Reginavel Unì

Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (englais)
Lingua uffiziala	englais (de facto) regiunal er: cornic, irlandais, gaelic scot, scots, Ulster scots e valisic
Chapitala	Londra
Furma da stadi	monarchia parlamentara
Furma da regenza	democrazia parlamentara
Schef da stadi	retg Charles III
Schef da la regenza	primministra Keir Starmer
Surfatscha	242 495 km²
Abitants	64 511 000 (2014)
Spessezza	255,6 abitants per km²
Munaida	glivra sterlina (£)
Imni naziunal	God Save the King
Numer da l'auto	GB
TLD d'internet	.uk
Preselecziun	+44

Il Reginavel Unì (englais United Kingdom [juːˌnaɪ̯.tʰɪd ˈkʰɪŋ.dəm], curt UK), en furma lunga Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord (englais United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), è in stadi che sa chatta sin las Inslas Britannicas situadas davant la costa dal nordvest da l’Europa continentala.

Quest pli grond stadi insular da l’Europa furma in’uniun tranter ils anteriurs pajais independents Engalterra, Valisa e Scozia sco er il territori da l’Irlanda dal Nord che vegn administrà a moda ministeriala. L’Isle of Man e las Inslas dal Chanal (u Inslas Anglo-Normannas) èn suttamessas a la curuna britannica en furma da possess da la curuna. Ellas na furman nagins pajais autonoms e na tutgan er betg tar il Reginavel Unì; lur relaziun cun il Reginavel Unì vegn descrit cun il term suzeranitad. Sco monarchia parlamentara tgira il Reginavel Unì en pli relaziuns cun 15 Commonwealth Realms, dals quals il monarc britannic è il schef da stadi. Ultra da quai existan 14 territoris d’ultramar.

Cun radund 64,1 milliuns abitants furma il Reginavel Unì in dals stadis europeics cun la pli gronda populaziun. Sper l’appartegnientscha temporara a l’Uniun europeica (1973–2020) fa il stadi part da la NATO e da las Naziuns unidas. El è ina pussanza atomara, in commember stabel dal Cussegl da segirezza da l’ONU ed in stadi commember da la Gruppa dals set.

Il Reginavel Unì posseda influenza internaziunala pervi da la vasta derasaziun da la lingua englaisa e pervi dal Commonwealth of Nations.

Num dal stadi

La furma lunga uffiziala dal num dal stadi è Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord. Per simplifitgar vegn per ordinari duvrà il num Gronda Britannia sco sinonim per il Reginavel Unì; quai è er il cas tar politichers, en las medias, tar las instituziuns da furmaziun e tar las ambassadas britannicas.

La Gronda Britannia furma però be la gronda da las Inslas Britannicas u l’anteriur Reginavel Gronda Britannia (enfin il 1801) che cumpigliava be l’Engalterra, la Valisa e la Scozia. Sin la segund gronda insla – l’Irlanda – sa chattan l’Irlanda dal Nord (che fa part dal Reginavel Unì) e la Republica da l’Irlanda (che furma in agen stadi independent).

Il num latin Britannia deriva dal term celtic brith che munta ‹da pliras colurs› u ‹taclà›.

La denominaziun sinecdoca ‹Gronda Britannia› (u er be Engalterra) per il Reginavel Unì è derasada surtut sin la terra franca europeica e sa lascha declerar cun la posiziun dominanta da l’Engalterra entaifer il Reginavel sur blers tschientaners. Il Reginavel Unì ha perquai er il numer da l’auto ‹GB› (‹Great Britain›). Ils Brits sezs numnan lur pajais en la lingua da mintgadi ‹UK› u ‹Britain› e be darar ‹Great Britain›.

Geografia

Il Reginavel Unì sa cumpona da l’insla principala Gronda Britannia e da ca. in sisavel da l’insla Irlanda. Enturn l’insla principala sa chattan pliras gruppas d’inslas cun bundant 1000 inslettas. Las gruppas d’inslas las pli impurtantas èn Shetland ed Orkney en la Mar dal Nord (en il nord da la Scozia), las Hebridas Exteriuras e las Hebridas Interiuras en l’Ocean Atlantic (en il vest da la Scozia), Anglesey en la Mar Irlandaisa (en il nordost da la Valisa), las Inslas da Scilly en la Mar Celtica (en il sidvest da l’Engalterra) sco er l’Isle of Wight en il Chanal da la Mongia (davant la costa meridiunala da l’Engalterra). Il sulet cunfin statal sa chatta sin l’insla Irlanda vers la Republica Irlanda; quel mesira ina lunghezza da 350 kilometers. Betg part dal Reginavel Unì fan – cumbain ch’ellas suttastattan a la curuna britannica – l’Isle of Man en la Mar Irlandaisa e las Inslas dal Chanal en il Chanal da la Mongia (davant la costa dal nord da la Frantscha).

Parts dal pajais

Part dal pajais	Bandiera	Surfatscha (km²)	Cumpart da la surfatscha totala	Abitants (2014)	Cumpart dal dumber d’abitants total	Citad principala
Engalterra		130.395	53,5 %	54.316.600	84,1 %	Londra
Scozia		78.772	32,3 %	5.347.600	8,3 %	Edinburgh
Valisa		20.779	8,5 %	3.092.000	4,8 %	Cardiff
Irlanda dal Nord		13.843	5,7 %	1.840.500	2,8 %	Belfast
Reginavel Unì		243.789	100,0 %	64.596.800	100,0 %	Londra

Engalterra

Divisiun administrativa dal Reginavel Unì

Il Reginavel Unì sa cumpona da las parts Engalterra, Valisa, Scozia ed Irlanda dal Nord. La pli gronda da questas parts dal pajais è l’Engalterra cun ina surfatscha da 130 395 kilometers quadrat e var 53,9 milliuns abitants. Questa part cuvra radund 59 % da l’insla Gronda Britannia e consista per gronda part da planiras bassas che vegnan percurridas da chadainas da collinas. La Tees-Exe Line, ina lingia imaginara tranter ils flums Tees a Yorkshire ed Exe a Devon divida l’Engalterra en duas differentas regiuns.

Il nordvest ed il nord èn segnads da muntognas mesaunas che consistan da grip metamorf e magmatic. Latiers tutgan ils Cumbrian Mountains e las Pennines. Da crappa da sediment pli veglia consista en il sid da las Pennines il Peak District che giascha en l’Engalterra Centrala. Ulteriuras muntognas mesaunas furman Dartmoor ed Exmoor en il sidvest dal pajais.

En il sid e per lung da la costa da l’ost èn situadas chadainas da collinas ch’èn sa sviluppadas da crappa da sediment pli giuvna. Da quellas fan part d’ina vart las collinas da crap da chaltschina dals Yorkshire Wolds, dals Lincolnshire Wolds, dals Cotswolds e da l’Isle of Purbeck; da l’autra vart las furmaziuns da crida en l’Engalterra dal Sid che sa cumponan da Salisbury Plain, Chiltern Hills, North Downs e South Downs. La pli auta muntogna da l’Engalterra furma cun 978 meters il Scafell Pike che sa chatta en ils Cumbrian Mountains.

Ils pli impurtants flums èn Temsa, Severn, Trent, Great Ouse e Humber. Las pli grondas citads èn Londra, Birmingham, Manchester, Sheffield, Liverpool, Leeds, Bristol e Newcastle upon Tyne.

Valisa

En il vest da l’Engalterra sa chatta la Valisa (englais: Wales, valisic: Cymru). Cun 20 779 kilometers quadrat e radund 3 milliuns abitants è quai la segund pitschna part dal stadi. La Valisa sa cumpona quasi dal tuttafatg da muntognas mesaunas metamorfas; dal nord vers il sid vegnan las elevaziuns en general pli bassas. La pli auta muntogna è il Snowdon (Yr Wyddfa) cun 1085 meters. Tenor quella è vegnida numnada la muntogna da la Valisa che sa chatta il pli en il nord, la Snowdonia (Eryri); alura suondan en la part centrala dal pajais ils Cambrian Mountains (Elenydd) ed en il sid ils Brecon Beacons (Bannau Brycheiniog).

Il pli lung flum dal Reginavel Unì, il Severn (Hafren), nascha en la part centrala da la Valisa, en ils Cambrian Mountains. La gronda part da la populaziun sa concentrescha sin la graschla stresa da costa per lung dal Chanal da Bristol en il sid, cun las citads da Cardiff (Caerdydd), Newport (Casnewydd) e Swansea (Abertawe), sco er sin las valladas da la Valisa dal Sid che sa sroman da questa stresa da costa.

Scozia

Ben Nevis, il pli aut punct da las Inslas Britannicas

La Scozia (englais: Scotland, gaelic: Alba) ha ina grondezza da 78 772 kilometers quadrat e dumbra 5,3 milliuns abitants. Questa part da la Gronda Britannia cumpiglia il nord da l’insla. Il pajais sa cumpona da trais parts: ils Highlands en il nord e vest, il Central Belt en il center ed ils Southern Upla en il sid.

La geologia da la Scozia è per gronda part metamorfa; sediments datti be darar. Grip magmatic è surtut da chattar en la part meridiunala dals Highlands sco er en numerusas parts da las Hebridas Interiuras. Medemamain il resultat d’activitad vulcanica dal temp terrian arcaic furma il Ben Nevis en ils Grampian Mountains, cun 1344 meters la pli auta muntogna da la Scozia ed a medem temp da tut las Inslas Britannicas. La part settentriunala dals Highlands, ch’è in pau pli planiva, è spartida dal rest dal pajais tras il Great Glen, ina ruttadira tectonica.

La gronda part da la populaziun sa concentrescha sin il Central Belt, nua che sa chattan las zonas d’aglomeraziun da las citads grondas da Glasgow, Edinburgh e Dundee. La suletta citad gronda ch’è situada ordaifer questa regiun è Aberdeen che giascha a la costa dal nordost. Ils Southern Uplands en la part meridiunala dal pajais èn percunter pauc populads; els s’extendan per lung dal cunfin englais da la Mar Irlandaisa fin a la Mar dal Nord. Il Central Belt e las Southern Uplands vegnan er numnads ensemen Lowlands.

La costa dal vest da la Scozia è fragmentada fermamain; davant la costa sa chattan bleras inslas e lunsch vers l’intern dal pajais tanschan ils numerus fiords che vegnan numnads qua firths. Ils pli enconuschents da quests bratschs da la mar èn il Firth of Clyde ed il Solway Firth. La costa da l’ost è percunter strusch sparpagliada, cun excepziun dals trais fiords Firth of Forth, Firth of Tay e Moray Firth ch’han però plitost il caracter da gronds estuars.

