e Trient vegnids integrads uffizialmain en il pajais.

Gia il 1796/97 han ils Franzos attatgà l’emprima giada il Tirol ed occupà intgins vitgs, ma ils tiradurs tirolais als han la finala stgatschà. Suenter la sconfitta cunter Napoleun è il Tirol alura vegnì cedì en rom da la Pasch da Pressburg ils 26 da december 1805 a l’electurat da Baviera. Entaifer quel han ins furmà ils circuls En (cun la chapitala Innsbruck), Eisack (Brixen e Bozen) ed Etsch (Trient).

Insurrecziun tirolaisa

Il landsturm tirolais il 1809 (maletg dal 1820)

Il 1809 ha la resistenza cunter la politica bavaraisa sut il cont en servetsch franzos Maximilian von Montgelas manà a l’insurrecziun tirolaisa sut Andreas Hofer, Josef Speckbacher e pader Joachim Haspinger. La sullevaziun è er vegnida sustegnida dal clerus conservativ e schizunt instigada da vart da la curt austriaca a Vienna, ma laschada la finala a mesa via. La sconfitta decisiva dals Austriacs e Tirolais ha gì lieu ils 13 da matg en vischinanza da Wörgl. Igl ha però er dà pitschens success da vart tirolaisa sco en il Giggler Tobl, nua che dunnas ed uffants dal Paznaun han tegnì davent da lur val l’armada bavaraisa cun lavinas da crappa ed autras armas primitivas. En consequenza da la sconfitta èn las parts meridiunalas dal pajais (l’entir circul Adisch e parts dal circul Eisack) vegnidas attribuidas il 1810 per in temp al Reginavel da l’Italia ed a las provinzas illiricas da la Frantscha. Ils 3 da zercladur 1814 è il pajais vegnì reunì ed integrà en il stadi multietnic austriac. Il Zillertal ed il Brixental ch’avevan appartegnì da vegl ennà a l’archuvestgieu da Salzburg èn vegnids attribuids cun quel il 1805 a l’Austria ed il 1810 a la Baviera. Pir cun il contract da Minca dal 1816 èn questas duas valladas vegnidas integradas entaifer l’Austria en il Tirol.

Independenza dal Vorarlberg

Fin en la fasa tardiva da l’imperi da l’Austria cumpigliava il territori che vegniva administrà dad Innsbruck anora er il Vorarlberg. Quai è er vegnì confirmà uschia il 1815 en rom dal Congress da Vienna ed è pir sa midà il 1861 cur che l’imperatur Franz Joseph I ha concedì a tut ils pajais da la curuna il dretg d’instituir in’atgna dieta. La represchentanza envers l’imperatur e la regenza a Vienna è però restada vinavant en ils mauns dad Innsbruck; er las emprovas dal Vorarlberg dal 1907 e 1913 da cuntanscher in’administraziun dal tuttafatg independenta n’han betg gì il success giavischà.

Spartiziun en nord e sid

Durant l’Emprima Guerra mundiala hai dà il 1915–1918 vehements cumbats en muntogna al cunfin meridiunal dal Tirol. Il 1919, en rom dal Contract da pasch da St. Germain, èn las parts dal pajais situadas en il sid dal Brenner vegnidas attribuidas a l’Italia. Malgrà ch’il cunfin linguistic sa chatta bler pli lunsch en il sid, aveva l’Italia insistì da fixar il sparta-auas tranter la Mar Mediterrana e la Mar Naira sco ses cunfin settentriunal. Ils Alliads han dà suatientscha a questa pretensiun, betg il davos per liar uschia l’Italia ch’era politicamain instabila. Per part è il criteri dal sparta-auas sco cunfin vegnì applitgà vaira ferm en favur da l’Italia, uschia en il cas da las trais vischnancas Toblach, Innichen e Sexten en la part orientala dal Pustertal, ils dutgs dals quals mainan per part lur aua en la Drau.

Dal temp ch’ils faschists èn vegnids a la pussanza en l’Italia e che l’Austria è la finala daventada ina part dal Reich tudestg naziunalsocialistic, èn ils foss tranter il Tirol dal Nord ed il Tirol dal Sid anc daventads pli profunds. La cunvegna fatga tranter Hitler e Mussolini ha confirmà il Brenner sco cunfin. Cun l’uschenumnada opziun era previs da dischlocar ils Sidtirolais da lingua tudestga; pervi da la guerra ha quai sa laschà realisar be parzialmain. Er suenter la Segunda Guerra mundiala è la spartiziun dal Tirol restada vinavant en vigur – ils cunfins statals suondan fin oz il decurs ch’era vegnì fixà a la fin da l’Emprima Guerra mundiala en ils Contracts da pasch da St. Germain.

Autonomia ed integraziun europeica

Euregio Tirol–Tirol dal Sid–Trentino

Er suenter la Segunda Guerra mundiala han diversas emprovas d’unir al Tirol austriac almain las parts dal Tirol dal Sid cun ina maioritad da la populaziun da lingua tudestga fatg naufragi. Sa basond sin la cunvegna da Gruber e Degasperi èsi però reussì il 1948 e 1972 (1. e 2. statut d’autonomia) da conceder ina vasta autonomia al Tirol dal Sid ed a medem temp al Trentino. Las ‹provinzas autonomas› disponan da vastas cumpetenzas ed en il Tirol dal Sid è la bi- resp. trilinguitad (tudestg, talian e ladin) francada en la lescha.