Irlanda dal Nord

La pli pitschna part dal pajais furma l’Irlanda dal Nord (englais: Northern Ireland, irlandais: Tuaisceart Éireann). Questa regiun è situada en il nordost da l’insla Irlanda, ha ina grondezza da 13 843 kilometers quadrat e dumbra radund 1,8 milliuns abitants. Il territori è per gronda part undegià. La suletta muntogna mesauna furman ils Mourne Mountains ch’èn situads en il sidost; la pli auta muntogna è il Slieve Donard cun 849 meters. Circa en il center da l’Irlanda dal Nord sa chatta il Lough Neagh che furma cun 388 kilometers quadrat il pli grond lai intern da tut las Inslas Britannicas. Las pli grondas citads èn Belfast e Derry (Londonderry).

Clima

Finchingfield, in tipic vitg en la regiun dad Essex

Il Reginavel Unì giascha cumplettamain en la zona climatica temprada. Il clima è umid e pervi da l’influenza dal Current dal Golf pli chaud ch’èn auters territoris che sa chattan sin quest grad da latituda. Pervi da la posiziun dal pajais en la zona da convergenza d’aria fraida polara e chauda tropica è l’aura fitg variabla. En general è il clima pli chaud e pli sitg en il sid ed en l’ost che en il nord ed en il vest. Las precipitaziuns muntan en il nord en media a 1000 mm per onn, en il sid a 700 mm. Il pli umid èsi en la part occidentala dals Highlands cun bundant 3000 mm ed il pli sitg ad Essex cun 600 mm.

Durant dus terzs da l’onn è il tschiel surtratg, uschia che la durada da la radiaziun dal sulegl è en media relativamain bassa. A la costa dal sid da l’Engalterra munta quella 1750 fin 2100, en la part occidentala da la Scozia savens sut 1000 uras. Il pajais è pertutgà relativamain darar da catastrofas da la natira; surtut d’enviern èsi però da quintar cun ferms vents u schizunt cun orcans e cun inundaziuns. La tschajera cumpara per il pli d’enviern en las regiuns muntagnusas e collinusas sco er a las costas.

Damai che la temperatura media giascha er d’enviern savens sur il punct da schelira, crodi per ordinari be pauca naiv. Excepziuns furman ils Highlands da la Scozia, nua che la cuverta da naiv è per intginas emnas grossa avunda per pudair far sport d’enviern.

Flora e fauna

Ils guauds da feglia e maschadads da pli baud èn vegnids stgatschads a chantun tras l’agricultura e cuvran oz anc 8 % dal territori. Per part vegn empruvà da replantar anteriurs guauds. Las surfatschas che giaschan tranter las muntognas èn cuvertas cun palids e pastgiras.

Mammals gronds che vivan en libertad èn il tschierv ed il chavriel sco er il dam, il tschierv sika ed il tschierv da l’aua (Hydropotes inermis) ch’èn vegnids colonisads. Il luf ed il portg selvadi ch’eran oriundamain da chasa en il pajais èn vegnids extirpads. Ad Exmoor, sin las Inslas Shetland ed a New Forest datti ponis mezselvadis. Il stgilat vegn stgatschà pli e pli fitg tras il stgilat grisch da l’America dal Nord; en l’Engalterra dal Sid viva en pli il kenguru da Benett ch’è medemamain vegnì importà. In’ulteriura spezia da mammal oriundamain betg indigena furma il mink, in parent nordamerican dal visun. En las regiuns da costa vivan chauns da mar e focas grischas.

La flora e fauna da l’Irlanda dal Nord correspunda per gronda part a quella da l’insla britannica principala. Sulettamain ina spezia d’orchidea selvadia (Spiranthes stricta) ch’è derasada en las vals dals flums laterals Upper e Lower Bann furma ina particularitad.

Populaziun

L’onn 2013 dumbrava il Reginavel Unì 64 106 000 abitants. Ses burgais vegnan numnads Brits. La populaziun sa reparta sco suonda sin las singulas regiuns. Engalterra: 84,1 %, Scozia: 8,3 %, Valisa: 4,8 %, Irlanda dal Nord: 2,8 %.

Linguas

Derasaziun da l’englais en il mund. Blau stgir: englais sco lingua maioritara; blau cler: englais sco lingua uffiziala, ma betg maioritara

Il Reginavel Unì n’ha definì nagina lingua administrativa; de facto vegn però duvrà l’englais sco lingua uffiziala e da 95,5 % da la populaziun sco suletta lingua naziunala. Sco lingua da standard pledada vala l’uschenumnada varianta da la Received Pronunciation che vegn però discurrida en il mintgadi da main che 10 % dals Englais, surtut en il sid dal pajais en la regiun enturn Londra. Questa varietad da l’englais vegn per ordinari er instruida a l’exteriur. Percunter enconuschan duas parts dal pajais linguas uffizialas: En la Valisa èn tant l’englais sco er il valisic linguas uffizialas ed en la Scozia è renconuschì dapi il 2005 sper l’englais er il gaelic scot sco lingua uffiziala. En l’Irlanda dal Nord furman l’irlandais ed il scots dad Ulster linguas minoritaras renconuschidas uffizialmain. Daspera datti en il Reginavel Unì divers dialects locals da l’englais; quels n’han però nagin status uffizial e vegnan per ordinari be discurrids. Anc avant paucs onns vegnivan dialects ed ina pronunzia dialectala resguardads en il Reginavel – cun sia ferma conscienza da classa – sco macla sociala.

Las linguas minoritaras èn renconuschidas e protegidas tras la Charta europeica da las linguas regiunalas e minoritaras. En la Scozia èn quai il scots ed il gaelic scot, a Cornwall il cornic, en l’Irlanda dal Nord l’Ulster scots e l’irlandais. En la Valisa ha il valisic in status egual a l’englais.

Tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2001 vegn il valisic discurrì en la Valisa da radund 20 % da la populaziun (ca. 600 000 persunas), il gaelic da radund 60 000, l’irlandais da radund 20 000 (7 % da la populaziun da l’Irlanda dal Nord) ed il cornic da ca. 3500 persunas (ca. 0,6 % da la populaziun dal Cornwall).

Gruppas etnicas

Derivanza da las gruppas etnicas residentas en il Reginavel Unì

Independentamain da la naziunalitad vegn la populaziun dal Reginavel Unì registrada tenor gruppas etnicas (ethnic groups u races): alvs – pia Englais, Valis, Scots ed Irlandais sco er in dumber (relativamain pitschen) d’immigrants da l’Europa da l’Ost e dal Sid –, nairs ed Asiats. Questa classificaziun na suonda betg criteris scientifics tenor ina teoria d’etnias, mabain sa basa sin la definiziun persunala che mintgin fa a moda subjectiva. Il 2001 èn per l’emprima giada er vegnids registrads ils Chinais sco atgna gruppa. 92,1 % da la populaziun èn alvs; dals 7,9 % ch’inditgeschan d’appartegnair ad ina da las etnias betg alvas èn bundant 50 % naschids en il Reginavel Unì sez. La cumpart relativamain gronda d’umans che n’èn betg da colur alva deriva en emprima lingia dals moviments d’immigraziuns or d’anteriuras colonias britannicas en la Caribica, en l’Africa e sin il subcontinent indic, e quai surtut pervi da moviments da migraziun ch’han gì lieu en il decurs dals onns 1950 e 1960.

Bundant 1,1 milliuns dals umans che vivevan il 2001 en il Reginavel Unì han denominà sasezs sco Black Caribbean u sco Black African. La gronda part dad els deriva da Jamaica, Dominica sco er Trinidad e Tobago ed è arrivada durant ils onns 1950 per mitschar da la nauscha qualitad da viver en lur pajais d’origin e sperond da chattar lavur en la nova patria. Tar la dumbraziun dal pievel dal 2011 è questa gruppa creschida sin 1 877 000, quai ch’è surtut d’attribuir ad immigraziuns da stadis africans sco Ghana, Nigeria, Somalia u Kongo.

Maridaglia tradiziunala indica a Nottingham

Il 2001 vivevan bundant in milliun Inds en la Gronda Britannia. Quels furman la pli gronda gruppa d’immigrants che derivan dal medem pajais. Lur cumpart a l’entira populaziun munta a 1,8 %. Radund 45 % dals Inds britannics èn hindus, 29 % èn sikhs e 13 % muslims. Per l’emigraziun dals Inds datti diversas raschuns: sper motivs economics sco povradad, tschertga da lavur u il giavisch da cuntanscher in pli aut standard da viver giogan er persecuziuns politicas ina rolla.

La segund gronda minoritad che deriva da l’Asia dal Sid furman ils Pakistans. Blers dad els èn arrivads cun navigaturs en il Reginavel Unì cun l’intenziun da restar be per curt temp per gudagnar daners per lur famiglias e puspè returnar en lur patria. Ma numerus dad els èn tuttina restads en la Gronda Britannia. La gronda part dals Pakistans èn aderents da l’islam.

Dal Bangladesch (2001: bundant 283 000 persunas) èn blers arrivads pervi da la guerra civila e la separaziun dal pajais dal Pakistan il 1971. Er la gronda part dals immigrants dal Bangladesch èn muslims.

La gronda part dals Chinais che vivan en la Gronda Britannia èn immigrads suenter la Segunda Guerra mundiala, surtut pervi da la crisa economica (crudada dal pretsch da ris a Hongkong). Ozendi tutgan ils immigrants da la China tar ils abitants il pli bain furmads e cun las pli autas pajas da l’entir Reginavel. Er radund 150 000 Singhales vivan en la Gronda Britannia. Tar la gronda part dad els sa tracti da budists.

Sut il term englais gypsy u traveller vegnan subsummadas diversas minoritads etnicas. La minoritad che vegn areguard sia moda da viver il pli datiers als ‹zagrenders› (viagiants) tradiziunals èn ils Roma che derivan oriundamain da l’India dal Nord. Il problem principal dals Roma sco er dals Sinti – dals quals i dat relativamain paucs en la Gronda Britannia – è discriminaziun, povradad ed ina mortalitad dals uffants relativamain auta.

George Michael

Tenor stimaziuns da las Naziuns unidas vivan en il Reginavel Unì plirs tschientmilli umans da derivanza polonaisa. Blers da quests Polonais han servì durant la Segunda Guerra mundiala da la vart dals Alliads ed han battì en l’armada britannica u eran fugitivs. Ina gronda part dad els èn restads en la Gronda Britannia, cura che la Pologna è vegnida occupada suenter la Segunda Guerra mundiala da l’Uniun sovietica e dominada da la partida communistica da la Pologna. Ma er dapi che la Pologna appartegna a l’Uniun europeica èn numerus Polonais immigrads en la Gronda Britannia en tschertga da lavur.

Numerus Cipriots grecs e tircs da la Gronda Britannia vivan en las citads grondas, surtut a Londra (ca. 200 000). Dus enconuschents Brits cun ragischs cipriotas èn ils dus popstars George Michael e Cat Stevens.

En tut vivevan il 2011 tenor indicaziuns da l’UE radund 4,02 milliuns esters en il Reginavel Unì; cun 6,6 % correspunda questa cifra a la media europeica. Praticamain tut ils immigrants che derivan d’anteriuras colonias u da lur stadis successurs han surpiglià la naziunalitad britannica.

Religiuns

La gronda part dals abitants dal Reginavel Unì (ca. 59 %) considereschan sasezs sco cristians. Statisticas precisas na sa laschan però strusch eruir: sco commembers uffizials d’ina baselgia vegnan per ordinari resguardadas quellas persunas ch’èn prontas da s’engaschar en la plaiv er ultra da la visita casuala dal servetsch divin. L’onn 1995 eran 14 % da la populaziun commembers che sa participavan en quest senn a la cuminanza da la plaiv. Il medem onn han però radund 27 milliuns (45 %) inditgà da sa sentir colliads cun la baselgia anglicana, 11 milliuns (19 %) cun autras baselgias protestantas (presbiterans, refurmads e.a.) e stgars 6 milliuns (10 %) cun la baselgia catolica.

Areguard l’appartegnientscha ad ulteriuras religiuns mundialas cf. las expectoraziuns survart (gruppas etnicas). Ultra da quai appartegnan bundant 9 milliuns abitants a nagina religiun.

Istorgia

Antica e temp medieval

La tapissaria da Bayeux che tracta la Battaglia da Hastings (1066)

En l’antica èn grondas parts da l’insla Gronda Britannia – cun excepziun dal territori da la Scozia odierna – stads occupads durant radund 350 onns dals Romans. Cura che quels èn sa retratgs, èn sa furmads plirs reginavels pli pitschens. Quels èn vegnids dominads da pievels immigrads: dals Angles e Saxons, dals Juts e pli tard er dals Normans. Ils Celts, la populaziun originara che populava l’insla avant l’arrivada dals Romans, è vegnida stgatschada en las regiuns perifericas situadas en il vest da l’insla. En il 10avel tschientaner èn sa sviluppads ils dus reginavels da l’Engalterra e da la Scozia ch’eran independents in da l’auter. L’onn 1066 han Normans franzosisads conquistà l’insla nà da la Normandia e l’han marcà durant ils proxims tschientaners.

Temp modern

La Valisa che sa chattava dapi il 1284 sut controlla da l’Engalterra, è daventada il 1536 cun l’Act of Union ina part dal Reginavel englais. Cun l’Act of Union dal 1707 èn ils reginavels da la Scozia e da l’Engalterra vegnids unids al Reginavel da la Gronda Britannia; omadus pajais vegnivan regids dapi il 1603 dal medem monarc en uniun persunala. L’Act of Union dal 1800 ha collià il Reginavel da la Gronda Britannia cun il Reginavel da l’Irlanda. Quel era daventà tranter il 1169 ed il 1603 adina pli fitg sut controlla englaisa. Tras quest’uniun è naschì il Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda.

Ils 21 da november 1806 ha Napoleun imponì sur las Inslas Britannicas ina bloccada continentala ch’è stada en vigur fin il 1814. Quella dueva suttametter la Gronda Britannia cun meds da la guerra economica e proteger l’economia franzosa cunter la concurrenza europeica e transatlantica. A la Gronda Britannia èsi però reussì da render accessibels novs martgads da vendita, surtut en l’America dal Nord.

En il 19avel tschientaner ha il Reginavel Unì furmà la naziun da navigaziun maritima e d’industria dominanta; ed ella ha er giugà da quel temp ina rolla centrala en il svilup da la monarchia parlamentara, da la litteratura e da la scienza. Sin il continent europeic è la Gronda Britannia sa stentada d’equilibrar las pussanzas cun agid da divers patgs d’allianza (uschenumnada Pax Britannica). Sin il zenit cumpigliava l’imperi mundial britannic dus terzs da la surfatscha da terren dal mund; ina gronda part da quests territoris era vegnida conquistada en rom da numerusas guerras.

Il 1922 han 26 contadis irlandais furmà il Stadi liber da l’Irlanda (a partir dal 1937 Éire, a partir dal 1949 Republica da l’Irlanda). Ils ulteriurs sis contadis en la provinza Ulster èn restads tar il Reginavel Unì. Il num da stadi odiern ‹Reginavel Unì da la Gronda Britannia ed Irlanda dal Nord› vegn duvrà dapi il 1927.

Suenter la Segunda Guerra mundiala

Winston Churchill a chaschun da la fin da la Segunda Guerra mundiala

Tras las duas guerras mundialas ha la Gronda Britannia pers sia posiziun sco pussanza mundiala, e quai cumbain ch’ella ha appartegnì omaduas giadas a las pussanzas victuras. Betg d’emblidar è en quest connex la resistenza stinada dal Reginavel Unì sut Winston Churchill cunter l’invasiun da vart dal Reich tudestg. En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha gì lieu la decolonisaziun ch’ha manà a la dissoluziun da l’anteriur imperi: l’India britannica è daventada independenta l’avust 1947, quai ch’ha manà a la fundaziun dals dus stadis India e Pakistan. Ed en l’Africa han per exempel cuntanschì la Somalia e la Nigeria il 1961 lur independenza.

En consequenza da quest svilup è il Reginavel Unì stà necessità da s’orientar pli ferm vers l’Europa continentala. Enfin oz è questa politica però segnada d’ina integraziun fitg precauta. Uschia è il stadi bain daventà il 1973 commember da l’Uniun europeica, ma n’ha betg introducì l’euro. Cun votaziun dal pievel dal 2016 è vegnì decidì da sortir da l’Uniun europeica (entrada en vigur: favrer 2020).

Il 1952 è Elisabeth II daventada scheffa da stadi (regina), suenter che Georg VI era mort. Da tut ils regents da la Gronda Britannia è ella gia oz la monarca cun la pli lunga durada d’uffizi.

Dapi il 1969 è la situaziun politica en l’Irlanda dal Nord stada segnada d’in clima tendì cun relaziuns cumparegliablas ad ina guerra civila. Pir il 1998 èsi reussì da concluder las tractativas da pasch. Ed il 1982 ha la Gronda Britannia reconquistà cun la forza las Inslas Falkland, da las qualas l’Argentinia aveva empruvà da sa patrunar.

La politica da l’intern è vegnida influenzada fermamain da la perioda d’uffizi da la primministra conservativa Margaret Thatcher (1979–1990) ch’ha promovì la deregulaziun economica e reducì l’assistenza sociala statala sa referind a l’atgna responsabladad dal singul individi.

En rom d’ina refurma da la constituziun han la Scozia, la Valisa e l’Irlanda dal Nord survegnì il 1999 agens parlaments. En ina votaziun dal pievel è la Scozia s’exprimida il settember 2014 cunter daventar independenta dal Reginavel Unì (cun 55,3 % da las vuschs).

Politica

Il Palace of Westminster, la sedia dal parlament britannic

Formalmain è il Reginavel Unì ina monarchia constituziunala. Il monarc britannic ha teoreticamain la pussaivladad da destituir la regenza; en la pratica (dretg da disa da plirs tschientaners) na vegn però betg fatg diever da quest dretg. De facto sa tracti pia d’ina monarchia parlamentara, damai ch’er il parlament ha il dretg da destituir la regenza.

Il parlament consista da la Chombra dals Lords (House of Lords, chombra auta) e da la Chombra dals deputads (House of Commons, chombra bassa). Tar ils commembers da la Chombra dals Lords sa tracti oz per gronda part da represchentants d’ina noblezza da merits betg ertavla, da singuls nobels cun titels ereditars sco er da 27 uvestgs anglicans. Ils commembers da la Chombra dals deputads vegnan elegids tenor il dretg d’elecziun da maiorz. Questa chombra ch’è legitimada a moda democratica furma oz la part dominanta dal parlament, en la quala vegnan inoltradas e relaschadas tut las leschas. Sin fundament da la parliamentary sovereignty furma il parlament, sper la regina (de facto la regenza), la suletta instituziun legislativa da la Gronda Britannia. La suveranitad parlamentara è er il motiv daco ch’i na dat nagina giurisdicziun constituziunala.

La Magna Charta dal 1215 ha furmà l’emprima lescha fundamentala dal stadi; ella ha però be concedì tscherts dretgs ad ina pitschna classa superiura (Council of Barons). Malgrà quai resta la Gronda Britannia il stadi da l’Europa cun la pli veglia tradiziun democratica, damai ch’il parlament ha giugà ina rolla adina pli impurtanta il pli tard dapi la Glorious Revolution (1688/89) e la Bill of Rights ch’è resultada da quai

Ina constituziun scritta n’exista betg. De jure sa chatta mintga lescha ad in nivel constituziunal, damai che tut las leschas èn da princip egualas e ch’il parlament ha il dretg da midar u abolir mintga lescha existenta. I dat però leschas ch’han de facto qualitad da constituziun, sco per exempel la Bill of Rights. En general cumpeta a las dretgiras ina gronda libertad da concepir las leschas, damai ch’il sistem giuridic britannic sa basa sin il princip dal dretg da disa (conventions) e da la dretga interpretaziun da cas precedents (common law) tras las dretgiras.

Militar e polizia

Truppas britannicas en la Guerra d’Afganistan

Il Reginavel Unì furma ina da las pli impurtantas pussanzas militaras dal mund. Ella dispona da radund 147 000 schuldads ed ha a disposiziun in budget da bundant 60 milliardas dollars, quai che furma las segund autas expensas militaras en l’Europa dal Vest. Tradiziunalmain e per motivs geografics han la marina e l’aviatica militara ina posiziun dominanta en congual cun las forzas terrestras. Dapi il 1952 posseda il Reginavel Unì bumbas atomaras. Lur dumber è bain vegnì reducì dapi la fin da la Guerra fraida; ma tuttina vegnan questas armas – ch’èn oz staziunadas exclusivamain sin sutmarins atomars – modernisadas cuntinuadamain. Las forzas armadas disponan da bundant 400 chars armads da cumbat; la Royal Air Force trategna ca. 930 aviuns, da quai radund 250 aviuns da cumbat activs; e la Royal Navy furma cun radund 70 bastiments da guerra ina da las pli grondas marinas dal mund.