En rom da l’integraziun europeica han il stadi federativ austriac Tirol e la provinza autonoma taliana Tirol dal Sid puspè cuntanschì in tschert grad d’appartegnientscha e collavuraziun. Cun l’adesiun da l’Austria e da l’Italia al territori da Schengen èn svanids tut ils posts da controlla tranter ils pajais, e cun l’introducziun da l’euro sco valuta communabla è la regiun er creschida ensemen economicamain pli ferm. Il 1998 è ultra da quai vegnida fundada l’Euregio Tirol–Tirol dal Sid–Trentino; en quella presidieschan ils schefs da las regenzas dal Tirol, Tirol dal Sid e Trentino en intervals regulars ina Dieta da l’entir Tirol. La lavur da l’euregio rinforza l’identitad culturala da la regiun e promova la collavuraziun economica e politica.

Ils territoris ladins enturn Cortina d’Ampezzo tutgavan oriundamain medemamain tar il pajais da la curuna Tirol, èn però vegnids attribuids il 1923 dals faschists a la provinza Belluno che tutga tar la regiun Venezia. Il medem vala per la vischnanca Pedemonte che tutga dapi il 1929 tar la provinza Vicenza (medemamain en la regiun Venezia) e per Valvestino e Magasa che fan part dapi il 1934 da la provinza Brescia (regiun Lumbardia). A chaschun da referendums ch’han gì lieu il 2007/08 è ina maioritad da la populaziun da tut questas vischnancas s’exprimida persuenter da restabilir ils cunfins istorics dal Tirol. A la fin dals quints decida il parlament talian davart in’eventuala adattaziun dals cunfins da las provinzas e regiuns.

Economia

In impurtant sectur economic è il turissem. Gia la part austriaca dal Tirol ha gì il 2014 dapli pernottaziuns da giasts (44,3 milliuns) che l’entira Grezia.) L’entira regiun dispona però er d’ina ritga industria cun enconuschentas marcas sco Swarovski (cristal), Leitner (pendicularas) u Salewa (sport da muntogna). Il Tirol dal Sid ed il Trentino èn plinavant enconuschents per lur pumicultura e viticultura.

Il Tirol è en general in pajais fitg bainstant. La pli ritga regiun è il Tirol dal Sid cun in’entrada per chau da 31 158 euros (situaziun dal 2004), quai che correspunda ad ina capacitad da cumpra che sa chatta 40 % sur la media dals EU-27. I suondan il stadi federativ Tirol cun 29 461 euros ed il Trentino cun 28 212 euros, quai ch’è anc adina bunamain 27 % sur la media da l’Uniun europeica.

Cultura

Il cunfin statal che percurra il Tirol na correspunda ni ad in cunfin linguistic ni ad in cunfin cultural. Differenzas entaifer la cultura dal Tirol (stadi federativ Tirol e provinza Tirol dal Sid) datti plitost paucas. La cultura tradiziunala dal Trentino collia tradiziuns tirolaisas cun elements dals vischins talians en Venezia ed en la Lumbardia. En tut las parts dal Tirol existan tratgs cuminaivels areguard ils costums tradiziunals, la cuschina, las festas, usits seculars e religius e vegn tgirada ina ritga cultura da musica populara e d’uniuns da tiradurs.

Sco cunfin linguistic vala tradiziunalmain la Stretga da Salurn tranter ils vitgs Salurn e Roverè della Luna, ca. 30 km en il sid da Bulsaun, la quala furma a medem temp il cunfin tranter las provinzas Tirol dal Sid e Trentino. Da vegl ennà han però er vivì en il Trentino persunas da lingua tudestg e Talians en la part meridiunala dal Tirol dal Sid ed ils Ladins sa repartan medemamain sin omaduas provinzas. Variantas dal retorumantsch èn, sper las valladas da las Dolomitas (lingua ladina), er sa mantegnidas en la Val di Non. Fin en il 17avel e 18avel tschientaner s’extendeva plinavant il territori da derasaziun dal rumantsch dal Grischun fin en il Vnuost (Tirol dal Sid) ed en la regiun dal Tirol dal Nord che cunfinescha cun l’Engiadina Bassa.

Litteratura

• Ulrich Leitner (ed.): Berg & Leute. Tirol als Landschaft und Identität. Innsbruck 2014.
• Franz X. Bogner: Tirol aus der Luft. Tyrolia, Innsbruck 2012, ISBN 978-3-7022-3214-6.
• Michael Forcher: Kleine Geschichte Tirols. Haymon, Innsbruck 2006, ISBN 978-3-85218-519-4.
• Michael Gehler: Tirol. ‹Land im Gebirge›: Zwischen Tradition und Moderne, Vienna 1999.
• Josef Fontana e.a. (ed.): Geschichte des Landes Tirol. 4 toms en 5 parts. Bulsaun-Innsbruck: Athesia-Tyrolia 1987–1990.
• Josef Egger: Die Geschichte Tirols. Von der ältesten Zeit bis in die Neuzeit. 3 toms, Wagner, Innsbruck 1872, 1876, 1880 (Digitalisat tom 1, Digitalisat tom 2, Digitalisat tom 3).

Colliaziuns

 Commons: Tirol – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Europaregion Tirol
• Tirol-Atlas per il Tirol dal Nord-, Ost- e Sid, senza il Trentino
• Laurence Cole: The Construction of German Identity in Tirol, c. 1848–1945. En: Philipp Ther, Holm Sundhaussen (ed.): Regionale Bewegungen und Regionalismen in europäischen Zwischenräumen seit der Mitte des 19. Jahrhunderts, Marburg, 2003, p. 19–42.