Las forzas armadas britannicas èn staziunadas sin numerusas basas a l’exteriur. Pliras da quellas sa chattan en Germania (cun ca. 27 000 schuldads) ed en la Cipra (7000 schuldads). Cun excepziun dals Stadis Unids n’ha nagin stadi staziunà uschè blers schuldads a l’exteriur sco il Reginavel Unì.

Cuntrari a blers auters pajais da l’Europa è il Reginavel Unì sa participà ensemen cun ils Stadis Unids suenter il 2000 a la ‹Guerra cunter il terror› ch’ha tranter auter manà ad invasiuns en l’Irac ed en l’Afganistan. Dapi ils attentats dal 2001 en ils Stadis Unids e dal 2005 a Londra èn en vigur en la Gronda Britannia pliras leschas cunter il terror.

A l’intern dal pajais èn responsablas per la segirtad publica diversas forzas da polizia che suttastattan al ministeri da defensiun u al ministeri da l’intern. Ultra da quai agescha il servetsch secret MI5 a l’intern dal pajais.

Divisiun administrativa

La Valisa, la Scozia e l’Irlanda dal Nord disponan dapi ils onns 1990 d’agens parlaments e regenzas. L’Engalterra na posseda percunter nagina administraziun regiunala; enstagl vegnan las fatschentas che pertutgan l’Engalterra exequidas dal parlament e da la regenza britannica. En il fratemp èsi daventà isanza ch’ils represchentants da las ulteriuras regiuns s’abstegnan da la vusch, sch’igl èn da decider dumondas che pertutgan exclusivamain l’Engalterra.

Ils nivels administrativs inferiurs èn vegnids restructurads pliras giadas dapi la fin dal 19avel tschientaner; cun ulteriurs midaments èsi da far quint en l’avegnir. Tradiziunalmain consistiva l’Engalterra dapi il temp medieval da 39 contadis (counties), la Scozia da 34, la Valisa da 13 e l’Irlanda dal Nord da sis. Oz datti sper divers contadis cun funcziuns administrativas er uschenumnadas Unitary Authorities e Metropolitan Counties resp. districts (en l’Irlanda dal Nord). En la lingua dal mintgadi èn per gronda part sa mantegnids en tut las parts dal pajais ils nums dals vegls ducadis.

Ils territoris d’ultramar dependents èn (en successiun alfabetica):

• il territori britannic en l’Antarctica
• Akrotiri e Dekelia (basas militaras sin l’insla Cipra)
• Anguilla
• Bermuda
• las Inslas Cayman
• las Inslas Falkland
• Gibraltar
• Montserrat
• las Inslas da Pitcairn
• St. Helena, Ascension e Tristan da Cunha
• las Inslas Virginas
• la Georgia dal Sid e las Inslas Sandwich dal Sid
• Turks e Caicos

Territoris ch’èn suttamess be a la curuna britannica, betg però al Reginavel Unì (Crown dependencies) èn:

• las Inslas dal Chanal
• Man

Omadus territoris disponan d’ina atgna legislaziun e d’agens sistems da dretg; sin ils champs da la defensiun militara e da las relaziuns internaziunalas vegnan els però represchentads tras la regenza britannica.

Il monarc britannic n’è betg be il schef da stadi dal Reginavel Unì, mabain er d’ina entira retscha d’ulteriurs stadis dal Commonwealth independents.

Traffic

L’Eurotunnel – la colliaziun directa tranter l’Europa continentala ed il Reginavel Unì

La rait da traffic è orientada en direcziun nord-sid e s’extenda a moda radiala enturn la citad da Londra. En il traffic sin via vegn charrà da la vart sanestra, quai cuntrari a la gronda part dals ulteriurs stadis. La rait da vias ha ina lunghezza da radund 388 000 kilometers. Da quai furman ca. 3500 km autostradas, las qualas èn vegnidas erigidas a partir dals onns 1950. Sper las autostradas datti er ina spessa rait da vias da transit separadas a plirs vials.

La rait da viafier dal Reginavel Unì e vegnida privatisada il 1994 e sa cumpona da duas parts independentas en l’Irlanda dal Nord ed en la Gronda Britannia. Quest’ultima part è colliada dapi il 1994 tras l’Eurotunnel cun l’Europa continentala. La rait en l’Irlanda dal Nord stat en connexiun cun quella da la Republica da l’Irlanda. La rait da viafier ha ina lunghezza totala da stgars 16 000 kilometers; quai è bundant la mesadad pli pauc che anc en ils onns 1950.

Il Reginavel Unì è in dals impurtants centers dal traffic aviatic mundial. Cun radund 200 milliuns passagiers ad onn (da quai 125 milliuns en la regiun da Londra) cumpiglia el la pli gronda circulaziun da persunas da tut l’Europa. La pli gronda plazza aviatica è London-Heathrow, alura suondan London-Gatwick ed il Manchester Airport.

Tras la posiziun insulara dal pajais e la separaziun territoriala da l’Irlanda dal Nord e da las bleras inslas ha la navigaziun tradiziunalmain ina gronda muntada. Impurtants ports èn Felixstowe, Tilbury, Southampton e Teesport.

Economia

En general

Il Reginavel Unì tutga tar las economias publicas las pli dereguladas e privatisadas en tut il mund. L’economia britannica furma il lieu d’origin da l’uschenumnà ‹chapitalissem anglosaxon› che sa basa sin ils princips da la liberalisaziun, dal martgà liber, da taglias bassas e da regulaziuns minimalas. Cun in product naziunal brut da 2,94 billiuns dollars (situaziun dal 2014) furma la Gronda Britannia la sisavel gronda economia publica dal mund e la terz gronda da l’Europa (suenter la Germania e la Frantscha). Areguard la paritad da la capacitad da cumpra giascha il pajais sin la settavla plazza. Cun 28 300 euros è il PNB per chau situà en la part superiura dal rom da referenza europeic. Cumpareglià cun il PNB da l’Uniun europeica (exprimì en standards da la capacitad da cumpra) cuntanscha il Reginavel Unì in index da 116,2 (EU-25 l’onn 2003: 100). La creschientscha economica giascheva il 2014 tar 2,8 %.

La Revoluziun industriala dal 19avel tschientaner ha ses origin en la Gronda Britannia. A l’entschatta hai dà ina concentraziun sin l’industria greva (construcziun da navs, industria da minieras da charvun, producziun d’atschal ed industria da textilias). Damai ch’il Reginavel Unì cumpigliava territoris en tut il mund, èsi stà pussaivel da crear in martgà d’ultramar per products britannics, uschia ch’il pajais dominava durant il 19avel tschientaner l’entir commerzi internaziunal. En consequenza da l’aut grad d’industrialisaziun er en auters stadis e damai che l’agricultura na pudeva betg pli furnir ulteriuras forzas da lavur che fissan daventadas danvanz, è l’entir 20avel tschientaner stà segnà d’in declin cuntinuant da l’industria greva. Parallelamain è creschì il sectur da servetschs che cumpiglia uss ina cumpart da radund 73 % dal product naziunal brut.

Sguard sin la City of London

Il sectur da servetschs vegn dominà da servetschs da finanzas, surtut da bancas ed assicuranzas. La City of London cun ses dretgs spezials furma la pli gronda plazza da finanzas dal mund. Quella cumpiglia tranter auter la London Stock Exchange, Lloyd’s of London, la Bank of England e diversas ulteriuras bancas sco HSBC, Citigroup e Barclays. Pervi da ses caracter sco plazza da finanzas dad off-shore sa chatta a Londra la pli gronda concentraziun da filialas da bancas da l’exteriur en tut il mund. Ultra da quai è Edinburgh, la chapitala da la Scozia, la tschintgavel gronda plazza da finanzas da l’Europa e la sedia principala d’enconuschentas interpresas sco Royal Bank of Scotland e HBOS.

Medemamain da gronda muntada è il turissem: cun bundant 29 milliuns turists sa chattava il Reginavel Unì il 2012 sin l’otgavla plazza da las pli impurtantas destinaziuns turisticas dal mund.

La producziun industriala cumpiglia oz anc radund in sisavel dal product naziunal brut. In impurtant sectur furma l’industria d’autos, cumbain che tut las interpresas sa chattan oz en mauns da l’exteriur. L’industria aviatica e d’armament vegn dominada da BAE Systems e Rolls-Royce che cuvran er ina cumpart essenziala da l’industria astronautica mundiala. In’ulteriura impurtanta pitga è l’industria chemica e farmaceutica. Cun GlaxoSmithKline ed AstraZeneca han il segund ed il terz grond concern da farma lur sedia principala en il Reginavel Unì.

L’agricultura britannica cumpiglia be 0,9 % dal PNB, quai ch’è pauc en congual cun ils auters pajais europeics. Percunter posseda il pajais grondas reservas da charvun, gas natiral e petroli. L’explotaziun industriala da las ritgezzas natiralas contribuescha 10 % al PNB, quai ch’è ina cumpart extraordinariamain auta per in stadi industrial. Il zenit ha quest’explotaziun però surpassà vers il 2000, uschia che sia cumpart al PNB vegn a sa sbassar ils proxims onns. Dapi il 2005 è la Gronda Britannia daventada netto in’importadra da petroli; il 2010 muntava la quantitad explotada gnanc pli la mesadad dal quantum maximal (peak oil) dal 1999. Er gas natiral e charvun ston vegnir importads dapi in pèr onns en quantitads adina pli grondas. Interpresas britannicas da muntada mundiala ch’èn activas sin quest champ èn BP e Royal Dutch Shell. Las Inslas Britannicas disponan d’in fitg grond potenzial d’energias regenerativas, surtut sin il sectur da la forza dal vent e da centralas da mar; quel è fin uss vegnì duvrà be marginalmain. La cumpart d’energia regenerativa, surtut d’energia solara, a l’entir provediment d’energia crescha però cuntinuadamain.

Budget dal stadi

Il budget dal stadi ha dumbrà il 2009 expensas en l’autezza da 1,14 billiuns dollars ed entradas da radund 908 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 232 milliardas dollars resp. da 10,3 % dal product naziunal brut.

Ils debits statals muntavan la fin 2013 a bundant 87 % dal product naziunal brut. En rom da las crisa da bancas e da finanzas dapi il 2007 èn ils debits statals creschids fermamain.

Il 2006 cumpigliavan las expensas statalas las suandantas cumparts (en % dal PNB): sanadad 8,2 %, furmaziun 5,6 % e militar 2,4 %.

Demografia

Ina dumbraziun dal pievel ha lieu mintga diesch onns a medem temp en tut las parts da la Gronda Britannia. L’Office for National Statistics è responsabel per rimnar las datas da l’Engalterra e da la Valisa, il General Register Office for Scotland e la Northern Ireland Statistics and Research Agency fan il medem per lur territoris. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 muntava la populaziun totala dal Reginavel Unì a 63 181 775. Tranter il 2001 ed il 2011 è la populaziun creschida cun ina rata annuala da 0,7 %.

Cultura

Litteratura

Virgina Woolf (1927)

La pli veglia litteratura sin il territori dal Reginavel Unì dad oz – abstrahà dad ovras en latin – è vegnida scritta en las diversas linguas celticas da l’insla. Uschia tanscha la tradiziun da la litteratura valisa enavos fin en il 6avel tschientaner; il ‹Mabinogion› dal temp medieval tempriv è ina collecziun da raquints dals bards da la Valisa. Medemamain dapi il 6avel tschientaner sa lascha cumprovar la tradiziun da la poesia irlandaisa. En l’Irlanda dal Nord è surtut da muntada il ciclus dad Ulster. La litteratura da l’englais vegl ha manà ad ovras sco ‹Beowulf› u ils ‹Imnis da Cædmon›, ma l’elita scolada preferiva da quel temp il latin. Impurtants auturs en questa lingua furman Beda Venerabilis e Geoffrey of Monmouth.

Suenter la conquista da l’Engalterra tras ils Normans ha la litteratura anglonormana manà sin las Inslas Britannicas influenzas da l’Europa continentala. La litteratura englaisa per propi è sa sviluppada a partir dal 14avel tschientaner tardiv cun la derasaziun da l’englais central (dialect da Londra). Sco emprim scriptur da la litteratura englaisa ch’è enconuschent cun ses num vala Geoffrey Chaucer, l’autur da las ‹Canterbury Tales›. Suenter l’introducziun da la stampa da cudeschs en l’Engalterra tras William Caxton l’onn 1476 ha la litteratura cuntanschì ina fluriziun en l’èra elisabetiana, e quai surtut en furma da poesias e dramas. Da quell’epoca derivan las ovras da William Shakespeare ch’appartegnan a la litteratura mundiala.

En il 18avel tschientaner ha cumenzà l’epoca dal roman englais. Enconuschents auturs da quel temp èn Daniel Defoe, Samuel Richardson e Henry Fielding. Suenter in temp da declin èsi reussì al Scot Robert Burns da puspè svegliar l’interess per la litteratura en la ‹lingua dal pievel›; uschia èn ils enconuschents ‹Rhyming Weavers› dad Ulster vegnids influenzads tras la litteratura scota dal conturn (Ulster scots).

A l’entschatta dal 19avel tschientaner ha la poesia da la romantica clamà en memoria quella da la renaschientscha, cun auturs sco William Blake, William Wordsworth, John Keats e Lord Byron. L’epoca victoriana è stada il temp da fluriziun dal roman realistic, represchentà tras Jane Austen, las trais soras Brontë, Charles Dickens, William Thackeray, George Eliot e Thomas Hardy. Spezialisads sin romans istorics eran tranter auter Walter Scott e Robert Louis Stevenson.

Da l’Emprima Guerra mundiala èn resortids ils ‹poets da guerra› Wilfred Owen, Siegfried Sassoon, Robert Graves e Rupert Brooke che scrivan savens en in stil paradox davart lur aspectativas envers la guerra e/u lur experientschas en ils foss da protecziun. En rom dal celtic revival èsi vegnì tar ina renconuschientscha creschenta da la litteratura irlandaisa tradiziunala. Dapi l’independenza da l’Irlanda l’onn 1922 vegn la litteratura irlandaisa resguardada sco ina litteratura ch’è independenta da quella da la Gronda Britannia. La renaschientscha scota da l’entschatta dal 20avel tschientaner ha modernisà la litteratura da lingua englaisa da la Scozia ed ha er manà a l’introducziun da novas furmas en la litteratura dal scot e dal gaelic.

En il decurs dal 20avel tschientaner ha il roman englais sviluppà ina gronda varietad ch’è anc vegnida enritgida tras scripturs immigrads. Enconuschents raquints e romans han scrit Arthur Conan Doyle, D.H. Lawrence, George Orwell, Salman Rushdie, Mary Shelley, J.R.R. Tolkien, Virginia Woolf, Graham Greene, H.G. Wells e Joanne K. Rowling. Ulteriurs impurtants poets èn Elizabeth Barrett Browning, Ted Hughes, John Milton, Alfred Tennyson, Alexander Pope e Dylan Thomas.

Il Premi Nobel da litteratura han gudagnà ils suandants auturs da la Gronda Britannia: Rudyard Kipling (1907), John Galsworthy (1932), T.S. Eliot (1948), Bertrand Russell (1950), Winston Churchill (1953), William Golding (1983), Harold Pinter (2005) e Doris Lessing (2007).

Teater

A l’intern dal Globe Theatre a Londra

Il Reginavel Unì dispona d’ina lunga tradiziun sin il champ dal teater. Quella tanscha enavos fin en il temp dals Romans ch’avevan erigì teaters en tut las parts dal pajais. Fin en il temp medieval era sa sviluppada la pantomima, cun la furma speziala englaisa dal Mummers Play, ina furma tempriva dal teater sin via. Quel era collià cun il Morris Dance e tractava tematicas sco Son Gieri cun il drag u Robin Hood. Savens sa tractavi da paraulas popularas che sa basavan sin raquints fitg vegls. Ils acturs viagiavan d’ina citad a l’autra; per lur represchentaziuns survegnivan els daners e dimora. Ultra da quai èn da menziunar il gieu da misteri medieval e las moralitads; quests gieus tractavan tematicas cristianas e vegnivan represchentads a chaschun da festas religiusas.

Durant la regenza dad Elisabeth I han ils arts englais e surtut il teater enconuschì in temp da gronda fluriziun. Il pli enconuschent autur da dramas da quel temp è stà William Shakespeare. El ha scrit radund 40 tocs da teater che vegnan represchentads fin oz en tut il mund; tranter ils pli enconuschents tutgan las tragedias ‹Romeo and Juliet› (1595), ‹Hamlet› (1603) ed ‹Othello› (1604), cumedias sco ‹A Midsummer Night’s Dream› (1595/96) e ‹Much Ado About Nothing› (1599) u il drama istoric ‹Heinrich V› (1600). Ulteriurs enconuschents dramatichers dal 16avel tschientaner èn stads Ben Jonson, Christopher Marlowe e John Webster.

Durant l’interregnum (1642–1660) han ils puritans serrà per motivs religius ed ideologics tut ils teaters englais. Cun la reinstallaziun da la monarchia èn ils teaters a Londra vegnids reaverts. Novas attracziuns sco las emprimas acturas professiunalas han puspè manà ad ina nova fluriziun. (Dal temp da Shakespeare vegnivan tut las rollas femininas giugadas da mattatschs). Sco novs geners èn s’etablids il drama eroic, il drama patetic e la cumedia da la restauraziun. Da quel temp èn però restadas en memoria surtut las cumedias, sco per exempel ‹The Country Wife› da William Wycherley (1676), ‹The Rover› dad Aphra Behn (1677), ‹The Relapse› da John Vanbrugh (1696) e ‹The Way of the World› da William Congreve.

En il 18avel tschientaner è il public s’orientà vers la cumedia sentimentala, la tragedia e l’opera taliana. Per trategnair la vasta populaziun èn s’etablidas la burlesca e las variantas precursuras dal varieté (music hall). Quest svilup ha gì lieu a donn e cust dal drama englais ch’ha subì ina lunga perioda da declin. Quai è sa midà vers la fin dal 19avel tschientaner, cura che las tribunas da Londra han mussà ovras dals Irlandais Iren George, Bernard Shaw ed Oscar Wilde e dal Norvegiais Henrik Ibsen. Tut quests auturs eran influenzads fermamain dal drama englais ed han attribuì decisivamain a la renaschientscha da quel.

Ozendi datti a Londra in grond dumber da teaters. Cun ses enconuschents musicals ha Andrew Lloyd Webber dominà durant blers onns il West End. La Royal Shakespeare Company è staziunada en il lieu d’origin da Shakespeare, Stratford-upon-Avon. Impurtants auturs da teater dal temp modern èn Alan Ayckbourn, John James Osborne, Harold Pinter, Tom Stoppard ed Arnold Wesker.

Musica

La musica britannica è segnada d’ina gronda varietad ed ha influenzà a moda decisiva il svilup da numerus stils da musica. Quai vala surtut dapi ils onns 1960, cura che musicists britannics han contribuì a render enconuschent il rock’n’roll en tut il mund. Dapi lura èn s’etablidas en il pajais numerusas direcziuns da musica e bands en stils uschè differents sco heavy metal, britpop u drum and bass. A medem temp ha però er la musica tradiziunala, il folc, enconuschì ina renaschientscha. Ultra da quai enconuscha il pajais ina tradiziun da musica classica che tanscha enavos plirs tschients onns.

Musica populara

Great Highland Bagpipe

Mintgin dals quatter stadis parzials (Engalterra, Scozia, Valisa, Irlanda dal Nord) posseda in’atgna musica populara. Ultra da quai han l’Isle of Man, il Cornwall e las Inslas dal Chanal sviluppà agens stils.

La musica tradiziunala englaisa sa basa sin instruments sco la lauta, l’arpret, il cembalo, il corn stort, la lira a roda e la schalmia ed è segnada da differenzas regiunalas vaira grondas. Suenter la Revoluziun industriala è la musica populara en sia furma tradiziunala be anc sa mantegnida en regiuns ruralas; en la segunda mesadad dal 20avel tschientaner èsi però reussì a musicists sco Martin Carthy d’instradar en rom dal roots revival ina renaschientscha dal folk.

La musica populara da la Scozia cumpiglia differents geners da chant sco balladas u laments. Las chanzuns vegnan chantadas d’ina singula persuna che vegn accumpagnada da cornamusas, fiddles e harfas. Tar ils sauts tradiziunals tutgan reel, strathspey e jig. Il roots revival è vegnì inizià qua da Cathy-Ann McPhee e Jeannie Robertson ch’han influenzà da lur vart gruppas sco l’Incredible String Band e The Chieftains.

La musica da la Valisa è stada sutordinada sur lung temp a la cultura englaisa e fiss perquai prest ida a perder. En il 20avel tschientaner la han ins perquai quasi stuì reconstruir. Instruments tipics furman crwth (ina sort lira d’origin celtic), harfa e harfa tripla.

La tradiziun da musica populara la pli viva è da chattar en l’Irlanda dal Nord; quella correspunda pli u main a l’irish folk. Instruments tipics èn fiddle, tin whistle, bodhrán, uilleann pipes ed accordeon.

Musica classica

Musica cumponida che deriva dal territori dal Reginavel Unì odiern sa lascha cumprovar a partir dal temp autmedieval. La pli veglia ovra è ‹Sumer is icumen› da l’emprima mesadad dal 13avel tschientaner. Enconuschents cumponists da la fasa tempriva da la musica classica èn Simon Tunsted, John Dunstable, John Taverner e Thomas Tallis. Ca. tranter il 1580 ed il 1620 è stà il temp da fluriziun dal madrigale englais; impurtants represchentants da quest’epoca èn William Byrd, John Dowland, Orlando Gibbons, Thomas Tomkins e Thomas Campion.

Suenter in temp da declin ha la reintroducziun da la monarchia manà a partir dal 1660 ad ina nova fluriziun ch’è stada tranter auter sut l’influenza da Pelham Humfrey, John Blow e Henry Purcell. Il pli impurtant cumponist englais dal 18avel tschientaner è stà Georg Friedrich Händel che derivava da la Germania, ma ch’ha vivì e cumponì per gronda part en l’Engalterra. Sias operas, ovras per orchester e chorals han influenzà decisivamain la musica classica britannica dals proxims duatschient onns. Il medem temp sco Händel han er operà John Gay e Thomas Arne; impurtants cumponists dal 19avel tschientaner èn stads Arthur Sullivan, Hubert Parry, Charles Villiers Stanford ed Edward Elgar.

L’emprima mesadad dal 20avel tschientaner è stada segnada dals cumponists Frederick Delius, Ralph Vaughan Williams, Gustav Holst, Frank Bridge e John Ireland. Tar ils impurtants cumponists da la musica classica moderna da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner tutgan William Walton, Benjamin Britten, Michael Tippett, Robert Simpson, Peter Maxwell Davies, Harrison Birtwistle, John Kenneth Tavener, Mark-Anthony Turnage e Gavin Bryars.

En il Reginavel Unì datti numerus orchesters da renum mundial sco il BBC Symphony Orchestra, il Royal Philharmonic Orchestra, il Philharmonia Orchestra, il London Symphony Orchestra ed il London Philharmonic Orchestra. Il Royal Opera House a Londra appartegna a las pli impurtantas operas dal mund ed en la Royal Albert Hall han lieu mintga stad ils Proms (Promenade Concerts).

Musica da divertiment e jazz

L’emprim gener da la musica da divertiment britannica han furmà a l’entschatta dal 16avel tschientaner las balladas da broadside. Igl eran quai chanzuns popularas, da las qualas ils texts vegnivan publitgads sin palpiris da diversa lunghezza (broadsides), l’emprim scrit a maun, pli tard en versiun stampada. Sin ils fegls era mintgamai inditgà tar tge enconuschenta melodia ch’il text saja da chantar. A partir dal 18avel tschientaner èn ils broadsides vegnids agiuntads als chapbooks (cudeschs populars) fitg derasads. Cun la derasaziun da las gasettas ed il cumenzament da la tecnica da registraziun han ils broadsides pers lur muntada.

Suenter la Revoluziun industriala èn sa sviluppadas bars che purschevan divertiment musical. La gruppa en mira furmava la nova classa da lavurants urbana ch’era spartida da sias ragischs culturalas ed era en tschertga da novas furmas da musica. Tras quai è creschida la dumonda suenter musica da divertiment e da chantauturs professiunals. Las chanzuns da las Music Halls èn segnadas d’in ritmus e da melodias simplas che sa laschan percepir tgunschamain. Ils pli enconuschents stars da las Music Halls èn stads Marie Lloyd, Harry Champion, George Formby e Gracie Fields.

Sco ura da naschientscha dal jazz vala la turnea da l’Original Dixieland Jass Band l’onn 1919. Ma propi popular è quest stil da musica pir daventà durant la Segunda Guerra mundiala, cura ch’igl ha gì num da divertir ils blers schuldads ch’eran preschents en il Reginavel Unì. Ils pli enconuschents represchentants dal jazz britannic èn ils musicists John Dankworth, Humphrey Lyttelton, Joe Harriott, Dizzy Reece, George Shearing, Evan Parker, John McLaughlin, John Surman, Barbara Thompson e Courtney Pine sco er las bands da fusion Colosseum, Henry Cow, If, Centipede, Ginger Baker’s Air Force, National Health e Nucleus. Gruppas sco il Spontaneous Music Ensemble e musicists sco Evan Parker e Derek Bailey han attribuì essenzialmain a furmar ina musica improvisada europeica che sa schlia per part dal jazz.

Pop e rock

Ils Beatles l’onn 1964

Ensemen cun ils Stadis Unids era ed è il Reginavel Unì il pajais ch’ha gidà il pli fitg a sviluppar la musica da rock e pop. Curt temp suenter ch’eran cumparidas en ils Stadis Unids las emprimas plattas da quest gener, ha er cumenzà a sa sviluppar en la Gronda Britannia in agen stil ch’è vegnì influenzà da skiffle e da la tradiziun da folk britannica. En ils onns 1960 ha lura cumenzà cun l’uschenumnada British Invasion il triumf mundial da la musica da rock e pop britannica. La band la pli impurtanta entaifer quest svilup han furmà ils Beatles; ed en rom da la beatlemania han er numerusas autras bands gì gronds success, sco per exempel ils Rolling Stones, The Who, The Kinks, The Dave Clark Five, The Searchers u Gerry & the Pacemakers.

La fin dals onns 1960 èn cumparids impurtants represchentants dal folk-rock, per exempel las bands Fairport Convention u Steeleye Span u singer-songwriters sco Donovan, Bert Jansch, Nick Drake u Cat Stevens. A precursurs dal hardrock èn sa sviluppadas diversas bands da blues-rock sco Fleetwood Mac e Free u musicists sco John Mayall ed Alexis Korner. Il psychedelic rock ch’è sa sviluppà en ils Stadis Unids ha er inspirà bleras bands britannicas d’integrar en lur musica sounds experimentals ed instruments exotics sco la sitar. Las pli impurtantas bands entaifer quest stil èn Pink Floyd, ils Beatles, Cream ed ils Pretty Things.

En il decurs dals onns 1970 èn naschids numerus novs stils da musica. Piuniers dal heavy metal èn stads Led Zeppelin, Deep Purple e Black Sabbath; lur musica dira è vegnida sviluppada vinavant en rom da l’uschenumnada New Wave of British Heavy Metal da bands sco Iron Maiden, Motörhead e Judas Priest. Medemamain en il Reginavel Unì e sa sviluppà il progressive rock che stat sut l’ensaina da bands sco Pink Floyd, Genesis, King Crimson, Jethro Tull, Yes ed Emerson, Lake and Palmer. Surtut pervi dals costums e la show è sa distinguì il glam rock cun Slade, T. Rex, Gary Glitter e (almain a l’entschatta da lur carrieras) Elton John, David Bowie e Queen. La musica da punk ha cuntanschì il success commerzial l’onn 1977 cun ils Sex Pistols; a questa band èn suandads The Clash ed Elvis Costello. Ed entaifer la musica da disco han surtut ils Bee Gees gì gronds success.

Ils onns 1980 èn medemamain stads segnads d’ina gronda diversificaziun dals stils. Dal punk èn sa sviluppads il new wave (t.a. Ultravox e The Human League) e diversas furmas da l’indie-rock (t.a. The Cure, The Smiths e The Jesus and Mary Chain). Ils geners madchester e shoegazing han integrà dapli structuras da pop en l’indie-rock; da questa cumbinaziun dueva sa sviluppar a l’entschatta dals onns 1990 il britpop cun represchentants sco Oasis, Blur, Manic Street Preachers e The Verve. Medemamain fitg enconuschenta è daventada la musica da reggae e da soul da la Gronda Britannia cun UB40, Hot Chocolate, Sade, Billy Ocean, Lisa Stansfield, Eurythmics, Culture Club e Simply Red. Tar las pli enconuschentas bands resp. artists dals onns 1980/90, cun gronds success en tut il mund, tutgan plinavant The Police resp. Sting, Rod Stewart, ils Dire Straits e Depeche Mode.

Er diversas furmas da la musica da saut electroncia èn sa sviluppadas en il Reginavel Unì, surtut drum and bass e trip hop. Econuschentas bands da quests geners èn Underworld, Orbital, Massive Attack, The KLF, The Prodigy, The Chemical Brothers e Portishead. Concepidas sapientivamain per pledentar las grondas massas èn las diversas boygroups e girlgroups che sa schlian per ordinari puspè suenter paucs onns. Enconuschentas boygroups èn Bay City Rollers, Wham!, East 17, Blue, Take That e One Direction; enconuschentas girlgroups èn All Saints, Atomic Kitten, Bananarama, Sugababes e Spice Girls. A singuls members da talas gruppas è silsuenter reussida ina carriera sco solists; quai vala surtut per George Michael, Robbie Williams e Melanie C.

Art

Maletg da John William Waterhouse en il stil dals preraffaelits

Tar las pli veglias furmas artisticas ch’èn vegnidas chattadas sin il territori dal Reginavel Unì tutgan fossas che derivan dal temp neolitic. En il temp da bronz, ca. vers 2500 a.C., è cumparida la Cultura da cups en furma da zains. Ils Brits dal temp primar lavuravan a l’entschatta surtut cun arom; a partir da ca. 2150 a.C. han els er cumenzà a cular bronz, quai ch’è vegnì favurisà tras ils ritgs giaschaments a Cornwall e Devon. A la Cultura da cups en furma da zains è suandada la Cultura da Wessex ch’è surtut enconuschenta per lavurs da ferrer en aur.

Durant il temp da fier han ils Celts colonisà las Inslas Britannicas ed han introducì novas furmas d’art. Lavurs da metal, surtut ornaments dad aur, eran bain anc adina impurtants, ma per gronda part è vegnì duvrà da quel temp crap e lain. Quest stil ha perdurà fin l’arrivada dals Romans ed è puspè renaschì durant il temp medieval. El è er sa mantegnì en las regiuns celticas che n’eran betg vegnida occupadas dals Romans.

Ils Romans han laschà enavos durant lur domini numerusas ovras d’art, surtut monuments da fossa, statuas e bists. Els han er introducì lavurs en vaider e mosaics. L’art cristian britannic sa lascha cumprovar a partir dal quart tschientaner, surtut en furma da mosaics cun motivs cristians. L’art dal temp roman e dal temp cristian tempriv era pli u main il medem sco sin il continent, ma el ha integrà singuls elements da l’art dals Celts.

Il domini roman è vegnì remplazzà tras divers reginavels ch’eran segnads da differentas ragischs culturalas. A l’art celtic èsi puspè reussì da sa derasar sur il territori d’origin en il vest ed en il nord e da sa far valair en l’entira Gronda Britannia. Pievels sco ils Anglosaxons, ils Juts e Danais han introducì furmas d’art germanas e scandinavas. L’art celtic e l’art scandinav han intginas sumeglientschas, sco per exempel musters decorativs entretschads; dals singuls elements è sa sviluppada ina cultura maschadada celtic-scandinava.

A partir dal 6avel tschientaner tardiv ha il cristianissem er cumenzà a sa derasar tranter il pievel cumin. Las cruschs dals Celts furman l’exempel il pli enconuschent per elements celtics ch’han influenzà l’art cristian. Scenas biblicas èn vegnidas represchentadas a moda figurativa, enramadas da musters ornamentals celtics. Sco nova furma d’expressiun artistica cumpara da quel temp l’art mural. Tar ina gronda part dals artists sa tractavi da muntgs che derivavan da l’exteriur u ch’avevan passentà lur temp da furmaziun sin il continent. Per quests motivs è l’art britannic sa vischinà adina pli ferm a quel da l’Europa continentala. In’ulteriura furma d’art ch’è vegnida introducida tras la baselgia ha furmà la pictura sin vaider ch’è era vegnida applitgada per represchentaziuns secularas. Vers la fin dal temp medieval fascheva l’art britannic part dal stil internaziunal resp. ‹lom›. La pictura ed ils objects d’art na sa differenziavan betg pli marcantamain da quels d’auters pajais da l’Europa dal Nord.

Tras l’introducziun da la refurmaziun l’onn 1536 èn ils bains ecclesiastics vegnids sequestrads tras il stadi; quai ha destruì la tradiziun d’art valisa ed englaisa che steva avant sut il protecturat da la baselgia. Ultra da quai hai dà in’isolaziun da plirs decennis dals trends en las parts catolicas da l’Europa. L’iconoclassem ha perdurà fin la fin dal 17avel tschientaner. La renaschientscha englaisa a partir dal 16avel tschientaner tempriv ha gì sumeglientschas cun la renaschientscha taliana, ma è sa sviluppada en autra moda. Ella ha surtut cumpiglià la musica e la litteratura; la vieuta en l’art figurativ ed en l’architectura è percunter stada definida main cler ch’en l’ulteriura Europa. La ‹scola englaisa da la pictura› ch’è sa furmada a l’entschatta dal 18avel tschientaner è enconuschenta per ses purtrets e sias cuntradas e vegn resguardada entaifer l’istorgia da la pictura sco emprima furma britannica independenta. Ils pli impurtants artists da quel temp èn stads Joshua Reynolds, George Stubbs e Thomas Gainsborough. La fin dal 18avel e l’entschatta dal 19avel tschientaner valan sco la perioda la pli radicala da l’art britannic, cun artists sco William Blake, John Constable, William Hogarth e William Turner. Surtut Turner cun sias cuntradas che paran bunamain abstractas ha gì ina grond’influenza sin ils impressiunists da pli tard.

A partir dals onns 1840 è la pictura britannica vegnida dominada dals preraffaelits cun lur maletgs plain colurs che represchentan surtut motivs religius. Da questa direcziun è er vegnì influenzà il designer William Morris, il fundatur da l’Arts and Crafts Movement. Ses musters da tapetas e plattinas han marcà fermamain l’epoca victoriana. Enconuschents illustraturs èn stads Beatrix Potter ed Aubrey Beardsley. La pli enconuschenta direcziun entaifer l’art da l’entschatta dal 20avel tschientaner ha furmà il vorticissem cun ils represchentants Jacob Epstein, Wyndham Lewis e David Bomberg. Tar ils pli impurtants artists britannics dal 20avel tschientaner tutgan er Henry Moore, Lucian Freud, Frank Auerbach e Francis Bacon.

Sco reacziun sin l’expressiunissem abstract è sa sviluppà ils onns 1950 il pop art cun artists sco Richard Hamilton, Eduardo Paolozzi, Peter Blake, Allen Jones e David Hockney. A la fin dals onns 1980 ha il moviment dals Young British Artists (t.a. Damien Hirst, Sarah Lucas e Tracey Emin) influenzà a moda decisiva il svilup da l’art conceptual.

Dapi il 1984 vegn surdà il Turner Prize ad artists britannics sut 50 onns (che vegnan per il pli discussiunads a moda cuntraversa). Tar las pli impurtantas instituziuns dad art tutgan l’Allied Artists’ Association, il Royal College of Art, l’Artists’ Rifles, la Royal Society of Arts, il New English Art Club, la Slade School of Art, la Royal Academy e la Tate Gallery.

Architectura

Broadway Tower, Worcestershire (construì il 1798/99)

Las emprimas perditgas d’architectura en il Reginavel Unì furman ils monuments da megalits sco Stonehenge, Avebury e West Kennet Long Barrow. Skara Brae sin las Inslas Orkney è in dals abitadis dal temp neolitic ch’è sa mantegnì il meglier en tut il mund. Ils Celts han bajegià exclusivamain edifizis en lain, dals quals praticamain nagut n’è sa conservà. Ils Romans han erigì las emprimas citads; las pli impurtantas eran Aquae Sulis (Bath), Camulodunum (Colchester), Deva (Chester), Eboracum (York), Londinium (Londra) e Verulamium (St Albans). Blers edifizis romans èn sa mantegnids fin oz; menziun speziala meritan las termas a Bath.

Als Romans èn suandads ils Anglosaxons ed auters pievels germans. Lur chasas consistivan per ordinari da paraids da pertgas ed arschiglia. Pli ditg èn sa mantegnidas las baselgias erigidas da crap; da quellas sa lascha savens deducir da tge epoca che deriva l’abitadi. In exempel tipic per l’architectura anglosaxona furma la baselgia parochiala da Wing a Buckinghamshire.

Durant ils dus tschientaners suenter la conquista normana l’onn 1066 han ins erigì numerusas impurtantas turs e chastels sco il Tower of London, il Caernarfon Castle en Valisa u il Carrickfergus Castle en l’Irlanda dal Nord; questas fortezzas servivan a tegnair a mastrin la populaziun. Da la medema epoca derivan diversas catedralas ch’èn vegnidas erigidas l’emprim en il stil norman e silsuenter en il stil gotic. La pratica da rinforzar bunamain tut ils edifizis pli gronds cun fortificaziuns ha manà al stil da Tudor ed a residenzas represchentativas sin la champagna sco Montacute House e Hatfield House resp. a chastels sco il Hampton Court Palace.

Durant la Guerra civila englaisa (1642–1649) han edifizis stuì supportar la davosa giada assedis pli gronds. Numerus chastels èn vegnids destruids tar las attatgas da l’armada dad Oliver Cromwell (p.ex. Corfe Castle). Suenter la fin da questa guerra èn pli u main be pli vegnids erigids edifizis d’abitar e da fatschenta; l’aspect da la defensiun è quasi svanì dal tuttafatg. Gia dal temp avant la guerra aveva Inigo Jones sa fatg in num sco impurtant architect britannic e confundatur dal palladianissem. Sias ovras las pli impurtantas èn il Queen’s House ed il Banqueting House.

Suenter la reintroducziun da la monarchia il 1660 ed il grond incendi da Londra l’onn 1666 han ins manchentà a Londra la chaschun da stgaffir ina nova metropola applitgond ils stils architectonics moderns. Christopher Wren, in dals pli impurtants architects britannics da quel temp, era bain vegnì incumbensà da reconstruir la gronda part da las baselgias destruidas; per motivs da spargn è ses plan cumplessiv per reconstruir la citad però vegnì refusà. Sia capodovra furma la St Paul’s Cathedral ch’è vegnida erigida tranter il 1675 ed il 1708.

A l’entschatta dal 18avel tschientaner è il baroc ch’era fitg popular en l’Europa continentala er arrivà sin las Inslas Britannicas. Da quel temp deriva per exempel il Blenheim Palace (architects: John Vanbrugh e Nicholas Hawksmoor). Il baroc è però bainprest vegnì stgatschà dal palladianissem che dueva la finala manar a l’architectura gregoriana. Quella vegn represchentada da residenzas champestras sco Woburn Abbey u Kedleston Hall; impurtants architects da quest stil da bajegiar resp. da las epocas successuras neoclassicissem e romantica èn stads Robert Adam, William Chambers e James Wyatt.

Quasi sco in pass enavos en congual cun la simmetria dal palladianissem para la neogotica cun sias allusiuns al stil da bajegiar dal temp medieval. L’exempel il pli enconuschent da questa fasa furma il Palace of Westminster ch’è vegnì concepì da Charles Barry. Vers la mesadad dal 19avel tschientaner è la tecnologia stada avanzada avunda per pudair far diever da l’atschal sco material da construcziun. En questa moda ha Joseph Paxton construì il Crystal Palace che furma bain il pli enconuschent edifizi dal temp victorian. En il decurs da quest’èra dal progress han ins introducì bleras novas metodas da construcziun, ma ils architects dominants sco Augustus Pugin insistivan plitost sin in stil orientà vers il passà.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner è daventà popular il design da l’Arts and Crafts Movement. Quest stil era sa sviluppà or da las ovras d’architects dal 19avel tschientaner sco George Devey; sia curunaziun han las furmas architectonicas da quel temp chattà en ils edifizis dad Edwin Lutyens. Arts and Crafts vegn simbolisà en l’architectura tras la furma informala, betg simmetrica; savens èn ils edifizis ornads cun fanestras a pilasters u giatters, cun culmainas multiplas e chamins auts. Quest stil è sa mantegnì fin la Segunda Guerra mundiala. Suenter la guerra è la reconstrucziun stada segnada dal modernissem resp. brutalissem, surtut da la fin dals onns 1950 fin l’entschatta dals onns 1970.

Il construir modern è restà fin oz la forza motorica da l’architectura britannica, cumbain che si’influenza sa manifestescha bundant pli ferm tar chasas da fatschenta che tar edifizis d’abitar. Ils dus architects contemporans ils pli enconuschents èn Richard Rogers e Norman Foster. Ils pli famus edifizis da Rogers èn l’Edifizi da Lloyd’s ed il Millennium Dome. Foster ha tranter auter construì il sgrattaschiel 30 St Mary Axe (er enconuschent sco ‹cucumera›) e la City Hall da Londra.

Film

L’istorgia dal film da la Gronda Britannia furma ina part impurtanta e variada da la cultura da film internaziunala. A l’influenza decisiva dals cineasts britannics al cumenzament da l’istorgia dal film – e quai tant areguard il svilup tecnic sco er artistic – èn suandads decennis ch’han adina puspè manà a crisas; motivs centrals han furmà las difficultads economicas e la dependenza creschenta dal martgà da film american. Grond success han surtut marcà las producziuns dals reschissurs britannics Alfred Hitchcock, Michael Powell, Laurence Olivier, David Lean, John Grierson e Peter Greenaway. E betg d’emblidar ils films da James Bond che tutgan tar ils pli enconuschents en tut il mund. Ils pli impurtants lieus da producziun furman ils Shepperton Studios ed ils Pinewood Studios. La pli impurtanta distincziun è il British Academy Film Award.

Scienza e tecnologia

Dapi la ‹Revoluziun scientifica› ch’ha cumenzà vers la mesadad dal 16avel tschientaner, ha il Reginavel Unì fatg part dals pajais ch’han influenzà il pli ferm il svilup entaifer la scienza e la tecnologia. Il fundament ha furmà William Caxton ch’ha manà la stampa da cudeschs en l’Engalterra. Il filosof Francis Bacon ha preschentà il 1620 en ses cudesch ‹Novum Organum› l’uschenumnada ‹metoda da Bacon› ch’ha francà en la perscrutaziun scientifica l’empirissem e la metoda inductiva.

Il pli enconuschent e probablamain il pli impurtant da tut ils scienziads da la Gronda Britannia è Isaac Newton. Cun si’ovra ‹Principia Mathematica› (1687) ha el curunà tenor l’opiniun da blers istoriografs la Revoluziun scientifica. Cun ses axioms ha Newton descrit la gravitaziun universala e las leschas dal moviment; quai dueva furmar il fundament per la mecanica classica e la fisica moderna. Ultra da quai è Newton stà (ensemen cun Gottfried Leibniz) in dals fundaturs da la calculaziun infinitesimala, ha perscrutà sin il champ da l’optica ed ha elavurà leschas davart il conduir chalur.

Dapi il temp da Newton han divers Brits contribuì a moda essenziala al svilup da quasi tut las spartas da la scienza. A quels appartegnan tranter auter Michael Faraday, ch’ha cumbinà ensemen cun James Clerk Maxwell las forzas electricas e magneticas a las equaziuns da Maxwell, Robert Hooke, il scuvrider da las cellas da las plantas, James Prescott Joule ch’ha perscrutà sin il sectur da la termodinamica e che vala sco scuvrider dal princip dal mantegniment da l’energia, Paul Dirac, in dals piuniers da la fisica dals quantums, Humphry Davy ch’ha scuvert divers elements, Charles Darwin ch’ha descrit il princip da l’evoluziun tras selecziun natirala e Harold Kroto ch’ha scuvert ils fullerens.

Tradiziunalmain ha la gronda part dals perscrutaders britannics perscrutà e docì a l’Universitad dad Oxford ed a l’Universitad da Cambridge. En il decurs dals davos decennis han però las uschenumnadas ‹universitads da Red Brick› e las New Universities gudagnà terren sin divers secturs. La tgira da la scienza cumpeta a la Royal Society; ella è vegnida fundada il 1660 e furma la pli veglia societad da scienziads ch’è anc existenta.

Er areguard il svilup tecnologic è il Reginavel Unì savens stà a la testa. Qua ha cumenzà la Revoluziun industriala ch’è vegnida iniziada tras innovaziuns en l’elavuraziun da textilias, l’inschigneria da construcziun, la maschina da vapur, la producziun en massa d’atschal e la viafier. Enconuschents inschigners ed inventaders da quel temp furman James Watt, Robert Stephenson, Richard Trevithick, Isambard Kingdom Brunel, Henry Bessemer e Richard Arkwright. Dapi lura han blers Brits cuntanschì renum mundial: Charles Babbage (ses calculaturs valan sco antecessurs dal computer), Alan Turing (ha contribuì a moda essenziala al svilup da l’informatica), Alexander Fleming (ha scuvert il penicillin), Robert Watson-Watt (vala sco inventader dal radar), John Logie Baird (piunier da la televisiun) e Tim Berners-Lee (inventader dal world wide web).

Medias

En il Reginavel Unì datti ina vasta purschida da medias; pervi da la derasaziun mundiala da l’englais han quellas er gronda influenza a nivel internaziunal.

La BBC furma l’emettur da televisiun da dretg public ed è a medem temp il pli vegl ed il pli grond emettur da televisiun en tut il mund. La BBC vegn finanziada tras taxas d’abunaments e per part tras reclama e maina pliras staziuns tant a l’intern dal pajais sco er a l’exteriur. BBC World, il chanal da novitads internaziunal, vegn emess en tut il mund.

Er tar ils emetturs da radio dominescha la BBC cun diesch staziuns naziunalas e 40 localas. Ultra da quai datti radund 200 emetturs da radio commerzials; per lunsch or il pli impurtant da quels è Capital Radio a Londra.

Tar las gasettas britannicas faschev’ins fin avant paucs onns la differenza stricta tranter gasettas ‹seriusas› en format grond (broadsheet) e las gasettas da boulevard en format da tabloid. En il fratemp han però er divers quality newspapers midà il format, damai che quel vegn apprezià dals lecturs. La gasetta dal di cun la pli gronda ediziun furma ‹The Sun›; la pli auta ediziun tar las uschenumnadas gasettas da qualitad han ‹The Daily Telegraph› e ‹The Times› ch’èn situadas en il spectrum politic dretg da la mesadad, sco er ‹The Guardian› e ‹The Daily Mirror› che stattan sanester da la mesadad. La ‹Financial Times› è la gasetta che dominescha sin il champ da l’economia.

Sco en auters pajais è er la muntada da l’internet ed il diever dals social media creschì fermamain ils ultims onns. Il 2011 cuntanschevan ils social networks 27,2 milliuns persunas en il Reginavel Unì.

Sport

Gieu da la squadra naziunala englaisa en il Stadion da Wembley

Il sport gioga in’impurtanta rolla en tut il pajais. Areguard ils singuls geners da sport datti però per part vaira grondas differenzas regiunalas e socialas. En vastas parts da las classas socialas plitost bassas (working class) da la Scozia e l’Engalterra è ballape per lunschor il sport da squadra il pli popular. En la Valisa ed en las classas mesaunas e superiuras da l’Engalterra (upper class) è percunter rugby union per ordinari il sport da squadra numer in. Cricket è tradiziunalmain medemamain in sport plitost elitar. Quai ha per gronda part motivs istorics: en ils quartiers da lavurants da las citads grondas n’eri strusch pussaivel da giugar rugby, damai ch’i mancavan ils pastgets necessaris; per giugar balla bastava percunter ina curt interna. Las scolas superiuras da l’upper class da lur vart disponivan tuttas da plazzas da pastget, sin las qualas ins pudeva giugar rugby e cricket. En il decurs dal temp è il sport correspundent daventà ina pussaivladad d’identificaziun cun l’atgna classa.

Ulteriurs sports fitg populars èn rugby league, atletica leva, dar spada, dart, golf, sport motorisà e cursas da chavals. Ils sports d’enviern èn pauc derasads, damai ch’i croda – malgrà ils grads da latituda vaira nordics – per ordinari memia pauca naiv. Las reglas da blers impurtants sports èn sa sviluppadas en il Reginavel Unì. Quai vala tranter auter per ballape, tennis, squash, golf, boxar, rugby, cricket, snooker, bigliard, badminton e curling.

En la gronda part dals sports da squadra possedan las quatter parts dal pajais squadras naziunalas separadas. Als gieus olimpics vegnan però tramessas squadras communablas da tut las quatter home nations.

Sper enconuschents turniers da sport sco la Wimbledon Championship (tennis), il Maraton da Londra, l’Open Championship (golf) u il Grond Premi da la Gronda Britannia (furmla 1) han er gì lieu trais giadas ils gieus olimpics a Londra (il 1908, 1948 e 2012).

Cuschina

La cuschina britannica (e surtut l’englaisa) ha gì ditg il num d’esser monotona, greva da digerir e cundida be pauc. Ina cumbinaziun tradiziunala ch’è sa mantegnida fin oz en numerusas furmas è tartuffels cun charn e verduras. Fitg derasadas èn er pastetas cun emplenida da charn. L’ensolver britannic è ina spaisa fitg pulpida ch’è enconuschenta en tut il mund. Tar las spaisas fraidas èn famus ils sandwiches ed il pli enconuschent fast-food englais furma fish and chips. Sco dessert vegn surtut mangià pettas e tranter las diversas sorts da chaschiel è surtut enconuschent il Cheddar.

Tranter auter han immigrants da l’Asia e da l’Africa attribuì ad avrir ils davos decennis la cuschina englaisa che valeva tradiziunalmain sco conservativa. Enconuschents cuschiniers sco Jamie Oliver han ultra da quai integrà pli ferm la cuschina mediterrana e spezarias.

La cuschina da la Scozia è influenzada – surtut en las classas socialas superiuras – pli ferm da la cuschina franzosa. Quai deriva da l’Auld Alliance, l’allianza politica ch’ha existì tranter la Scozia e la Frantscha dal 1295 fin il 1560. Cumbain che er la cuschina scota è vegnida influenzada ils ultims decennis da tendenzas internaziunalas, ha ella mantegnì pli fitg ses caracter autocton.

La bavronda betg alcoholica la pli stimada dals Brits furma il té; la cultura da té è enconuschenta en tut il mund e tutga tar la moda da viver britannica. Il café gioga percunter ina rolla main impurtanta. Tar las bavrondas alcoholicas dominescha la biera, surtut Ale e Stout sco er il cider. Las pli impurtantas spirituosas furman il gin ed il whisky. Dapi tschientaners è la Gronda Britannia in dals impurtants cumpraders da vins dultschs sco sherry, porto u madeira.

Litteratura

• Franz-Josef Brüggemeier: Geschichte Grossbritanniens im 20. Jahrhundert. C.H. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-60176-7.
• Peter Hitchens: The Abolition of Britain: From Winston Churchill to Princess Diana. 2. ed., San Francisco 2000, ISBN 1-893554-18-X.
• Kurt Kluxen: Geschichte Englands. Von den Anfängen bis zur Gegenwart. 4. ed., Stuttgart 2001, ISBN 3-520-37404-8.
• Michael Maurer: Kleine Geschichte Englands. Ediziun actualisada e cumplettada, Stuttgart 2007, ISBN 3-15-010637-0.

Colliaziuns

 Commons: Reginavel Unì – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• www.direct.gov.uk – Portal da la regenza britannica
• www.royal.gov.uk — Chasa roiala britannica
• Profil dal pajais
• Indicaziuns davart il Reginavel Unì en il CIA Factbook
• www.statistics.gov.uk — Uffizi statistic dal Reginavel Unì